آیه ۹۴ نحل و غدیر
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | نحل |
| شماره آیه | ۹۴ |
| جزء | ۱۴ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | عاقبت لغزش ثابت‌قدمان در مخالفت با امیرالمؤمنین عليه السلام |
| ترتیل آیه | |
آیه ۹۴ سوره نحل در خطبه غدیر برای نشان‌دادن عاقبت لغزش ثابت‌قدمان در مخالفت با امیرالمؤمنین عليه السلام در غدیر استفاده شده است.
آیه ۹۴ سوره نحل از جمله آیات استفاده شده در خطبه غدیر برای معرفی دشمنان اهل بیت علیهم السلام و آینده آنان به‌کار رفته است. درباره تحلیل اعتقادی استفاده از این آیه در خطبه غدیر چنین گفته شده است: در اين جمله خطبه مخالفت با على عليه السلام مستلزم لغزش قدمهاى ثابت اعلام شده است؛ يعنى، بسيارى از آنان كه در ايمان خود ثابت‌قدم بودند با مخالفت على عليه السلام -اگر چه در حد سكوت و يارى‌نكردنشان- از راه حق لغزيدند. آنان ايمان پايدار را از دست دادند، اگر چه بعداً به فكر بازسازى آن افتادند و توبه كردند و عدهاى از آنان جانانه على عليه السلام را يارى كردند.
در ذیل این آیه روایاتی درباره لغزش ثابت‌قدمان آمده است؛ از جمله روایتی از امام صادق علیه السلام که فرمود: همه مردم بعد از رسول الله مرتد شدند، مگر سلمان و ابوذر و مقداد؛ پرسيدند: پس عمار چه شد؟ فرمود: او از راه راست تمايلى به راست و چپ پيدا كرد، ولى سپس بازگشت.
آیه‌ای در خطبه غدیر
آیه ۹۶ سوره نحل از جمله آیات استفاده شده در خطبه غدیر است. بستر استفاده از این آیه از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: على بن ابىطالب عليه السلام آن امامى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله او را سبب امتحان امت قرار داد: «لَوْ لا انْتَ يا عَلِىُّ لَمْ يُعْرَفِ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدى؛ اى على، اگر تو نبودى، مؤمنان بعد از من شناخته نمىشدند».[۱]
پيامبر صلى الله عليه و آله قسمتی از مراسم غدير را به توصیف دشمنان ائمه عليهم السلام اختصاص داد و آینده آنان قرار داد. اقتباس از چند آيه و تضمين آياتى ديگر براى اين منظور، روى هم ۱۵ آيه را زیر عنوان اين بخش قرار داده است. در اين آيات از يک سو اوصاف و رفتار دشمنان اهل بیت علیهم السلام در دنيا مطرح شده، از سوى ديگر جزاى اعتقاد و عملشان در دنيا و آخرت بيان شده كه سقوط ارزش اعمالشان از جمله آنهاست.
از جمله این آیات، آیه ۹۶ سوره نحل است: 
وَلَا تَتَّخِذُوا أَيْمَانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا وَتَذُوقُوا السُّوءَ بِمَا صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ۖ وَلَكُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ؛ و زنهار، سوگندهاى خود را دستاويز تقلب ميان خود قرار مدهيد، تا گامى بعد از استواريش بلغزد، و شما به [سزاى] آنكه [مردم را] از راه خدا باز داشته‌ايد دچار شكنجه شويد و براى شما عذابى بزرگ باشد 
.
آیه در متن خطبه غدير
آیه ۹۴ سوره نحل در متن خطبه غدیر چنین آمده است: «الا انَّ جَبْرَئيلَ خَبَّرَنى عَنِ اللَّه تَعالى بِذلِكَ وَ يَقُولُ: «مَنْ عادى عَلِيّاً وَ لَمْ يَتَوَلَّهُ فَعَلَيْهِ لَعْنَتى وَ غَضَبى»، «وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ، وَ اتَّقُوا اللَّه»،انْ تُخالِفُوهُ «فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها، إِنَّ اللَّه خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ»؛ بدانيد كه جبرئيل از جانب خداوند اين خبر را براى من آورده و مىگويد: هر كس با على دشمنى كند و ولايت او را نپذيرد، لعنت و غضب من بر او باد. هر كس ببيند براى فردا چه پيش فرستاده است. از خدا بترسيد» كه با على مخالفت كنيد و در نتيجه قدمى بعد از ثابت‌بودن آن بلغزد. خداوند از آنچه انجام مىدهيد آگاه است».[۲]
موقعيت تاريخى استفاده از آیه
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۹۴ سوره نحل چنین ترسیم شده است: در لحظات پایانی خطابه غدير پيامبر صلى الله عليه براى آمادگى كامل مردم برای اعلام مقام ولایت على عليه السلام پاره‌ای از فضايل آن حضرت را بيان كرد. در این قسمت، حضرت سخن از غضب الهى به‌ميان آورد: او ابتدا كسانى را كه كلامش درباره على عليه السلام را رد كنند لعنت‌شده و مورد غضب الهى اعلام کرد؛ سپس به نقل از جبرئيل از خداوند تعالى لعنت و غضب را نثار كسى کرد كه ولايت را نپذيرد و با على عليه السلام دشمنى كند.
پیامبر، پس از نقل غضبِ پروردگار درباره دشمنان على عليه السلام، درباره روز قيامت بيدارباشى به مردم داد و اين منظور را با اقتباس از دو آيه قرآن و ادغام مضمون آنها بيان کرد. ابتدا قسمتى از وسط آیه ۱۸ سوره حشر را آورد: وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّه ؛ سپس براى ایجاد ارتباط میان آيه با موضوعِ سخن كلمه «انْ تُخالِفُوهُ» را اضافه کرد؛ سپس جملهاى از وسط آیه ۹۴ سوره نحل را آورد: فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها و آنگاه جمله إِنَّ اللَّه خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ را آورد كه دنباله آيه سوره حشر است.
از آیه ۹۴ سوره نحل در قسمتی ديگر از خطابه غدير نيز، كه بعد از معرفى اميرالمؤمنين عليه السلام آمده، با عبارت «فَتَزِلَّ اقْدامَكُمْ» ديده مىشود؛ آنجا كه مىفرمايد: «مَعاشِرَ النّاسِ، انَّ ابْليسَ اخْرَجَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ بِالْحَسَدِ، فَلا تَحْسُدُوهُ فَتَحْبِطَ اعْمالَكُمْ وَ تَزِلَّ اقْدامَكُمْ؛ اى مردم، شيطان آدم را با حسد از بهشت بيرون كرد. مبادا به على حسد كنيد كه اعمالتان نابود شود و قدم‌هايتان بلغزد».[۳]
موقعیت قرآنی آیه
موقعیت قرآنی آیه ۹۴ سوره نحل چنین ترسین شده است: موضوع مورد بحث در این آیه از آیه ۹۰ سوره آغاز مىشود كه مىفرمايد: «در حقيقت، خدا به دادگرى و نيكوكارى و بخشش به خويشاوندان فرمان مى‌دهد»؛ تا آنجا كه مىفرمايد: «و مانند آن [زنى] كه رشته خود را پس از محكم‌بافتن، [يكى‌يكى] از هم مى‌گسست مباشيد». تا اينكه در آيه ۹۴ مىفرمايد: «قسم هاى خود را براى فريب مردم به‌كار نبريد كه در نتيجه قومى كه ثابت‌قدم است بلغزد» و در آيه بعد مىفرمايد: «پيمان خود را به بهاى اندک نفروشيد».[۴]
تحلیل اعتقادی آیه: لغزش ثابت‌قدمان در مخالفت با امیرالمؤمنین عليه السلام
از نظر برخی محققان، اقتباس از آيه ۹۴ سوره نحل در چنين موقعيتى از خطبه غدیر، به‌ضميمه جملات قبل آن- یک امر مهم را نشان می‌دهد: لغزش ثابت‌قدمان در مخالفت با امیرالمؤمنین عليه السلام. در این قسمت از خطبه بحث مخالفت با على عليه السلام مطرح شده است: در دو جبهه موافق و مخالف با على عليه السلام، هر كس بايد يكى از دو مسير را انتخاب كند و طبعاً در آن گام بردارد. پس از موافقت قلبى، اعلام موافقت زبانى و همراهی عملی و احقاق حق امیرالمؤمنین نشانه انتخاب جبهه موافق است. در نقطه مقابل، مخالفت زبانى و كمک به آنچه بر خلاف راه آن حضرت است، حتى اگر با سكوت و يارى‌نكردن به موقع باشد نشانه انتخاب جبهه مخالف على عليه السلام است؛ همان‌گونه كه در ماجراى سقیفه و نيز در ماجراى كربلا بسيارى از مردم با سكوت خود جبهه مخالف اميرالمؤمنين و امام حسين عليهما السلام را تقويت كردند.
با اين دقت در مسئله مخالفت با على عليه السلام، معناى اين قسمت خطابه غدير روشن مىشود: در اين جمله خطبه مخالفت با على عليه السلام مستلزم لغزش قدمهاى ثابت اعلام شده است؛ يعنى، بسيارى از آنان كه در ايمان خود ثابت‌قدم بودند با مخالفت على عليه السلام -اگر چه در حد سكوت و يارى‌نكردنشان- از راه حق لغزيدند. آنان ايمان پايدار را از دست دادند، اگر چه بعداً به فكر بازسازى آن افتادند و توبه كردند و عدهاى از آنان جانانه على عليه السلام را يارى كردند.
از جهتى ديگر، مىتوان از كلمه «تَزِلَّ» (لغزش) اين استفاده را كرد كه راه راست يكى بيشتر نيست و آن گام‌برداشتن در راه على عليه السلام و موافقت با اوست. در نتيجه هر گونه لغزش و كوتاهى در آن راه به‌معناى انحراف از حق و مخالفت با آن است، ولى درجه آن از كوچک‌ترين لغزش آغاز مىشود تا به لغزشهايى مىرسد كه به قعر جهنم پرتاب مىكند و از همين ديدگاه مخالفان اهل بيت عليهم السلام قابل درجهبندى هستند.
روایاتی درباره لغزش ثابت‌قدمان
درباره لغزش ثابت‌قدمان پس از غدیر روایات و نقل‌های تاریخی در منابع آمده است؛ از جمله:
- امام باقر علیه السلام شدت و ادامه ارتداد و تحير مردم بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله را تا يک سال پس از شهادت آن حضرت بيان كرده مىفرمايد: مردم تا يک سال بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله در ارتداد بودند به جز سه نفر. پرسيدند: آن سه چه کسانی هستند؟ فرمود: مقداد و ابوذر و سلمان و سپس فرمود: زمان زيادى نگذشت كه مردم معرفت پيدا كردند.[۵]
- امام صادق عليه السلام اولين توبه‌كنندگان از تزلزل سقيفه را چنين معرفى مىنمايد: به خدا قسم همه - به جز آن سه نفر- هلاک شدند. البته بعد از زمانى چهار نفر ديگر ملحق شدند و روى هم هفت نفر شدند: ابوساسان، عمار، شتيره، ابوعمره.[۶]
- امام صادق علیه السلام: همه مردم بعد از رسول الله مرتد شدند، مگر سلمان و ابوذر و مقداد؛ پرسيدند: پس عمار چه شد؟ فرمود: او از راه راست تمايلى به راست و چپ پيدا كرد، ولى سپس بازگشت.[۷]
- از ابوذر پرسيدند: چگونه عمار و حذيفة بن یمان وقتى ابوبكر و عمر را ديدند در كار خود بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله به ترديد افتادند؟ ابوذر پاسخ داد: آنان توبه و پشيمانى خود را بعداً اعلام كردند، ولى ابوبکر براى خود مقامى ادعا كرد و عمر با سه نفر ديگر برايش شهادت دادند كه همان مطلب را از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيدهاند. عمار و حذيفه هم با خود گفتند: لابد اين مطلبى است كه بعد از مطلب اول (يعنى خلافت على عليه السلام) اتفاق افتاده، پس اين دو نفر هم با ساير شک‌كنندگان به ترديد افتادند. ولى بعداً توبه كردند، معرفت پيدا كردند و تسليم شدند.[۸]
- وقتى همين سؤال را از حذيفه پرسيدند چنين گفت: به خدا قسم گوش و چشم ما گرفته شد و مرگ و شهادت را خوش نداشتيم و دنيا در قلبمان زينت يافت؛ و ما از خدا مى‌خواهيم كه از گناهانمان چشمپوشى كند، و در آنچه از عمرمان مانده ما را از لغزش حفظ نمايد.[۹]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: نشر مولود کعبه، ۱۴۲۰ق.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاء‌الدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامية)، ۱۴۰۷ق.
- المناقب؛ علی بن محمد بن شافعی (ابن‌مغازلی)، تحقیق: محمدباقر بهبودی، بیروت: دار الأضواء، ۱۴۰۴ق.