آیه ۲۸ زخرف و غدیر
آیه ۲۸ سوره زخرف آیهای در خطبه غدیر که پیامبر صلی الله علیه و آله با اتکا به آن امامت را در نسل حضرت ابراهیم علیه السلام و در فرزندان امیرالمؤمنین از دوازده امام علیهم السلام منحصر میکند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | زخرف |
| شماره آیه | ۲۸ |
| جزء | ۲۵ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | انحصار امامت در نسل حضرت ابراهیم علیه السلام و در فرزندان امیرالمؤمنین از دوازده امام علیهم السلام |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۸ سوره زخرف در متن خطبه غدیر چنین ترسیم شده است: روشنکردن آینده امت از نظر کسانی که مردم باید به آنان مراجعه کنند در اواخر خطبه نیازمند تأکید بیشتری بود. مرجع شناخت احکام دین مسئله مهمی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله با استناد به قرآن پایه آن را محکم فرمود. این مهم در قالب آیهای که امامت را منحصر در نسل حضرت ابراهیم علیه السلام میداند، با تکیه بر آیات قرآن در کوتاهترین جمله بیان شده تا اثبات شود که امامت فقط در نسل پیامبر و علی علیهما السلام خواهد بود.
آمدن آیه ۲۸ سوره زخرف در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین تحلیل شده است: از آنجا که نسل حضرت ابراهیم علیه السلام بسیارند، برای جلوگیری از اشتباه در تعیین امامان از نسل او، تنها نسلی که از پیامبر اسلام و حضرت علی علیه السلام است و از نسل هر یک از آنان دوازده امام میآید، معتبر است. این دوازده امام از امیرالمؤمنین علیه السلام تا حضرت مهدی علیه السلام، تنها افراد شایسته برای امامت هستند.
از منظری دیگر آمدن آیه ۲۸ سوره زخرف در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین تحلیل شده است: برای آنکه اصحاب صحیفه و هر کس دیگری که با چشم طمع به خلافت مینگریست، از این آرزو قطع امید کند و از شنیدن هر پاسخ مثبتی درباره تغییر مسیر امامت منصرف شود، خداوند غدیر را بهمیان آورد.
آیهای مربوط به دستورات الهی دربارهٔ ولایت در غدیر
آیه ۲۸ سوره زخرف از جمله آیاتی است که در متن خطبه غدیر آمده است. بستر استفاده از این آیه چنین تصویر شده است: غدیر همان اندازه که یک اعتقاد بود یک دستور نیز بود؛ دستوری به گستردگی جوانب مختلف آن، که مجموعهای از ایمان، اطاعت و پیمان در یک سو و حمد و سپاس از این نعمت در سوی دیگرِ آن بهچشم میخورد. این فرامین خاص که در غدیر به مردم داده شد وظایف آنان را در آن مقطع خاص بهعنوان مقدمهای برای آینده تعیین کرد.
آیات پشتیبانِ اوامر غدیری مستقیماً در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است. آیاتی که به این عنوان در غدیر بهصورت ترکیب و تضمین در کلام حضرت دیده میشود ۱۰ آیه است.[۱] یکی از این آیات، آیه ۲۸ سوره زخرف است: 
وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ؛ و این سخن را در فرزندان خود سخنی پاینده کرد، باشد که به خدا بازگردند
.
آیه در متن خطبه
به آیه ۲۸ سوره زخرف در متن خطبه غدیر دو بار اشاره شده است:
- مَعاشِرَ النّاسِ، الْقُرْآنُ يُعَرِّفُكُمْ انَّ الائِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ وُلْدُهُ، وَ عَرَّفْتُكُمْ انَّهُمْ مِنّى وَ مِنْهُ، حَيْثُ يَقُولُ اللَّه فى كِتابِهِ: «وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِى عَقِبِهِ؛ اى مردم، قرآن به شما مىشناساند كه امامان بعد از على فرزندان او هستند و من هم به شما شناساندم كه امامان از نسل من و اويند. آنجا كه خدا مىفرمايد: امامت را مطلبى باقى در نسل ابراهيم قرار داد.[۲]
- مَعاشِرَ النّاسِ، فَبايِعُوا اللَّه وَ بايِعُونى وَ بايِعُوا عَلِيّاً اميرَالْمُؤْمِنينَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ وَ الائِمَّةَ مِنْهُمْ فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ كَلِمَةً باقِيَةً (در نسخهای دیگر: فَانَّها كَلِمَةٌ باقِيَةٌ يَهْلِكُ بِها مَنْ غَدَرَ وَ يَرْحَمُ اللَّه مَنْ وَفى)؛ اى مردم، با خدا بيعت كنيد و با من بيعت نماييد و با على اميرالمؤمنين و حسن و حسين و امامان از ايشان در دنيا و آخرت بهعنوان امامتى كه در نسل ايشان باقى است بيعت كنيد. (در نسخهای دیگر: … و امامان از ايشان در دنيا و آخرت بيعت كنيد، چرا كه اين امامت يک مسئله باقى در نسل ايشان است، و خداوند بهخاطر آن بيعتشكنان را هلاک مىكند و وفاداران را مورد رحمت خويش قرار مىدهد).[۳]
موقعیت تاریخی اشاره به آیه
به آیه ۲۸ سوره زخرف دوبار در متن خطبه غدیر اشاره شده است؛ به همین دلیل موقعیت تاریخی اشاره به این آیه هم از سوی برخی محققان دوباره مورد تحلیل قرار گرفته است:
- روشنکردن آینده امت از نظر کسانی که مردم باید به آنان مراجعه کنند و از آنان دستور بگیرند، در اواخر خطبه نیازمند دقت و تأکید بیشتری بود. مرجع شناخت حلال و حرام و معروف و منکر مسئله مهمی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله با استناد به قرآن پایه آن را محکم فرمود. این مهم در قالب آیهای که امامت را منحصر در نسل حضرت ابراهیم علیه السلام میداند، با تکیه بر آیات قرآن در کوتاهترین جمله بیان شده است. از آیه ۲۶ این سوره زخرف نام حضرت ابراهیم علیه السلام بهمیان میآید که توحید را بر اساس فطرت خویش نزد خاندانش علنی ساخت. بلافاصله خداوند چنین موحّدی را لایق آن دانسته که امامت در نسل او باشد.[۴]
- در آخرین فرازهای خطبه غدیر که سخن از بیعت است، پیامبر صلی الله علیه و آله با توجهدادن به اینکه بیعت غدیر بهمعنای بیعت با همه امامان است آن را بهعنوان یک دستور درباره بیعت مطرح فرمود و قسمتی از آیه ۲۸ سوره زخرف را شاهد آورده تا اثبات کند امامت فقط در نسل پیامبر و علی علیهما السلام خواهد بود. از آنجا که یک بار دیگر این استشهاد و استناد به آیه بهصورت صریحتری در بخش دهم خطبه ذکر شده، در اینجا فقط بهصورت اشاره و با تضمین کَلِمَةً باقِیَةً در کلام حضرت آمده است.[۵]
موقعیت قرآنی آیه
آیه ۲۸ سوره زخرف در قرآن ذیل سخنان حضرت ابراهیم علیه السلام درباره توحید قرار دارد که از آیه ۲۶ آغاز میشود: «حضرت ابراهیم به پدر و قومش گفت: من از آنچه شما میپرستید بیزارم، مگر آنکه فطرت مرا بهوجود آورده که او بهزودی مرا هدایت میکند». پس از پایان سخنان حضرت ابراهیم علیه السلام، خداوند میفرماید: «ما آن را کلمه باقی در نسل او قرار دادیم».[۶]
تحلیل اعتقادی اول: امامت نسل ابراهیم در ائمه علیهم السلام
آمدن آیه ۲۸ سوره زخرف در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین تحلیل شده است: از آنجا که نسل حضرت ابراهیم علیه السلام بسیارند، برای جلوگیری از اشتباه در تعیین امامان از نسل او، تنها نسلی که از پیامبر اسلام و حضرت علی علیه السلام است و از نسل هر یک از آنان دوازده امام میآید، معتبر است. این دوازده امام از امیرالمؤمنین علیه السلام تا حضرت مهدی علیه السلام، تنها افراد شایسته برای امامت هستند و این تفسیر با دقت در سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله روشن میشود. پیامبر اسلام در ضمن بیان آیهای میفرماید: «من به شما شناساندم که امامان از نسل من و علی هستند»؛ به این معنا که امامت در نسل حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام منحصر به نسلی است که از محمد و علی علیهما السلام سرچشمه میگیرد.
غدیر تنها یک اعتقاد نبود بلکه یک دستور نیز بود که در آن مجموعهای از ایمان، اطاعت، پیمان و همچنین حمد و شکرگزاری از این نعمت به مردم ارائه شد. در این دستورها وظایف مردم در آن مقطع خاص مشخص شد تا مقدمهای برای آیندههای نزدیک باشد. در واقع، این دستورات بهطور دقیق و کامل در آیات قرآن، بهویژه در آیه ۲۸ سوره زخرف، که میفرماید وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ تأسیس و پشتیبانی شده است. این آیه اشاره به این دارد که امامت بهعنوان یک امر باقیمانده در نسل حضرت ابراهیم علیه السلام قرار داده شده است.
در تفسیر آیه خطبه غدیر، ضمیر «ها» در کلمه وَ جَعَلَها بهمعنای امامت است و منظور از عَقِبِهِ نسل حضرت ابراهیم علیه السلام است که در آن امامت باقی خواهد ماند. پیامبر اسلام در این خطبه به مردم اعلام میکند که این دوازده امام از نسل او و حضرت علی علیهالسلام شناخته میشوند و این معنا در بسیاری از احادیث و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهالسلام تأکید شده است؛ برای نمونه:
- پیامبر صلی الله علیه و آله: خداوند تبارک و تعالی امامت را در نسل حسین علیه السلام قرار داد و این همان کلام خدای عزوجل است که میفرماید: وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ .[۷]
- امیرالمؤمنین علیه السلام همین آیه را قرائت نمود و فرمود: پیامبر از نسل حضرت ابراهیم علیه السلام بود و ما اهل بیت نسل حضرت ابراهیم و نسل محمدیم.[۸]
- امام صادق علیه السلام نیز درباره این آیه فرمود: منظور امامت است که خداوند آن را تا روز قیامت در نسل حسین علیه السلام باقی گذارده است.[۹]
تحلیل اعتقادی دوم: غدیر برای قطع امید اصحاب صحیفه
از منظری دیگر آمدن آیه ۲۸ سوره زخرف در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین تحلیل شده است: برای آنکه اصحاب صحیفه و هر کس دیگری که با چشم طمع به خلافت مینگریست، از این آرزو قطع امید کند و از شنیدن هر پاسخ مثبتی درباره تغییر مسیر امامت منصرف شود، خداوند غدیر را بهمیان آورد.
اگر در غدیر فقط علی بن ابیطالب علیه السلام معرفی میشد آرزوهایی برای روزگار بعد از او شکل میگرفت، اما با معرفی دوازده امام از نسل پیامبر صلی الله علیه و آله که سلاله ابراهیم هستند و تا آخرین روز دنیا ادامه امامت آنان است، خداوند امید همه را قطع کرد.
حضرت فاطمه زهرا علیها السلام در این باره میفرماید: به خدا قسم، پیامبر صلی الله علیه و آله در روز غدیر ولایت را برای علی علیه السلام محکم کرد تا امید شما را بدین وسیله از آن قطع کند.[۱۰]
در حدیثی از امام باقر علیه السلام هم آمده که خداوند درباره اصحاب صحیفه این مطلب را قبل از همپیمانی آنان نازل کرد تا شاید از کار خود دست بردارند و از تصمیم خود برگردند آنجا که میفرماید: «خدا امامت را امری باقی در نسل او قرار داد تا شاید بازگردند».[۱۱]
پانویس
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ اسرار غدیر، ص۱۵۶، بخش۱۰.
- ↑ اسرار غدیر، ص۱۵۹، بخش۱۱ و پاورقی۶ از نسخه «و».
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۴۸.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۲۲۱.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۲۲۱–۲۲۲.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۶، ص۳۳۱، ح۱۹۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۴، ص۱۷۹، ح۱۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۵، ص۲۶۰، ح۲۵.
- ↑ عوالم العلوم، ج۱۱، ص۵۹۵، ح۵۸.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ج۱، ص۲۴۲.
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.