آيه ۳ قلم و غدیر

آیه ۳ سوره قلم آیه‌ای نازل‌شده پس از رخداد غدیر برای سپاس الهی از پیامبر صلی الله علیه و آله برای رساندن پیام الهی غدیر.

آیه ۳ قلم و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	قلم
شماره آیه	۳
جزء	۲۹
محتوای آیه
مکان نزول	مکه
ترتیل آیه ترجمه صوتی

هنگامی که دستور اعلان ولایت علی علیه السلام نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله آن حضرت را معرفی کرد و ولایت او را اعلام نمود. در آن موقعیت خداوند سپاسی برای آن پیامبر، به‌عنوان مبلِّغ غدیر، فرستاد و از تلاش، فداکاری و تسلیم محض او در برابر فرمانش تشکر کرد. جبرئیل نازل شد و آیه ۳ سوره قلم را به‌عنوان رضایت خداوند از کیفیت عمل به آیه تبلیغ برای پیامبر آورد.

برخی محققان، از موقعیت نزول آیه ۳ سوره قلم سه نکته را به‌دست داده‌اند: نکته اول: اینکه این آیه بیان اجر و مزد الهی برای پیامبر صلی الله علیه و آله برای اعلام حکم ولایت در غدیر است؛ اینکه این آیه سند سپاس الهی از انجام کاری پر مخاطره و سنگین در غدیر است؛ اینکه چنین تقدیری نشان‌دهنده عظمت غدیر است.

آیه مربوط به اقدامات پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله در غدیر

به‌گفته برخی محققان، آیه ۳ سوره قلم یکی از آیاتی بود که در ماجرای غدیر و پس از اعلان ولایت در غدیر بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد.

آیات زیادی از قرآن در طول سفر پیامبر از مدینه به مکه و بازگشت به آن نازل شده که ۲۱ آیه مستقیماً به موضوع غدیر و پیام آن مربوط است. این آیات نشان‌دهنده پشتوانه الهی و دستور مستقیم خداوند در مراسم غدیر است. برخی آیات به ختم رسالت و آغاز ولایت اشاره دارند و برخی دیگر مردم را برای امتحان بزرگ الهی آماده می‌سازد. همچنین، غدیر به عنوان فتح بزرگ و یأس دشمنان معرفی شده و بر اهمیت ابلاغ ولایت تأکید می‌شود. در نهایت، این آیات کمال دین و اوج نعمت خدا را با ولایت اعلام می‌کنند. این آیات ۴۹ آیه است و در ۲۱ مورد نازل شده است.

از جمله این آیات، آیه ۳ سوره قلم است: وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ؛ و بی‌گمان، تو را پاداشی بی‌منت خواهد بود.

موقعیت تاریخی نزول آیه

موقعیت تاریخی نزول آیه ۳ سوره قلم از سوی برخی محققان چنین توصیف شده است: پس از اتمام خطبه غدیر، برنامه نبوت برای اعلام ولایت تکمیل شد و رسالتی که بر دوش پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده شده بود طی مراحلی به انجام رسید. اما هنوز مراسم غدیر پایان نیافته بود و همه منتظر برنامه‌های بعدی بودند.

یکی از مراحل این تبلیغ هنگامی بود که تشکر الهی از انجام چنین وظیفه خطیر اعلام شد، که به‌معنای تحقق اهداف از پیش‌تعیین‌شده غدیر بود. در روایت مربوط به این قسمت از رخدا غدیر چنین آمده است: هنگامی که دستور اعلان ولایت علی علیه السلام نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله آن حضرت را معرفی کرد و ولایت او را اعلام نمود. در آن موقعیت خداوند سپاسی بلند برای آن پیامبر، به‌عنوان مبلِّغ اعظم غدیر، فرستاد و از تلاش، فداکاری و تسلیم محض او در برابر فرمانش تشکر کرد. جبرئیل نازل شد و آیه ۳ سوره قلم را به‌عنوان رضایت خداوند از کیفیت عمل به آیه تبلیغ برای پیامبر آورد. و منظور خدا آن بود که این اجر به خاطر تبلیغی است که درباره علی علیه السلام به انجام رساندی.

تحلیل اعتقادی آیه

برخی محققان، از موقعیت نزول آیه ۳ سوره قلم سه نکته را به‌دست داده‌اند:

نکته اول: اجر و مزد پیامبر صلی الله علیه و آله

خداوند در هیچ جای قرآن برای پیامبرش اجر و مزدی معین نکرده و فقط در یک جمله از قول پیامبر صلی الله علیه و آله می‌فرماید:إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَی اللَّه وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ؛ اجر من بر خداوند است، و او بر هر چیزی شاهد است.

اما آیه ۳ سوره قلم خداوند بدون آنکه پرده از این اجر بردارد می‌فرماید: «برای تو اجر بی منّتی است». به دلیل عظمت مسئله اعلان ولایت است که تنها در این مورد خدا نام اجر و مزد را به‌میان می‌آورد و در جمله‌ای آکنده از تأکید آن را بیان می‌کند.

نکته دوم: سند سپاس الهی

این اجر و پاداش عنوان «مُزد» ندارد، بلکه به‌عنوان تشکر الهی از انجام کاری پر مخاطره و سنگین است. عبارت «غیر ممنون» به‌عنوان صفت «اجر» دلالت بر این مطلب دارد و حاکی از آن است که خداوند بی‌هیچ منّتی و بدون آنکه این پاداش را با عمل انجام‌شده مقایسه کند به‌عنوان سپاس و سند افتخار آن را تقدیم پیامبرش می‌نماید.

نکته سوم: تقدیری نشان‌دهنده عظمت غدیر

در حدیثی که شأن نزول این آیه را بیان می‌کند تصریح شده که این پاداش بی‌منّت که تقدیمی پروردگار به خاتم پیامبران است، دقیقاً پس از اعلان مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ؛ هر کس من مولای اویم، پس علی مولای اوست در غدیر صورت گرفته است. این نشان‌دهنده عظمت غدیر است که به‌خاطر آن نشان تقدیر به پیامبر صلی الله علیه و آله اعطا می‌گردد.

منابع

• تفسیر فرات الکوفی؛ فرات بن ابراهیم کوفی، تحقیق: محمد الکاظم، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۰ق.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.