آیه ۱۵ سوره اسراء و غدیر

آیه ۱۵ سوره اسرا

مشخصات آیه
سوره	سوره اسرا (۱۷)
آیه	۱۵
جزء	۱۵
محتوای آیه
مکان نزول	مکه
موضوع	هدایت هر کس به نفع خودش و ضلالت آن هم به ضرر خودش است

غدير همان اندازه كه يک اعتقاد بود يک دستور نيز بود. دستورى به گستردگى جوانب مختلف آن، كه مجموعه‏ اى از ايمان و اطاعت و پيمان در يک سو و حمد و سپاس و تشكر از اين نعمت در سوى ديگرِ آن به چشم مى‏ خورد.

اين فرامين خاص كه در غدير به مردم داده شد وظايف آنان را در آن مقطع خاص به عنوان مقدمه ‏اى براى آينده ‏ها تعيين كرد.

بسيار جالب است كه آيات قرآن پشتيبانِ اين اوامر غديرى است كه مستقيماً در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله بدان ها استشهاد شده است.

آياتى كه به اين عنوان در غدير به صورت تركيب و تضمين در كلام حضرت ديده مى‏ شود ۱۰ آيه است، كه يكى از آنها آيه ۱۵ سوره اسراء است.

متن آیه

مَنِ اهْتَدَىٰ فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا ۚ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ ۗ وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا

«هر کس هدایت یافت، فقط به سود خودش هدایت می یابد و هر کس گمراه شد، فقط به زیان خودش گمراه می شود. و هیچ بردارنده بار گناهی بار گناه دیگری را به دوش خود بر نمی دارد؛ و ما بدون اینکه پیامبری را [برای هدایت واتمام حجت به سوی مردم] بفرستیم، عذاب کننده [آنان] نبودیم.»

اين آيه از چهار بُعد قابل بررسى است:

متن خطبه غدير

«مَعاشِرَ النّاسِ، ما تَقُولُونَ؟ فَإِنَّ اللَّه يَعْلَمُ كُلَّ صَوْتٍ وَ خافِيَةَ كُلِّ نَفْسٍ ... . فَمَنِ اهْتَدى فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها»

اى مردم، چه مى‏ گوييد؟ خداوند هر صدايى را و پنهانى ‏هاى هر كسى را مى‏ داند. هر كس هدايت يافت به نفع خودش است و هر كس گمراه شد بر ضرر خود گمراه شده است.

موقعيت تاريخى

دقيقاً پس از تعيين متنى كه مردم بايد آن را تكرار مى‏ كردند و بدين وسيله وظيفه بيعت لسانى را به انجام مى‏ رساندند، پيامبر صلى الله عليه و آله از مردم پرسيد:

چه مى ‏گوييد؟ يعنى آيا آنچه گفتم را درست تكرار مى‏ كنيد؟ آنگاه بخش اول آيه ۱۵ سوره اسراء را در كلام خود تضمين فرمود كه با افزودن «فاء» در آغاز آن ارتباط آيه را با كلام خود ايجاد كرد.

موقعيت قرآنى

اين آيه در قرآن از آيه ۱۳ آغاز مى ‏شود كه درباره سزاى آدمى در قيامت است.

در اين آيات ابتدا اين مسئله مطرح شده كه وزر و وبال هر كس در آن روز بر گردن خودش خواهد بود و روز قيامت به صورت نامه اعمال ظاهر خواهد شد و به او خواهد گفت: خود بخوان و قضاوت كن!

آنگاه نتيجه مى‏ گيرد كه هر كس هدايت يافته به نفع خودش شده و هر كس گمراه شده بر ضرر خودش بوده است، و هيچ كس وِزر و وبال ديگرى را بر عهده نمى‏ گيرد.

تحليل اعتقادى: پذيرش ولايت منت خدا بر ماست

آنچه به عنوان تفسير ضمنى آيه در اينجا مطرح است مسئله پذيرش قلبى ولايت است و اينكه قبول آن نبايد منّتى بر خداوند حساب شود.

پيامبر صلى الله عليه و آله يک كار استثنايى از فراز منبر غدير انجام دادند، و آن اينكه از مردم پرسيدند: چه مى‏ گوييد؟ كه خدا از خفاياى دل‏ ها و اصوات درهم پيچيده مردم اطلاع دارد.

اين بدان معنى بود كه آيا سخن مرا بدون كم و كاست تكرار مى‏ كنيد؟ آيا با پايين آوردن صداى خود در صدد اقرار نكردن به فراز هايى از آن نيستيد؟

آيا آنچه بر زبان جارى مى‏ كنيد در دل همان را مى‏ گوييد؟

آنگاه براى ارائه ضابطه اين اقرارها آيه را مطرح كردند.

يعنى بلند يا آهسته اقرار كردن، دقيق يا تحريف شده سخن حضرت را تكرار كردن، توافق اقرار زبان با اعتقاد دل يا موافق نبودن آن، به نفع و ضرر خدا نيست بلكه به سود و زيان بيعت كننده است، و اين تفسيرى است كه موقعيت آيه فَمَنِ اهْتَدى فَإِنَّما يَهْتَدِى لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها در اين كلام حضرت نتيجه مى‏ دهد.

نتيجه دومى كه از اين تركيب سخن به دست مى ‏آيد، اينكه بيعت كنندگان گمان نكنند با نپذيرفتن آنان چه در دل و چه در زبان، خللى در حقيقت اعلام شده در غدير به وجود مى ‏آيد.

ولايت مطلقه معصومین ‏علیهم السلام يک مقام الهى است كه اعطا كننده آن و اعلام كننده ‏اش خداست و بازخواست كننده ‏اش خدا خواهد بود. اين حقيقت بزرگ تغيير نيافتنى است و پشتوانه آن پروردگار جهان است.

اين مردم ‏اند كه با پذيرفتن آن به نفع خود عمل مى كنند و راه بهشت را پيش مى‏ گيرند، و با انكار آن و انحراف از آن به ضرر خود عمل مى ‏نمايند و راه به جهنم مى‏ برند، چنانكه در قرآن مى‏ فرمايد:

يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا، قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللَّه يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ ؛

«بر تو -  اى پيامبر -  منت مى‏ گذارند كه اسلام را پذيرفته ‏اند. به آنان بگو: اسلام آوردن خود را بر من منت مگذاريد، بلكه خدا بر شما منت مى ‏گذارد كه به اسلام هدايتتان نموده است».

در تفسیر اهل البیت علیهم السلام ذیل این آیه شریفه از امام حسن عسکری علیه السلام روایت شده است: در نامه‌ی حضرت امام هادی علیه السلام در انکار و ردّ مذهب جبر و تفویض ... آمده است؛ امّا شواهد قرآنی بسیاری است مبنی بر اینکه خدا به‌وسیله‌ی استطاعت [و امکاناتی که داده] انسان را آزمایش می‌کند، که این هم جامع همان عقیده متوسّط است [چون آزمایش نه با جبر سازگار است نه با تفویض] و این مفهوم گاهی به فتنه و گاهی به ابتلا تعبیر شده و مفهوم هر دو یکی است.

اگر کسی گوید: «آیا خداوند تا بنده‌ای را نیازماید از آینده‌اش باخبر نمی‌شود»؟ گوییم: «آری! او پیش از وقوع عمل بر آینده‌ی ایشان واقف است و این همان آیه است که فرموده: و اگر بازگردند، به همان اعمالی که از آن نهی شده بودند بازمی‌گردند. و جز این نیست که آنان را امتحان کند تا ایشان را به عدالت خود آگاه سازد و بعد از ارتکاب کار زشت جز با حجّت و برهان عذابشان نکند و در این آیه خبر داده است که؛ اگر ما آنان را پیش از آن [که قرآن نازل شود] با عذابی هلاک می‌کردیم، [در قیامت] می‌گفتند: «پروردگارا! چرا پیامبری برای ما نفرستادی». و این آیه: پیامبرانی که بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده بودند.

در نتیجه آن آزمون الهی با استطاعتی که به بنده ارزانی داشته [یا به بنده داده] همان عقیده‌ی ما بین جبر و تفویض است، که قرآن بدان گویاست و احادیث امامان از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله بدان جاری است».