آیه ۵۵ مائده و غدیر
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | مائده |
| شماره آیه | ۵۵ |
| جزء | ۶ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | معرفی صاحب اختیار که از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله فقط منحصر به امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه علیهم السلام دانسته شده است. |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
آیه ۵۵ سوره مائده، مشهور به آیه ولایت، آیهای نازلشده پیش از غدیر برای معرفی صاحب اختیار که از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله فقط منحصر به امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه علیهم السلام دانسته شده است. این آیه همچنین در خطبه غدیر بهطور صریح تفسیر شده است.
موقعیت تاریخی نزول آیه ۵۵ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: پیش از سفر حجةالوداع و واقعه غدیر، سه آیه از قرآن در مدینه نازل شد: آیه ۵۵ سوره مائده، آیه ۵۹ سوره نساء و آیه ۱۶ سوره توبه. در آیه ۵۵ مائده مفهوم «صاحب اختیار» مطرح شده است. با نزول این آیه مردم پرسیدند: یا رسول اللَّه، آیا «ولی» در این آیه درباره گروه خاصی از مؤمنان است یا شامل همه آنان میشود؟ در پاسخ خداوند به پیامبرش دستور داد والیان امر مردم را به آنان بشناساند و ولایت را برای آنان تفسیر کند. حاصل این دستور برگزاری مراسم سه روز غدیر و نزول آیه اکمال بود.
آیه ۵۵ سوره مائده همچنین در متن خطبه غدیر بهطور صریح مورد تفسیر قرار گرفته است. موقعیت تاریخی تفسیر این آیه از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: در مراحل آغازین خطبه غدیر، در حالی که پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله دستور ابلاغ ولایت علی علیه السلام را با آیه بلِّغ اعلام میفرماید، یادآور میشود که خداوند قبلًا در قرآن این ولایت را به اطلاع شما رسانده است. سپس آیه نازلشده در خاتمبخشی امیرالمؤمنین علیه السلام را بر مردم میخواند. معنای این کار آن است که «ولایت» در این آیه دقیقاً همان ولایتی است که در غدیر بیش از یک ساعت درباره آن سخنرانی شده است.
آیهای مربوط به اقدامات پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله در غدیر
بستر نزول آیه ۵۵ سوره مائده چنین تبیین شده است: آیات زیادی از قرآن در طول سفر پیامبر از مدینه به مکه و بازگشت به آن نازل شده که ۲۱ آیه مستقیماً به موضوع غدیر و پیام آن مربوط است. این آیات نشاندهنده پشتوانه الهی و دستور مستقیم خداوند در مراسم غدیر است. برخی آیات به ختم رسالت و آغاز ولایت اشاره دارند و برخی دیگر مردم را برای امتحان بزرگ الهی آماده میسازد. همچنین، غدیر به عنوان فتح بزرگ و یأس دشمنان معرفی شده و بر اهمیت ابلاغ ولایت تأکید میشود. در نهایت، این آیات کمال دین و اوج نعمت خدا را با ولایت اعلام میکنند. این آیات ۴۹ آیه است و در ۲۱ مورد نازل شده است.[۱]
از جمله این آیات، آیه ۵۵ سوره مائده است: 
إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ؛ صاحب اختیار شما خدا و رسولش هستند و کسانی که ایمان آورده و نماز را بهپا داشته و در حال رکوع زکات میدهند.
موقعیت تاریخی نزول
موقعیت تاریخی نزول آیه ۵۵ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: پیش از سفر حجةالوداع و واقعه غدیر، سه آیه از قرآن در مدینه نازل شد: آیه ۵۵ سوره مائده، آیه ۵۹ سوره نساء و آیه ۱۶ سوره توبه. در آیه ۵۵ مائده مفهوم «صاحب اختیار» مطرح شده است. با نزول این آیه مردم پرسیدند: یا رسول اللَّه، آیا «ولی» در این آیه درباره گروه خاصی از مؤمنان است یا شامل همه آنان میشود؟ در پاسخ خداوند به پیامبرش دستور داد والیان امر مردم را به آنان بشناساند و ولایت را برای آنان تفسیر کند. از همینجا بود که برنامه غدیر تدارک دیده شد تا در آن مراسم مفهوم و شئون ولایت به بهترین شکل برای مردم بیان شود. در مراسم غدیر هم پس از خطابه، مردم به یاد آوردند که در مدینه درباره این آیه و دو آیه دیگر سؤال کردند و امروز روز پاسخ آن است. این بود که درباره همین سه آیه بار دیگر سؤال کردند.
با این مقدمات که مردم را برای مسئله ولایت کنجکاو کرده بود جبرئیل بر پیامبر نازل شد و با اشاره به آیه اکمال چنین پیام آورد: «یا محمد، خداوند -جل اسمه- به تو سلام میرساند و میفرماید: من پیامبری از پیامبرانم و رسولی از فرستادگانم را از دنیا نبردم مگر بعد از کمال دینم و مؤکدنمودن حجتم. اکنون دو مسئله از واجبات باقی مانده که باید آن را به قومت ابلاغ نمایی: یکی حج و دیگری ولایت و خلافت بعد از خودت؛ چرا که من زمینم را از حجتم خالی نگذاشتهام و تا ابد خالی نمیگذارم.[۲]
پس از پایان خطبه غدیر، چند سؤال که از سوی مؤمنان و نیز منافقین از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیده شد که بر روشنگری غدیر افزود. پس از سؤال سلمان و شخصی دیگر، ابوبکر و عمر سه آیه ۵۹ نساء و ۵۵ مائده و ۱۶ توبه را که هنگام حرکت از مدینه نیز مورد سؤال بودند را مطرح کردند: یا رسول اللَّه، آیا این سه آیه مخصوص علی است؟ حضرت فرمود: آری، درباره او و جانشینان من تا روز قیامت است. گفتند: یا رسول اللَّه، آنان را برای ما بیان فرما. فرمود: علی برادرم و وزیرم و وارثم و وصیم و خلیفهام در امتم و صاحب اختیار هر مؤمنی بعد از من، سپس پسرم حسن، و سپس حسین، و بعد از او نُه نفر از فرزندان پسرم حسین، یکی پس از دیگری که قرآن با آنان است و آنان با قرآناند. از آن جدا نمیشوند و قرآن از آنان جدا نمیشود تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله در پیشگاه مردم رو به علی علیه السلام کرد و فرمود: مَنْ اَطاعَكَ فَقَدْ اَطاعَنى، وَ مَنْ اَطاعَنى فَقَدْ اَطاعَ اللَّهُ، وَ مَنْ عَصاكَ فَقَدْ عَصانى، وَ مَنْ عَصانى فَقَدْ عَصَى اللَّهُ تَعالى؛ هر كس تو را اطاعت كند مرا اطاعت كرده؛ و هر كس مرا اطاعت كند خدا را اطاعت كرده است؛ و هر كس از تو سرپيچى كند از من سرپيچى كرده، و هر كس از من سرپيچى كند از خداى تعالى سرپيچى كرده است.[۳]
تحلیل اعتقادی آیه
بهگفته برخی محققان، مراسم غدیر بهدستور خدا برای پاسخ به چند سؤال حیاتی پیرامون رکن اعتقادی ولایت تشکیل شد. اگر این سؤالها و پاسخ آنها از متن بالا استخراج شوند، نتایج زیر بهدست میآید که تفسیری بر آیه ۵۵ سوره مائده و دو آیه دیگر است:
- سؤال: آیا مسئله ولایت و صاحب اختیاری مردم مخصوص افراد خاصی است، یا آنکه منظور اصل بهدست گرفتن امور مردم است و افراد آن مهم نیستند و میتوانند در هر زمانی انتخاب شوند؟ پاسخ: ولایت و صاحب اختیاری مردم نه تنها عمومیت ندارد، بلکه مخصوص دوازده نفرِ معین شده است که مقام عصمت را دارند.
- سؤال: پشتوانه این ولایت و صاحب اختیاری مردم چیست؟ پاسخ: ولایتِ خدا اصل این ولایت بر مردم است. در پله دوم ولایت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله است و در امتداد آن ولایت ائمه علیهم السلام قرار دارد؛ بنابراین ولایت پیامبر و امام به ترتیب تکیه بر ولایت اول دارد که ولایت خالق جهان بر مخلوقاتش است.
- سؤال: آیا ولایت مخصوص علی علیه السلام است؟ پاسخ: علی و جانشینانش تا روز قیامت صاحب این ولایتند، که عبارتند از حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین علیهم السلام.
- سؤال: محدوده این ولایت چقدر است؟ پاسخ: عیناً مانند ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله است و بهمعنای صاحب اختیاری بر همه مردم در همه ابعاد حتی امور شخصی آنان است.
- سؤال ۵: اهمیت ولایت چقدر است؟ پاسخ: با این ولایت دین کامل شده و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان ختم نبوت به انجام رسیده است.[۴]
آیهای تفسیرشده در غدیر
آیه ۵۵ سوره مائده همچنین در متن خطبه غدیر بهطور صریح مورد تفسیر قرار گرفته است. در غدیر ۱۸ آیهٔ قرآن بهصراحت تفسیر شده است؛ به این معنی که پیامبر صلَّیاللّٰه علیه و آله متن آیه را جداگانه فرموده و قبل یا بعد از آن به تفسیرش پرداخته است. این موارد در مقابل آیاتی است که بهصورت تضمین در کلام و اقتباس در خطابهٔ حضرت آمده است.[۵]
آیه در متن خطبه
آیه ۵۵ سوره در متن خطبه غدیر چنین گزارش شده است: وَ هُوَ وَلِيُّكُمْ بَعْدَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ قَدْ انْزَلَ اللَّهُ تَبارَكَ وَ تَعالى عَلَىَّ بِذلِكَ آيَةً مِنْ كِتابِهِ هِىَ: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ وَ عَلِىُّ بْنُ ابى طالِبٍ الَّذى اقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ هُوَ راكِعٌ يُريدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فى كُلِّ حالٍ؛ او (على) صاحب اختيار شما بعد از خدا و رسولش است، و خداوند در اين باره آيهاى از كتابش بر من نازل كرده: «صاحب اختيار شما خدا و رسولش هستند و كسانى كه ايمان آورده و نماز را بهپا داشته و در حال ركوع زكات مىدهند»، و على بن ابىطالب است كه نماز را بهپا داشته و در حال ركوع زكات داده و در هر حال خداوند عزوجل را قصد مىكند.[۶]
موقعیت تاریخی
موقعیت تاریخی تفسیر آیه ۵۵ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: در مراحل آغازین خطبه غدیر در حالی که پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله دستور ابلاغ ولایت علی علیه السلام را با آیه بلِّغ اعلام میفرماید، یادآور میشود که خداوند قبلًا در قرآن این ولایت را به اطلاع شما رسانده است. سپس آیه نازلشده در خاتمبخشی امیرالمؤمنین علیه السلام را بر مردم میخواند. معنای این کار آن است که «ولایت» در این آیه دقیقاً همان ولایتی است که در غدیر بیش از یک ساعت درباره آن سخنرانی شده است.
برای تکمیل این تفسیر مصداق معین آن را نام میبرد و میفرماید: «علی بود که در حال رکوع زکات داد»، و بر همه روشن میفرماید که از این آیه هم ولایت بهمعنای خاص اراده شده و هم صاحب این ولایت شخص خاصی است.[۷]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، قم: مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- فرائد السمطین؛ ابراهیم بن محمد حموی جوینی، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت: مؤسسة المحمودی، ۱۳۹۸ق.
- کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاءالدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامیة)، ۱۴۰۷ق.