آیات ۹۱ تا ۹۴ نحل و غدیر

آیات ۹۱ تا ۹۴ سوره نحل آیاتی نازل‌شده درباره اقدامات سران منافقان در غدیر که پس از بیعت با امیرالمؤمنین علیه السلام عهد و بیعت خود را شکستند.

آیات ۹۱ تا ۹۴ نحل و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	نحل
شماره آیه	۹۱ تا ۹۴
جزء	۱۴
محتوای آیه
مکان نزول	مکه
موضوع	اشاره به عهدشکنی سران منافقان در غدیر که بیعت خود را با امیرالمؤمنین شکستند

موقعیت تاریخی نزول آیات ۹۱ تا ۹۴ سوره نحل از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: پس از پایان خطابه غدیر و آغاز مراسم بیعت، دو خیمه برای بیعت برپا شد. تا طی سه روز، مردم با حضور در خیمه پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله و سپس خیمه امیرالمؤمنین علیه السلام با اقرار به صاحب اختیاری او بر خود، با او دست بیعت داده و به او به عنوان امیرالمؤمنین سلام کردند. نوبت به ابوبکر و عمر رسید گفتند: «آیا این بیعت از طرف خدا و رسولش است»؟ حضرت در پاسخ آنان فرمود: آری. وقتی ابوبکر و عمر بیعت کردند میان خود گفتند: «درباره آنچه گفت هرگز تسلیم او نخواهیم شد». در آنجا خداوند آیات ۹۱ تا ۹۴ سوره نحل را نازل کرد.

درباره نزول آیات ۹۱ تا ۹۴ سوره نحل در این زمینه تاریخی در رخداد غدیر چهار نکته بیان شده است:ینکه این آیات در جریان غدیر نازل شده است؛ اینکه این آیات درباره ابوبکر و عمر و در پاسخ به عهدشکنی آنان نازل شده است؛ اینکه آنان در این آیات پیمان‌شکن دانسته شده‌اند.

آیاتی درباره اقدامات منافقان در غدیر

آیات ۹۱ تا ۹۴ سوره نحل از جمله آیاتی دانسته شده که درباره اقدامات منافقان در غدیر نازل شده است. از آنجا که منافقان از نخستین ساعات سفر غدیر فتنه‌گری و توطئه را آغاز کردند و در موارد بسیاری به اجرای نقشه‌های خود اقدام کردند؛ به همین دلیل در کنار آیاتی که دربارهٔ اقدامات پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله در غدیر نازل می‌شد، آیات بسیاری هم دربارهٔ تحریکات و نقشه‌های منافقین بر آن حضرت وحی می‌شد. روایات مربوط به این آیات، شأن نزول و ارتباط مستقیم آنها را با غدیر روشن کرده است.

این آیات ۱۰۴ آیه هستند که در ۳۹ مورد نازل شده‌اند؛ از جمله این آیات، آیات ۹۱ تا ۹۴ سوره نحل است: وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ۹۱وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ۹۲وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ۹۳وَ لا تَتَّخِذُوا أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ۹۴؛ به پیمان خدا وفادار باشید آنگاه که پیمان می‌بندید، و قسم‌های خود را بعد از مؤکدکردنِ آن نشکنید در حالی که خدا را بر خود شاهد و ضامن گرفته‌اید، خدا می‌داند شما چه می‌کنید. مانند کسی نباشید که رشته‌های خود را بعد از تابیدنِ محکم باز می‌کرد، که قسم‌هایتان را برای فریب یکدیگر به کار برید، تا گروهی بر گروه دیگر برتری یابد. خدا شما را بدین وسیله امتحان می‌کند و برای آن که در روز قیامت برایتان روشن کند آنچه در آن اختلاف می‌کنید. اگر خدا بخواهد شما را امت واحد قرار می‌دهد، ولی گروهی را گمراه و گروهی را هدایت می‌کند و حتماً مورد سؤال قرار خواهید گرفت. درباره آنچه انجام می‌دادید. قسم‌های خود را برای فریب بین خود به‌کار نبرید که در نتیجه قدمی پس از ثابت بودن بلغزد و سختی را بچشید به‌خاطر آنچه در برابر راه خدا مانع ایجاد کردید و برای شما عذاب دردناکی است.

موقعیت تاریخی نزول آیات

موقعیت تاریخی نزول آیات ۹۱ تا ۹۴ سوره نحل از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: پس از پایان خطابه غدیر و آغاز مراسم بیعت، دو خیمه برای بیعت برپا شد. تا طی سه روز، مردم با حضور در خیمه پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله و سپس خیمه امیرالمؤمنین علیه السلام با اقرار به صاحب اختیاری او بر خود، با او دست بیعت داده و به او به عنوان امیرالمؤمنین سلام کردند.

در چنین شرایطی پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله مقداد را برای بیعت به حضور پذیرفت و بعد از بیعت به او فرمود: «برخیز و بر علی به‌عنوان امیرالمؤمنین سلام کن». مقداد به خیمه امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و همان‌گونه به حضرت سلام داد و با او بیعت کرد. سپس سلمان آمد و پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله به او هم فرمود: «برخیز و بر علی به‌عنوان امیرالمؤمنین سلام کن». او هم این کار را انجام داد. سپس به ابوذر فرمود و او هم بدون هیچ گفت‌وگویی این کار را انجام داد. سپس به حذیفه، ابن‌مسعود، عمار و بُرَیده اسلمی همین دستور را داد و آنان برخاستند و بدون هیچ گفت‌وگویی امر آن حضرت را امتثال نمودند.

نوبت به ابوبکر و عمر رسید که برای بیعت وارد خیمه شده بودند. از میان آن جمعیت فقط این دو نفر معترضانه گفتند: «آیا این بیعت از طرف خدا و رسولش است»؟ حضرت در پاسخ آنان فرمود: آری، حقی از جانب خدا و رسولش است که او امیرالمؤمنین و امام متقین و رهبر سفید پیشانیان نشانه‌دار است. روز قیامت خدا او را بر سر پل صراط می‌نشاند و او دوستانش را داخل بهشت می‌نماید و دشمنانش را به آتش جهنم می‌فرستد.

وقتی ابوبکر و عمر بیعت کردند و از خیمه بیرون آمدند با یکدیگر چنین می‌گفتند: «درباره آنچه گفت هرگز تسلیم او نخواهیم شد». در آنجا خداوند آیه ۹۱ سوره نحل را نازل کرد: «قسم‌های خود را بعد از مؤکدکردن آن نشکنید، در حالی که خدا را بر خود شاهد و ضامن گرفته‌اید، خدا می‌داند شما چه می‌کنید». منظور از این شاهد و ضامن‌گرفتن خداوند همان سؤالی بود که پرسیدند: «آیا این بیعت از طرف خدا و رسولش است»؟ و پاسخی که پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله داد و از سوی خدا بودن آن را مؤکد فرمود. در اینجا (آیه ۹۲) بود که خدا مَثَلی برای آنان زد: «مانند کسی نباشید که رشته‌های خود را بعد از تابیدنِ محکم باز می‌کرد، که قسم‌ها را برای فریب یکدیگر به‌کار برید».

تحلیل اعتقادی آیات

درباره نزول آیات ۹۱ تا ۹۴ سوره نحل در این زمینه تاریخی در رخداد غدیر چهار نکته بیان شده است:

نکته اول: نزول آیه در غدیر

تصریح به نزول این آیات در غدیر، که سند آن حدیث امام صادق علیه السلام است: «هنگامی که دستور ولایت نازل شد و از جمله اوامر پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله در غدیر خم این بود که بر علی به‌عنوان امیرالمؤمنین سلام کنید… آنجا بود که خدا این آیه را نازل کرد…».

نکته دوم: نزول آیه درباره ابوبکر و عمر

تصریح به نزول آیات ۹۱ تا ۹۴ سوره نحل درباره ابوبکر و عمر، که در روایت کتاب سلیم تصریح شده، تنها کسانی که لب به اعتراض گشودند این دو نفر بودند. با وجود سخنرانی مفصل پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله درباره ولایت، آنان دوباره می‌پرسیدند که آیا این دستور از طرف خداست یا از جانب خود می‌گویی. چنین سخنی را رو در روی مقام رسالت گفتن مانند سخن کفرآمیز دیگر عمر کنار بستر پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله است، که وقتی حضرت دوات و قلم خواست تا نام امامان را بنویسد او گفت: «این مرد هذیان می‌گوید».

بر این اساس، در روایتی آمده است که پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله در پاسخ آنان فرمود: «آیا چنین مسئله بزرگی بدون امر خدا می‌شود»؟ اشاره به اینکه این سؤال مسخره‌آمیز است و برای تخریب اذهان به‌میان آورده شده است؛ به همین جهت، پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله فوراً جواب قاطعانه آنان را داد تا شبهه‌ای به‌میان نیاید.

نکته سوم: پیمان‌شکنان چه کسانی هستند؟

خداوند با نزول آیات ۹۱ تا ۹۴ سوره نحل در موقعیتی که ابوبکر و عمر صریحاً گفتند: «هرگز تسلیم سخن او نمی‌شویم»، به ما می‌فهماند که اینان پیمان‌شکنند و برای آینده نقشه‌هایی در سر دارند. از سوی دیگر، با این پیمان‌شکنی و قسم‌های دروغی که بر نشکستن پیمان خود یاد می‌کنند مانند کسی هستند که رشته‌های خود را پنبه می‌کند.

نکته چهارم: جمع‌بندی آیات درباره غدیر

در بعضی روایات مربوط به آیات ۹۱ تا ۹۴ سوره نحل، فقط دو آیه اول ذکر شده و در برخی دیگر تا آخر آیه ۹۴ آمده است. از سوی دیگر در بعضی از روایات نام غدیر نیامده، ولی در برخی دیگر همین ماجرا عیناً درباره غدیر ذکر شده است. آنچه ذکر شد جمع‌بندی همه روایات مربوطه است.

منابع

• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• التحصین لاسرار ما زاد من أخبار کتاب الیقین؛ سید علی بن موسی بن طاووس، قم: مؤسسة دار الکتاب (الجزائری)، ۱۴۱۳ق.
• تفسیر القمی‏؛ علی بن ابراهیم قمی، تحقیق: طیّب موسوی جزائری، قم: دار الکتاب‏، ‏۱۴۰۴ق‏.
• عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی‏، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی‏، قم: مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاءالدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامیة)، ۱۴۰۷ق.
• الیقین باختصاص مولانا علی علیه‌السلام بامرة المؤمنین؛ سید علی بن موسی بن طاووس، تحقیق: محمدباقر انصاری، قم: مؤسسه دار الکتاب الجزائری، ۱۴۱۳ق.