آيه ۵۶ زمر و غدیر
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | زمر |
| شماره آیه | ۵۶ |
| جزء | ۲۴ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | امیرالمؤمنین جنب الله است و دوری از او موجب حسرت در قیامت |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
آیه ۵۶ سوره زمر آیهای که با تکیه بر آن امیرالمؤمنین جنب الله خوانده شده و دوری از او موجب حسرت در قیامت دانسته شده است. جنب یعنی کنار، جهت و ناحیه و در خطبه از امیرالمؤمنین علیه السلام به «کنار خدا»، «جهت خدا»، «ناحیه خدا» تعبیر شده است.
موقعیت تاریخی تفسیر آیه ۵۶ سوره زمر در خطبه غدیر چنین توصیف شده است: در قسمتی از مرحله سوم از خطبه غدیر، پیامبر صلی الله علیه و آله مردم را بهشدت از مخالفت علی علیه السلام بر حذر داشت و این مطلب را با الفاظ مختلفی یادآوری کرد. موقعیت قرآنی این آیه چنین ترسیم شده است: چند آیه قبل و بعد از این آیه نیز درباره مخالفان امیرالمؤمنین علیه السلام است، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله میفرماید: «خداوند درباره کسی که با او مخالفت کند این آیه را فرموده است».
از سوی برخی محققان آمدن آیه ۵۶ سوره زمر در خطبه غدیر چنین تحلیل شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله پس از معرفی علی بن ابیطالب علیه السلام بهعنوان ولی الهی پس از خود، برای آنکه با تشویق انگیزه بیشتری در مردم ایجاد کند آنان را از روز حسرت (قیامت) بر حذر داشت. پیامبر این هشدار را با معرفی مقام علی علیه السلام بهعنوان جنب الله بر زبان آورد. این عبارات کنایه از شدت ارتباط آن حضرت با خداست و قرب علی علیه السلام را به درگاه الهی در بالاترین درجه میرساند.
آیهای تفسیرشده در غدیر بهطور صریح
آیه ۵۶ سوره زمر از جمله آیات تفسیرشده در غدیر دانسته شده است. به گفته برخی محققان، در غدیر ۱۸ آیه قرآن بهصراحت تفسیر شده است؛ به این معنی که پیامبر صلی الله علیه و آله متن آیه را جداگانه در خطبه بیان کرده و قبل یا بعد از آن به تفسیرش پرداخته است. این موارد در مقابل آیاتی است که بهصورت تضمین در کلام و اقتباس در خطابه حضرت آمده است.[۱]
یکی از این آیات، آیه ۵۶ سوره زمر است: 
أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَا عَلَیٰ مَا فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَإِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ؛ تا آنکه [مبادا] کسی بگوید: «دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم؛ بیتردید من از ریشخندکنندگان بودم
.
آیه در متن خطبه
در برخی منابع آیه ۵۶ سوره زمر چنین گزارش شده است: مَعاشِرَ النّاسِ، انَّهُ جَنْبُ اللَّه الَّذى ذَكَرَ فى كِتابِهِ الْعَزيزِ، فَقالَ تَعالى مُخْبراً عَمَّنْ يُخالِفُهُ:أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَا عَلَیٰ مَا فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ؛ ای مردم، علی جنب اللَّه است که خداوند در کتاب عزیزش ذکر کرده و درباره کسی که با او مخالفت کند فرموده: «ای حسرت بر آنچه درباره جنب خدا تفریط و کوتاهی کردم».[۲]
موقعیت تاریخی تفسیر آیه
موقعیت تاریخی تفسیر آیه ۵۶ سوره زمر در خطبه غدیر چنین توصیف شده است: در قسمتی از مرحله سوم از خطبه غدیر، در حالی که خطبه به مرحله حساسِ بلندکردن امیرالمؤمنین علیه السلام بر سر دست پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک میشود، آن حضرت مردم را بهشدت از مخالفت علی علیه السلام بر حذر داشت و این مطلب را با الفاظ مختلفی یادآوری کرد.
پیامبر صلی الله علیه و آله با تأکید بر نزول جبرئیل کلام خداوند را بازگو فرمود: «هر کس با علی دشمنی کند و ولایت او را نپذیرد، لعنت و غضبم بر او باد». سپس با ادغام دو آیه ۱۸ سوره حشر و ۹۴ سوره نحل هشدار داد که همه در معرض سقوط قرار دارند و باید مواظب خود باشند که فردای قیامت پاسخگو خواهند بود. سپس آن حضرت برای آنکه با تشویق انگیزه بیشتری در مردم برای پذیرش ولایت ایجاد کند آنان را از روز حسرت بر حذر داشت. این هشدار را با معرفی مقام بلند علی علیه السلام بهعنوان جنب الله (حضور خدا) بر زبان آورد و آیه ۵۶ سوره زمر را قرائت کرد.[۳]
موقعیت قرآنی آیه
از سوی برخی محققان موقعیت قرآنی آیه ۵۶ سوره زمر چنین ترسیم شده است: چند آیه قبل و بعد از این آیه نیز درباره مخالفان امیرالمؤمنین علیه السلام است، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله میفرماید: «خداوند درباره کسی که با او مخالفت کند این آیه را فرموده» و از آنجا که ضمایر و خطابها در این چند آیه یک سیاق را میرساند، باید گفت: حضرت همه آیات را تفسیر فرموده است.
پس معنای آیه ۵۶ زمر با آیات قبل و بعد آن با تفسیر پیامبر صلی الله علیه و آله چنین خواهد بود: (ای مخالفان علی) بازگردید بهسوی پروردگارتان و در برابر او سر تسلیم فرود آورید، قبل از آنکه عذاب سراغ شما آید و یاری نشوید. پیرو بهترینِ آنچه بر شما نازل شده باشید قبل از آنکه عذاب بهطور ناگهانی سراغتان آید، در حالی که آمدن آن را احساس نکنید. که مبادا کسی بگوید: ای حسرت بر آنچه درباره جنب اللَّه -یعنی علی علیه السلام- کوتاهی کردم و از مسخرهکنندگان بودم. یا بگوید: اگر خدا مرا هدایت میکرد، از متقین بودم، یا بگوید هنگامی که عذاب را میبیند: ای کاش برایم امکان بازگشت بود تا از نیکوکاران باشم. بلی، آیات و نشانههای من برایت آمد، ولی تو آنها را تکذیب نمودی و از پذیرفتن آن سرکشی کردی و از کافران به آن بودی.[۴]
تحلیل اعتقادی آیه
از سوی برخی محققان آمدن آیه ۵۶ سوره زمر در خطبه غدیر چنین تحلیل شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله در قسمتی از بخش سوم خطبه غدیر و پس از معرفی علی بن ابیطالب علیه السلام بهعنوان ولی الهی پس از خود، برای آنکه با تشویق انگیزه بیشتری در مردم ایجاد کند آنان را از روز حسرت (قیامت) بر حذر داشت. پیامبر این هشدار را با معرفی مقام علی علیه السلام بهعنوان جنب الله بر زبان آورد و آیه ۵۶ سوره زمر را درباره آن قرائت کرد.
نکته مهم در این آیه کلمه «جنب» است که در این آیه درباره علی علیه السلام بهکار رفته است. جنب یعنی کنار، جهت و ناحیه. از امیرالمؤمنین علیه السلام به «کنار خدا»، «جهت خدا»، «ناحیه خدا» تعبیر شده است. همه این عبارات کنایه از شدت ارتباط آن حضرت با خداست و قرب علی علیه السلام را به درگاه الهی در بالاترین درجه میرساند.[۵]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.