آیه ۱۸۸ اعراف و غدیر
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | اعراف |
| شماره آیه | ۱۸۸ |
| جزء | ۹ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | پیامبر فقط بیمدهنده و بشارتدهنده است. |
آیه ۱۸۸ سوره اعراف از آیات استفاده شده در خطبه غدیر که پیامبر صلی الله علیه و آله با اتکا به آن علی علیه السلام را بهعنوان بشارتدهنده معرفی میکند.
درباره تحلیل اعتقادی استفاده از آیه ۱۸۸ سوره اعراف در متن خطبه غدیر چنین گفته شده است: در تفسیر قرآنی غدیر دو مأموریت الهی انذار و تبشیر بین پیامبر و امیرالمؤمنین علیهما السلام تقسیر شده است؛ در حالی که در قرآن هر دو منصب به پیامبر نسبت داده شده است. گفته شده که اگر وصایت و خلافت آن باشد که در غدیر اعلام شد، امام با نبی در مأموریت الهی فرقی ندارند و هر دو نذیر و بشیرند و هر دو یک دین الهی را به مردم معرفی میکنند.
علی علیه السلام در خطبه بشیر معرفی شده در حالی که به نظر میرسد «نذیر» بودن نیز درباره او مصداق دارد. در پاسخ گفته شده که پیامبر صلی الله علیه و آله روزگار سخت ترساندن مردم را به سر آورد و - اگر سقیفه نبود - پس از پیامبر آغاز روزهای بشارت مردم به خیر دنیا و آخرت در سایه زحمات ۲۳ ساله آن حضرت بود.
آیهای برای معرفی امامت و ولایت
آیه ۱۸۸ سوره اعراف از جمله آیات اقتباس شده در خطبه غدیر بهشمار رفته است. گفته شده علا. ه بر آیاتی که مستقیماً در ایام غدیر نازل شده، آیاتی هم برای بیان بیشتر شئون امامت و خلافتِ الهی در برابر ریاست سقیفه بهصورت استشهاد، اشاره و اقتباس در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله ترکیب شده و آیه مستقلاً ذکر نشده است. این موارد ۶ آیه است که یکی از این آیات آیه ۱۸۸ سوره اعراف است:
قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرّاً إِلاّ ما شاءَ اللَّه وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لاَسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَ ما مَسَّنِیَ السُّوءُ، إِنْ أَنَا إِلاّ نَذِیرٌ وَ بَشِیرٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ؛ بگو برای خود مالک منفعت و ضرری نیستم مگر آنچه خدا بخواهد، و اگر غیب میدانستم خیر بسیاری انجام میدادم و بدی به من نمیرسید. من نیستم جز ترساننده و بشارتدهنده برای قومی که ایمان میآورند
.[۱]
آیه در متن خطبه و موقعیت قرآنی آن
موقعیت آیه ۱۸۸ سوره اعراف در متن خطبه غدیر چنین ثبت شده است: مَعاشِرَ النّاسِ، الا وَ انّى انَا النّذيرُ وَ عَلِىٌّ الْبَشيرُ؛ اى مردم، بدانيد كه من ترسانندهام و على بشارتدهنده است.[۲] این آیه در خطابه غدیر در مرحلهای قبل از بیان جلوههای حضرت بقیة اللَّه الاعظم و در جملاتی که خصایصی از نبوت محمدی و امامت علوی را مطرح میکند آمده است. از جمله این خصایص، انذار و تبشیر است که حضرت با اقتباس از قرآن این دو کلمه را به همان ترتیب قرآنی در کلام خود آورده است.
موقعیت قرآنی آیه ۱۸۸ سوره اعراف چنین ترسیم شده است: دو کلمه «نذیر» و «بشیر» در قرآن پنجبار آمده که چهار مورد آن بهصورت «منذر» و «مبشِّر» است. در همه موارد، این دو صفت برای پیامبر صلی الله علیه و آله ذکر شده است. آیه ۱۸۸ سوره اعراف از نظر جملهبندی نزدیکترین آیه به جمله استفاده شده در خطابه غدیر است. بهطور کلی در همه مواردِ استفاده این عبارات در قرآن، تأکید بر این است که فرستادگان خداوند پیامآور ترس از عذاب و بشارتدهنده به بهشت جاودانند.
تحلیل اعتقادی آیه در متن خطبه
درباره تحلیل اعتقادی استفاده از آیه ۱۸۸ سوره اعراف در متن خطبه غدیر چنین گفته شده است: در تفسیر قرآنی غدیر دو مأموریت الهی انذار و تبشیر بین پیامبر و امیرالمؤمنین علیهما السلام تقسیر شده است؛ در حالی که در قرآن هر دو منصب به پیامبر نسبت داده شده است. مطالعه در کیفیت تبلیغ آن حضرت نشان میدهد که شیوه انذار و تبشیر همواره بهصورتی مرکب در برنامه حضرت وجود داشته است؛ بنابراین دقتی افزون لازم است که دلیل تفکیک این دو منصب در خطبه غدیر را روشن سازد.
برای بهدست آوردن دلیل تفکیک لازم است دو جهتِ جداگانه بررسی شود: اینکه با این صراحت قرآن که پیامبر هم بشیر و هم نذیر است، چگونه میتوان عبارت خطبه غدیر را، که علی علیه السلام در آن به عنوان بشیر معرفی شده، با آن منطبق ساخت؛ دیگر اینکه با مطالعه کیفیت تبلیغی علی علیه السلام در بشارت و انذار، چگونه میتوانیم این تفکیک را به اثبات برسانیم.
علی علیه السلام چگونه بشیر است؟
در پاسخ به این سؤال چنین گفته شده است: مطمئناً پیامبر صلی الله علیه و آله به این دوگانگی بین کلام خود و آیه قرآن اشراف و در بیان آن تعمد داشته است. پاسخ پیامبر معطوف به رخدادهای پس از او بوده که با خانهنشینکردن علی علی علیه السلام انحرافی در برنامه حسابشده الهی (امامت ادامه نبوت) ایجاد کردند. چنین دریافتی از مسئله نبوت و امامت تحت عنوان «رسالت» قابل جمع است و معنای آن ابلاغ دستورات الهی است که به اقتضائات مختلف گاهی بر عهده نبی و گاهی بر عهده وصی است. در این شرایط است که «امام» بعد از پیامبر «بشیر» است.
در این شرایط، سقیفه نظام الهی بشریت دچار اختلال کرد و خلافت را به سلطنت تبدیل کرد و بازگشتی به جاهلیت بود. مخالفت صریح با قول و عمل پیامبر و زیرپاگذاشتن نصّ قرآن بود. در فضای تسلط سقیفه پرونده ابلاغ دستورات الهی بسته شد و مردم از داشتن هرگونه نذیر و بشیری محروم شدند. در مقابل گفتمان سقیفه، گفتمان غدیر برنامه اصیل الهی برای مردم جهان است. در این فرهنگ تبلیغ و مبلّغ الهی همیشه و به گونهای که خدا بخواهد و در قالب مبشر و منذر حاضر هستند. گفتمان غدیر عادل است و امین اموال مردم؛ نه مانند سقیفه که دیوان عطایا ایجاد کند و بیتالمال مسلمین را ناعادلانه تقسیم کند،[۳] به فدک دستدرازی کند[۴] و همچون عثمان و معاویه اموال مردم را مصادره کند و به خویشان و دوستان خود ببخشد.[۵]
صاحب گفتمان غدیر معدن علم است و در جستجوی کسانی است که آن علوم را از او دریافت کنند و از جهل مردم رنج میبرد، نه مانند صاحبان گفتمان سقیفه که نشر کلام پیامبر و تفسیر قرآن را رسماً ممنوع کنند و فقط قرائت قرآن را مجاز بدانند و طالبان معارف قرآنی را زندانی و تبعید کنند.[۶] صاحب غدیر خود را نایب پیامبر میداند و حلال و حرام او را تا روز قیامت پایدار میشمارد و بر خلاف برخی از اصحاب سقیفه در دین خدا بدعتهای متعدد نمیگذارد؛ بنابراین اگر وصایت و خلافت آن باشد که در غدیر اعلام شد، امام با نبی در مأموریت الهی فرقی ندارند و هر دو نذیر و بشیرند و هر دو یک دین الهی را به مردم معرفی میکنند. این تحلیل زمانی تثبیت میشود که علی علیه السلام را «نفس» پیامبربدانیم که روایات متعددی بهضمیمه آیه مباهله (۶۱ آلعمران) در قرآن مؤید این مطلب است.
علی علیه السلام چگونه نذیر است؟
در پاسخ به سؤال دوم که علی علیه السلام چگونه بهعنوان بشیر معرفی شده در حالی که به نظر میرسد «نذیر» بودن نیز درباره او مصداق دارد چنین گفته شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله روزگار سخت ترساندن مردم را به سر آورد و - اگر سقیفه نبود - پس از پیامبر آغاز روزهای بشارت مردم به خیر دنیا و آخرت در سایه زحمات ۲۳ ساله آن حضرت بود. سلمان فارسی در روزهای غصب خلافت گفت: قسم به آنکه جان سلمان به دست اوست، اگر خلافت را به علی میسپردید، از بالای سرتان و از زیر پایتان نعمتهای الهی را میخوردید… هیچ ولیّ خدایی فقیر نمیشد و هیچ سهمی از فرایض الهی به بیراهه نمیرفت و در حکم خدا حتی دو نفر اختلاف نمیکردند.[۷] اما، این بشارت غدیر با دخالت سقیفه به غم و اندوه دائمی مبدل شد.
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر نصاری، قم: نشر مولود کعبه، ۱۴۲۰ق.
- بحارالانوار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، م ۱۱۱۰ق، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، دوم، ۱۴۰۳ق.
- تذکرة الحفاظ؛ محمد بن احمد ذهبی، بیروت: دار الکتب العلمیة، بیتا.
- الطبقات الکبری؛ محمد بن سعد کاتب واقدی، بیروت، دار صادر، بیتا.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.