آيه ۱۵۳ انعام و غدیر

آیه ۱۵۳ انعام آیه‌ای در خطبه غدیر که با استفاده از آن غدیر صراط مستقیم الهی معرفی شده و به پیمودن آن توصیه شده است.

آیه ۱۵۳ انعام و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	انعام
شماره آیه	۱۵۳
جزء	۸
محتوای آیه
مکان نزول	مکه
موضوع	غدیر صراط مستقیم الهی
ترتیل آیه ترجمه صوتی

موقعیت آیه ۱۵۳ سوره انعام در متن خطبه غدیر چنین تصویر شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله، در قسمت پایانیِ بخش ششم خطبه غدیر، علم امر و نهی الهی را مختص امیرالمؤمنین علیه السلام دانست و همه را به اطاعت از آن حضرت امر کرد. حضرت در آخر با اشاره به آیه ۱۵۳ سوره انعام به همگان هشدار داد که از مسیر امیرالمؤمنین علیه السلام دور نشوند.

برخی محققان استفاده از آیه ۱۵۳ سوره انعام در متن خطبه غدیر را از سه جهت مورد تحلیل اعتقادی قرار داده‌اند: جهت اول، معرفی جهت‌گیری و محتوای صراط مستقیم؛ جهت دوم، معرفی هدایت‌گران به صراط مستقیم؛ جهت سوم، اینکه حق یکی بیشتر نیست که همان صراط مستقیم است. برای نمونه درباره جهت سوم گفته شده است: در برنامه الهی حق متعدد نیست و نمی‌توان همه گروه‌ها را بر مدار حق دانست. خداوند یک راه بیشتر به‌سوی بهشت ندارد که نام آن «صراط مستقیم» است و «حق» هم جز آن نیست؛ این صراط مستقیم در غدیر توسط پیامبر صلی الله علیه و آله به راه خود و علی علیه السلام و ائمه علیهم السلام تفسیر شده است.

آیه‌ای مربوط به معرفی مقام امامت و ولایت

آیه ۱۵۳ سوره انعام از جمله آیاتی است که در خطبه غدیر مورد استفاده قرار گرفته است. برخی محققان موقعیت آیه در رخداد غدیر را چنین توصیف کرده‌اند: با در نظر گرفتن اینکه غدیر مراسم مفصلی در سه روز بوده، گذشته از آیاتی که مستقیماً در آن ایام نازل شده، آیاتی هم برای بیان بیشتر شئون امامت و خلافتِ الهی در برابر ریاست‌های شیطانیِ سقیفه به‌صورت استشهاد، اشاره و اقتباس در غدیر آمده که به‌صورت تفسیری در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله ترکیب شده و آیه مستقلاً ذکر نشده است. این موارد ۶ آیه است که یکی از آنها آیه ۱۵۳ سوره انعام است:

وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ؛ این راه مستقیم من است، از آن پیروی کنید و از راه‌های دیگر پیروی نکنید که از راه خدا شما را متفرق کند. شما را به این مطلب وصیت می‌کند تا شاید تقوا پیشه کنید.

آیه در متن خطبه

موقعیت آیه ۱۵۳ سوره انعام در متن خطبه غدیر چنین تصویر شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله، در قسمت پایانیِ بخش ششم خطبه غدیر، علم امر و نهی الهی را مختص امیرالمؤمنین علیه السلام دانست و همه را به اطاعت از آن حضرت امر کرد. حضرت در آخر با اشاره به آیه ۱۵۳ سوره انعام به همگان هشدار داد که از مسیر امیرالمؤمنین علیه السلام دور نشوند.

همچنین پیامبر در ابتدای بخش هفتم خطبه غدیر، با اشاره به آیه ۱۵۳ سوره انعام صراط مستقیم را در برابر همه راه‌های دیگر قرار داد؛ راهی که باید دقیقاً معرفی شود. حضرت با یادآوری اینکه علم امر و نهی نزد علی علیه السلام است، به مردم دستور داد در برابر اوامر و نواهی علی علیه السلام سر تسلیم فرود آورند: «مواظب باشید که راه‌های دیگر شما را از راه او منحرف نکند». آنگاه به‌صراحت اعلام کرد که «صراط مستقیم» من، علی و امامان بعد از او هستیم و به آیه ۱۸۱ سوره اعراف اشاره کرد که وَ مِمَّنْ خَلَقْنا اُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ؛ و از میان کسانی که آفریده‌ایم، گروهی هستند که به حق هدایت می‌کنند و به حق داوری می‌نمایند:

مَعاشِرَ النّاسِ، اِنَّ اللَّهَ قَدْ اَمَرَنى وَ نَهانى، وَ قَدْ اَمَرْتُ عَلِيّاً وَ نَهَيْتُهُ بِاَمْرِهِ. فَعِلْمُ الاَمْرِ وَ النَّهْىِ لَدَيْهِ، فَاسْمَعُوا لاَمْرِهِ تَسْلِمُوا وَ اَطيعُوهُ تَهْتَدُوا وَ انْتَهُوا لِنَهْيِهِ تَرْشُدُوا، وَ صيرُوا اِلى مُرادِهِ وَ لا تَتَفَرَّقْ بِكُمُ السُّبُلُ عَنْ سَبيلِهِ. مَعاشِرَ النّاسِ، اَنَا صِراطُ اللَّهِ الْمُسْتَقيمُ الَّذى اَمَرَكُمْ بِاتِّباعِهِ، ثُمَّ عَلِىٌّ مِنْ بَعْدى، ثُمَّ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ اَئِمَّةُ الْهُدى، يَهْدُونَ اِلَى الْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ؛ اى مردم، خداوند مرا امر و نهى نموده است، و من هم به امر الهى على را امر و نهى نموده‌ام، و علم امر و نهى نزد اوست. پس امر او را گوش دهيد تا سلامت بمانيد، و او را اطاعت كنيد تا هدايت شويد و نهى او را قبول كنيد تا در راه درست باشيد، و به‌سوى مقصد و مراد او برويد، و راه‌هاى بيگانه شما را از راه او منحرف نكند. اى مردم، من راه مستقيم خداوند هستم كه شما را به پيروى آن امر نموده، و سپس على بعد از من، و سپس فرزندانم از نسل او كه امامان هدايت‌اند، به حق هدايت مى‌كنند و به يارى حق به عدالت رفتار مى‌كنند.

موقعیت تاریخی استفاده از آیه

برخی محققان موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۱۵۳ سوره انعام را چنین توصیف کرده‌اند: در بخش هفتم از خطبه غدیر - که خطبه از نیمه گذشته بود- پیامبر صلی الله علیه و آله تبیین کامل ابعاد مسئله ولایت و برخی ناگفته‌های دیگر را آغاز کرد. در اواسط خطبه، پیامبر به تبیین دقیق‌تر امامت پرداخته و صاحبان این مقام را تعیین کرد. در چنین موقعیتی، با آوردن دو آیه از قرآن به معرفی امامان و علت لزومِ اطاعت آنان پرداخت که آیه دوم در آخر کلام است و نیمه دومِ آیه اول به‌صورت تضمین در قسمت اول کلام حضرت آمده است. همچنین، نیمه اولِ آیه اول در قسمت دوم کلام حضرت به‌طور کامل تفسیر شده و مصداق «صراط مستقیم» دقیقاً تعیین گردیده است.

موقعیت قرآنی آیه

از نظر موقعیت قرآنی، آیه ۱۵۳ سوره انعام دارای چنین موقعیتی دانسته شده است: این آیه در یک دسته معنایی از آیات سوره انعام قرار گرفته که از آیه ۱۵۱ آغاز می‌شود؛ آیه‌ای که خداوند در آن دعوت می‌کند تا حرام و حلال را برای مردم بیان کند. آنگاه شرک، قتل فرزندان و ارتکاب فحشاء، قتل نفس و خوردن مال یتیم را نمونه‌های بارزی از محرمات معرفی می‌کند. در مقابل آن، نیکی به والدین، دقیق‌بودن در ترازو، عدالت در گفتار و وفای به عهد را به‌عنوان نمونه‌هایی از اوامر واجب الهی ذکر می‌نماید. سپس به آیه ۱۵۳ می‌رسد که به‌عنوان دستوری از دستورات بنیادی خداوند است. آیه ۱۵۳ سوره یک بار دیگر در آیه ۱۵۹ همین سوره با تعبیر وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ؛ و از میان قوم موسی جماعتی هستند که به حق راهنمایی می‌کنند و به حق داوری می‌نمایند آمده است. این دو مورد در سیاق معرفی اهل هدایت در برابر اهل گمراهی است.

تحلیل اعتقادی آیه

برخی محققان استفاده از آیه ۱۵۳ سوره انعام در متن خطبه غدیر را از سه جهت مورد تحلیل اعتقادی قرار داده‌اند:

جهت اول: معرفی جهت‌گیری و محتوای صراط مستقیم

پیامبر صلی الله علیه و آله در تعیین هدف و پایه‌های فکری صراط مستقیم و راه‌های دستیابی به آن، در چند جمله به هم پیوسته از خداوند آغاز می‌کند؛ اینکه خداوند در درجه اول به من امر و نهی کرده است. در مرحله دوم اینکه من به علی علیه السلام امر و نهی نموده‌ام، به‌ضمیمه اینکه این عمل من هم به دستور خدا بوده است. سپس نتیجه می‌گیرد که علم همه امر و نهی‌های الهی نزد علی علیه السلام است. در اینجاست که صراط مستقیم ظاهر می‌شود: اینکه امر و نهی علی علیه السلام عیناً امر و نهی خداست و با اطاعت از او خدا را اطاعت شده است. آنگاه همه مطلب را در یک جمله خلاصه می‌کند: به‌سوی اهداف علی علیه السلام حرکت کنید و کامل او را بپذیرد.

در پایان این قسمت، نوبتِ به میان آوردن آیه می‌رسد: «راه‌های مختلف شما را از راه او منحرف نکند»، اولاً کلمه سَبِیلِهِ در قرآن را به سَبيلُ عَلِىٍّ؛ راه علی تفسیر فرموده و ثانیاً سُبُل را به راه‌های ضلالت در برابر راه علی علیه السلام تفسیر کرده است. نتیجه‌گیری نهایی چنین می‌شود که وقتی علی علیه السلام راهنمای کامل منصوب از سوی خداوند است، هرگونه پیروی از راه دیگر به‌معنای متفرق‌کردن جمعیت عظیمی است که همه در راه مستقیمی به‌سوی والاترین هدف در حرکت هستند.

جهت دوم: معرفی هدایت‌گران به صراط مستقیم

در چهار مورد از خطبه غدیر امامانِ پس از علی علیه السلام معرفی شده‌اند که این مورد محتوای برجسته‌تری دارد. در این مورد، از یک سو در معرفی صراط مستقیم نام آنان آمده و از سوی دیگر کنار نام پیامبر صلی الله علیه و آله ذکر شده است. این هر دو در قالب اقتباس از آیه ۱۵۳ انعام انجام گرفته است. خداوند با اسم اشاره «هذا» راه مستقیم را نشان داده که مردم پیرو راه‌های دیگر نشوند. موضع اشاره هذا در این آیه را پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر نشان داده است. فضای تصویری این آیه چنین است که پیامبر صلی الله علیه وآله و دوازده امام علیهم السلام در برابر ذات ذوالجلال کنار هم ایستاده‌اند و خدای تعالی به این سیزده نور پاک اشاره می‌کند و می‌فرماید: هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ؛ این همان چیزی است که پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه می‌فرماید: انَا صِراطُ اللَّه الْمُسْتَقيمِ الَّذى امَرَكُمْ بِاتِّباعِهِ ثُمَّ عَلِىٌّ مِنْ بَعْدى ثُمَّ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ.

جهت سوم: حق یکی بیشتر نیست که همان صراط مستقیم است

در برنامه الهی حق متعدد نیست و نمی‌توان همه گروه‌ها را بر مدار حق دانست. خداوند یک راه بیشتر به‌سوی بهشت ندارد که نام آن «صراط مستقیم» است و «حق» هم جز آن نیست؛ چنان‌که فرمود: الْيَمينُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّريقُ الْوُسْطى هِىَ الْجادَّةِ؛ راست و چپ گمراهی است و طریق میانه همان راه است. خداوند در آیه ۱۵۳ سوره اعراف می‌فرماید: «از میان همه کسانی که خلق کرده‌ایم امتی به حق هدایت می‌کنند» و پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر این امت را به خودش و دوازده امام علیهم السلام تفسیر می‌کند. این انحصارِ حق در این انحصارِ مصداق، معرف تنها صراط مستقیم و راه حق خداوند است، چنان‌که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: عَلِىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِىٍّ، يَدُورُ مَعَهُ حَيْثُما دارَ؛ يعنى على با حق است و حق با على است، با او مى‌گردد هر سو كه بگردد.

عبارت وَ بِهِ يَعْدِلُونَ؛ به یاری حق به عدالت رفتار می‌کنند که پیامبر صلی الله علیه و آله به اقتباس از آیه در کلام خویش آورده همان سنگ ترازوست که با آن عدالت برقرار می‌شود. امت‌هایی که این سنگ ترازو را ندارند از برقراری عدالت عاجزند ولی شیعه در سایه امامان متصل به حق و حقیقت همیشه دقیق‌ترین ضابطه عدالت را در دست دارد. اگر موانعی بر سر راه نباشد، مکتب اهل بیت علیهم السلام عدل را در بالاترین معنای خود در همه شئون زندگی مردم پیاده خواهد کرد و آن روزی است که قائم آل محمد عجل اللَّه فرجه ظهور نماید و یَمْلَأُ اللَّه بِهِ الارْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً کَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً؛ خدا به‌وسیله او زمین را پر از عدل و داد نماید همان‌گونه که از ظلم و جور پر شده باشد.

آیه‌ای در زیارت غدیریه

یکی از آیاتی که در زیارت غدیریه به آن استشهاد شده آیه ۱۵۳ سوره انعام است. یکی از مفاهیم عمیق در زیارت غدیریه، رابطه آیات قرآن با ولایت و امامت و امیرالمؤمنین علیه السلام است که با استشهاد به این آیه تبیین شده است: امام هادی علیه السلام می‌فرماید: و شهادت می‌دهم که تویی معنای کلام خدای عزیز رحیم: وَ أَنَّ هٰذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ. به خدا قسم! گمراه شد و گمراه کرد هر کس که جز تو را پیروی کرد و از حق منحرف شد هر کس با تو دشمنی ورزید. صراط مستقیم الهی امیرالمؤمنین علیه السلام است و راه روشن به‌سوی قرب الهی اطاعت و ولایت او است.

در اینجا یک سؤال باقی می‌ماند و آن اینکه روایات دیگر را که صراط مستقیم را توحید، قرآن، دین، نبوت و… گرفته‌اند چگونه توجیه می‌شوند؟ جواب این سؤال در بیان امام صادق علیه السلام چنین آمده است: قرآن را ظاهری است و باطنی؛ تمام آنچه در قرآن حرام اعلام شده ظاهر و باطن آن ائمه جور است و تمام آنچه خدای تعالی در کتابش حلال دانسته ظاهر، و مراد از آنها در باطن ائمه حق است. بر این اساس، روح دین و جهت‌دهنده به تمام معالم و معارف دینی، به‌ویژه توحید و نبوت و معاد، امر امامت، ولایت و پیروی ائمه حق است. بررسی صحاح ستّه اهل سنت و مقایسه آنها با کتاب‌های گرانقدر شیعه گویای همین نکته است؛ کتاب سیری در صحیحین، نوشته محمدصادق نجمی، و بخش‌هایی از کتاب شبهای پیشاور، نوشته سلطان الواعظین شیرازی، و کتاب نقش ائمه در احیاء دین، نوشته سید مرتضی عسکری، تا حدی به این موضوع پرداخته‌اند.

منابع

• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• تفسیر اهل بیت علیهم السلام؛ گروه نویسندگان زیر نظر علیرضا برازش، ترجمه گروه مترجمان، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۹۴ش.
• تفسیر نور الثقلین؛ عبدعلی بن جمعه، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم: انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
• سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• نگاهی بر زیارت غدیریه: زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام در روز عید غدیر به بیان امام هادی علیه السلام؛ محمدحسین صفاخواه و عبدالحسین طالعی، تهران: انتشارات سهاره، ۱۳۸۰ش.
• واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.