آیه ۴۵ حج و غدیر

آیه ۴۵ حج و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	حج
شماره آیه	۴۵
جزء	۱۷
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	تکذیب ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام مایه هلاکت امت
ترتیل آیه ترجمه صوتی

آیه ۴۵ سوره حج آیه‌ای در خطبه غدیر که تکذیب ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام با تکیه بر آن مایه هلاکت امت دانسته شده است.

موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۴۵ سوره حج چنین توصیف شده است: در اواسط خطابه غدیر، در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله به مقاصد منافقان اشاره می‌کرد و نام اصحاب صحیفه را به‌میان می‌آورد و مسئله غصب‌شدن خلافت را مطرح می‌کرد، سخن را به‌سوی مردم متوجه کرد که بدانند اگر سردمداران سقیفه مقصرند، مردم هم در فتنه آنان مورد آزمایش الهی قرار می‌گیرند و اگر آنان را یاری کنند، در اعمالشان شریک بوده و مستحق عذاب الهی هستند.

از نظر اعتقادی از آمدن آیه ۴۵ سوره حج در این قسمت خطبه غدیر این برداشت‌ها انجام شده است: اینکه تکذیب امیرالمؤمنین علیه السلام ظلم است؛ اینکه انواع تکذیب نسبت به ساحت امیرالمؤمنین علیه السلام ظلم به اوست و تکذیب‌کننده او مصداق ظالمی است که از سوی خداوند مستحق هلاک است؛ اینکه امیرالمؤمنین علیه السلام وعده‌گاه خدا در این امت است که آنان را امتحان کند و ببیند آیا از تکذیب‌کنندگان و ظالمان هستند یا تصدیق می‌نمایند و عادلانه و با انصاف سخن می‌گویند.

آیه‌ای مربوط به مقابله با دشمنان غدیر

آیه ۴۵ سوره اسراء از جمله آیات مورداستفاده در غدیر برای تبیین مراحل امتحان الهی غدیر درباره دشمنان آن قلمداد شده است. برخی محققان مبنای استفاده از این آیه را چنین تبیین کرده‌اند: بزرگ‌ترین امتحان بشریت در غدیر امتحانی همه‌جانبه بود که اتمام حجت آن به نحو کامل انجام گرفت و برای هیچ‌کس به هیچ دلیل و بهانه‌ای راه گریز نماند.

در این امتحان الهی، هم جهاتی که می‌توانست سر منشأ آزمایش باشد متعدد بود و هم عللی که می‌توانست انگیزه شیطانی برای سقوط در امتحان باشد در جلوه‌های مختلف به‌میان آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله در خطابه بلند خود، این شرایط امتحان را برای مردم تبیین کرد تا با آمادگی کامل به استقبال آن بروند. این آینده تلخِ امتحان را حضرت به اشارت و صراحت پیش‌بینی کرد و مراحل چنین امتحان بزرگی را با استشهاد به ۱۱ آیه تضمین شده در خطبه غدیر بیان کرد.

از جمله این آیات آیه ۴۵ سوره حج است: فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا وَهِیَ ظَالِمَةٌ فَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَیٰ عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِیدٍ؛ چه بسیار قریه‌هایی ستم‌پیشه را هلاک کردیم و سقف‌هایشان فروریخت و چه بسیار چاه‌ها که بیکاره ماند و قصرهای رفیع گچکاری‌شده، بی‌صاحب

آیه در متن خطبه

در برخی منابع، آیه ۴۵ سوره حج در متن خطبه غدیر چنین گزارش شده است: مَعاشِرَ النّاسِ، انَّهُ ما مِنْ قَرْيَةٍ الاّ وَ اللَّه مُهْلِكُها بِتَكْذيبِها وَ كَذلِكَ يُهْلِكُ الْقُرى وَ هِىَ ظالِمَةٌ كَما ذَكَرَ اللَّه تَعالى وَ هذا عَلِىٌّ امامُكُمْ وَ وَلِيُّكُمْ وَ هُوَ مَواعيدُ اللَّه، وَاللَّه يُصَدِّقُ ما وَعَدَهُ؛ اى مردم، هيچ سرزمين آبادى نيست مگر آنكه خداوند آن را به‌خاطر تكذيب فرستادگان الهى هلاک مى‌كند، و اين‌گونه خداوند آبادى‌ها را از بين مى‌برد، در حالى كه ظالم هستند -همان‌گونه كه خداى تعالى ذكر فرموده است- و اين على امام شما و وليِّتان است و او وعده الهى است و خدا آنچه وعده داده را به ظهور مى‌رساند.

موقعیت تاریخی استفاده از آیه

موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۴۵ سوره حج چنین توصیف شده است: در اواسط خطابه غدیر، در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله به مقاصد منافقان اشاره می‌کرد و نام اصحاب صحیفه را به‌میان می‌آورد و مسئله غصب‌شدن خلافت را مطرح می‌کرد، سخن را به‌سوی مردم متوجه کرد که بدانند اگر سردمداران سقیفه مقصرند، مردم هم در فتنه آنان مورد آزمایش الهی قرار می‌گیرند و اگر آنان را یاری کنند، در اعمالشان شریک بوده و مستحق عذاب الهی هستند.

در چنین موقعیتی حضرت با اقتباس آیه مزبور، آن را با تغییراتی در برخی کلمات در کلام خود آورده است. آنچه در این قسمت جلب‌توجه می‌کند جمله كَما ذَكَرَ اللَّه تَعالى؛ آنچنان که خداوند بلندمرتبه ذکر کرده است است که حضرت به‌صراحت استناد خود به قرآن را یادآور شده است.

موقعیت قرآنی آیه

موقعیت قرآنی آیه ۴۵ سوره حج از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: در قرآن چندین آیه با این مضمون آمده، از جمله آیه ۱۰۲ سوره هود و آیه ۵۹ سوره قصص، که الفاظ سوره حج بیشتر بر کلمات این قسمت از خطبه غدیر قابل انطباق است. در موارد بسیاری که در قرآن سخن از هلاک‌شدن امت‌های انبیای گذشته توسط عذاب الهی و به‌خاطر تکذیبشان به‌میان آمده همین مضمون مطرح شده است.

مضمون آیه ۴۵ سوره حج از آیه ۴۲ آغاز می‌شود که خداوند به پیامبرش می‌فرماید: «اگر تو را تکذیب می‌کنند قبل از تو قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و قوم لوط و اصحاب مدین و اصحاب موسی پیامبرانشان را تکذیب نموده‌اند و خدا آنان را هلاک نموده است». آنگاه در این آیه ۴۵ می‌فرماید: «چه بسیار سرزمین‌هایی که آنان را هلاک کردیم در حالی که اهل آن ظالم بودند»، و سپس مطالبی در همین زمینه ادامه می‌یابد. تا آیه ۴۸ که می‌فرماید: «چه بسیار قریه‌هایی را که ستم‌پیشه بودند و من مهلتشان دادم، آنگاه آنها را فروگرفتم. و بازگشت همه نزد من است».

تحلیل اعتقادی

تفسیر و برداشتی که از این قسمت از خطبه غدیر درباره آیه ۴۵ سوره حج به دست داده شده با توجه به چند نکته است:

1. اینکه این قسمت به‌دنبال قسمت قبلی درباره امتحان مردم برای تمیز طیب از خبیث آمده است.
2. اینکه قبل از آوردن مضمون آیه به مسئله «تکذیب» اشاره شده است.
3. اینکه به‌عنوان تطبیق آیه پس از ذکر مضمون آیه، جمله وَ هذا عَلِىٌّ امامُكُمْ؛ و این علی امام شماست فرموده است.

با در نظر گرفتن نکات فوق، مطالب زیر از این قسمت خطبه استفاده شده است:

• تکذیب امیرالمؤمنین علیه السلام ظلم است: تکذیب علی بن ابی‌طالب علیه السلام، به هر صورت که باشد ظلم است. منظور از تکذیب نپذیرفتن ولایت و امامت اوست؛ چنان‌که حضرت پس از استشهاد به آیه می‌فرماید: «و این علی امام و ولی شماست» و شکی نیست که ردّ اوامر او و مقابله با او نوعی نپذیرفتنِ اوست.
• انواع تکذیب و استحقاق هلاکت: انواع تکذیب نسبت به ساحت مقدس علی علیه السلام ظلم به اوست. تکذیب‌کننده او مصداق ظالمی است که از سوی خداوند مستحق هلاک است؛ چرا که در آیه آمده است: «هیچ سرزمینی نیست، مگر آنکه خداوند به خاطر تکذیبش اهل آن را هلاک می‌کند». به دنبال آن کلمه كَذلِكَ؛ همچنین را به‌عنوان ربط دو جمله به‌کار می‌برد و سپس می‌فرماید: «و این‌گونه خدا اهل آبادی‌ها را هلاک می‌کند در حالی که ظالم هستند»؛ یعنی به‌دنبال این تکذیب و نتیجه آن ظالم‌شدن است.
• امیرالمؤمنین علیه السلام وعده‌گاه امتحان: علی بن ابی‌طالب علیه السلام وعده‌گاه خدا در این امت است که آنان را امتحان کند و ببیند آیا از تکذیب‌کنندگان و ظالمان هستند یا تصدیق می‌نمایند و عادلانه و با انصاف سخن می‌گویند. این مطلب از جمله‌ای که در خطبه بعد از آیه آمده به‌دست می‌آید که می‌فرماید: وَ هُوَ مَواعيدُ اللَّه وَ اللَّه مُصَدِّقٌ ما وَعَدَهُ؛ اینها وعده‌های خداست و خداوند آنچه را که وعده داده انجام می‌دهد.. کلمه «مَواعید» جمع «میعاد» به معنای وعده‌گاه یا به‌معنای مصدریِ وعده است. در نسخه «د» عبارت چنین است: «وَ هُوَ مُواعَدٌ» و در نسخه «ب»: «وَ هُوَ الْمُواعَد» است، که هر دو تعبیر به این معنی می‌شود: «اوست که وعده درباره او قرار داده شده است». این کلام پس از ذکر آیه به این معنی است که وعده خداوند درباره هلاکت تکذیب‌کنندگان و ظالمان درباره علی علیه السلام است، و لذا تأکید می‌نماید که خداوند وعده خود را عملی خواهد ساخت.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.