آیه ۹۴ نحل و غدیر
آیه ۹۴ سوره نحل در خطبه غدیر برای نشاندادن عاقبت لغزش ثابتقدمان در مخالفت با امیرالمؤمنین علیه السلام در غدیر استفاده شده است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | نحل |
| شماره آیه | ۹۴ |
| جزء | ۱۴ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | عاقبت لغزش ثابتقدمان در مخالفت با امیرالمؤمنین علیه السلام |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
آیه ۹۴ سوره نحل از جمله آیات استفاده شده در خطبه غدیر برای معرفی دشمنان اهل بیت علیهم السلام و آینده آنان بهکار رفته است. درباره تحلیل اعتقادی استفاده از این آیه در خطبه غدیر چنین گفته شده است: در این جمله خطبه مخالفت با علی علیه السلام مستلزم لغزش قدمهای ثابت اعلام شده است؛ یعنی، بسیاری از آنان که در ایمان خود ثابتقدم بودند با مخالفت علی علیه السلام -اگر چه در حد سکوت و یارینکردنشان- از راه حق لغزیدند. آنان ایمان پایدار را از دست دادند، اگر چه بعداً به فکر بازسازی آن افتادند و توبه کردند و عدهای از آنان جانانه علی علیه السلام را یاری کردند.
در ذیل این آیه روایاتی درباره لغزش ثابتقدمان آمده است؛ از جمله روایتی از امام صادق علیه السلام که فرمود: همه مردم بعد از رسولالله مرتد شدند، مگر سلمان و ابوذر و مقداد؛ پرسیدند: پس عمار چه شد؟ فرمود: او از راه راست تمایلی به راست و چپ پیدا کرد، ولی سپس بازگشت.
آیهای مربوط به دشمنان غدیر
آیه ۹۶ سوره نحل از جمله آیات استفاده شده در خطبه غدیر است. بستر استفاده از این آیه از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: علی بن ابیطالب علیه السلام آن امامی است که پیامبر صلی الله علیه و آله او را سبب امتحان امت قرار داد: لَوْ لا انْتَ يا عَلِىُّ لَمْ يُعْرَفِ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدى؛ اى على، اگر تو نبودى، مؤمنان بعد از من شناخته نمىشدند.[۱]
پیامبر صلی الله علیه و آله قسمتی از مراسم غدیر را به توصیف دشمنان ائمه علیهم السلام اختصاص داد و آینده آنان قرار داد. اقتباس از چند آیه و تضمین آیاتی دیگر برای این منظور، روی هم ۱۵ آیه را زیر عنوان این بخش قرار داده است. در این آیات از یک سو اوصاف و رفتار دشمنان اهل بیت علیهم السلام در دنیا مطرح شده، از سوی دیگر جزای اعتقاد و عملشان در دنیا و آخرت بیان شده که سقوط ارزش اعمالشان از جمله آنهاست.
از جمله این آیات، آیه ۹۶ سوره نحل است: 
وَلَا تَتَّخِذُوا أَیْمَانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا وَتَذُوقُوا السُّوءَ بِمَا صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ۖ وَلَکُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ؛ و زنهار، سوگندهای خود را دستاویز تقلب میان خود قرار مدهید، تا گامی بعد از استواریش بلغزد، و شما به [سزای] آنکه [مردم را] از راه خدا بازداشتهاید دچار شکنجه شوید و برای شما عذابی بزرگ باشد
.
آیه در متن خطبه غدیر
آیه ۹۴ سوره نحل در متن خطبه غدیر چنین آمده است: الا انَّ جَبْرَئيلَ خَبَّرَنى عَنِ اللَّه تَعالى بِذلِكَ وَ يَقُولُ: «مَنْ عادى عَلِيّاً وَ لَمْ يَتَوَلَّهُ فَعَلَيْهِ لَعْنَتى وَ غَضَبى»، «وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ، وَ اتَّقُوا اللَّه»، انْ تُخالِفُوهُ «فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها، إِنَّ اللَّه خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ»؛ بدانيد كه جبرئيل از جانب خداوند اين خبر را براى من آورده و مىگويد: هر كس با على دشمنى كند و ولايت او را نپذيرد، لعنت و غضب من بر او باد. هر كس ببيند براى فردا چه پيش فرستاده است. از خدا بترسيد» كه با على مخالفت كنيد و در نتيجه قدمى بعد از ثابتبودن آن بلغزد. خداوند از آنچه انجام مىدهيد آگاه است.[۲]
موقعیت تاریخی استفاده از آیه
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۹۴ سوره نحل چنین ترسیم شده است: در لحظات پایانی خطابه غدیر پیامبر صلی الله علیه برای آمادگی کامل مردم برای اعلام مقام ولایت علی علیه السلام پارهای از فضایل آن حضرت را بیان کرد. در این قسمت، حضرت سخن از غضب الهی بهمیان آورد: او ابتدا کسانی را که کلامش درباره علی علیه السلام را رد کنند لعنتشده و مورد غضب الهی اعلام کرد؛ سپس به نقل از جبرئیل از خداوند تعالی لعنت و غضب را نثار کسی کرد که ولایت را نپذیرد و با علی علیه السلام دشمنی کند.
پیامبر، پس از نقل غضبِ پروردگار درباره دشمنان علی علیه السلام، درباره روز قیامت بیدارباشی به مردم داد و این منظور را با اقتباس از دو آیه قرآن و ادغام مضمون آنها بیان کرد. ابتدا قسمتی از وسط آیه ۱۸ سوره حشر را آورد: وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّه ؛ سپس برای ایجاد ارتباط میان آیه با موضوعِ سخن کلمه انْ تُخالِفُوهُ را اضافه کرد؛ سپس جملهای از وسط آیه ۹۴ سوره نحل را آورد: فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها و آنگاه جمله إِنَّ اللَّه خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ را آورد که دنباله آیه سوره حشر است.
از آیه ۹۴ سوره نحل در قسمتی دیگر از خطابه غدیر نیز، که بعد از معرفی امیرالمؤمنین علیه السلام آمده، با عبارت فَتَزِلَّ اقْدامَكُمْ دیده میشود؛ آنجا که میفرماید: مَعاشِرَ النّاسِ، انَّ ابْليسَ اخْرَجَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ بِالْحَسَدِ، فَلا تَحْسُدُوهُ فَتَحْبِطَ اعْمالَكُمْ وَ تَزِلَّ اقْدامَكُمْ؛ اى مردم، شيطان آدم را با حسد از بهشت بيرون كرد. مبادا به على حسد كنيد كه اعمالتان نابود شود و قدمهايتان بلغزد.[۳]
موقعیت قرآنی آیه
موقعیت قرآنی آیه ۹۴ سوره نحل چنین ترسین شده است: موضوع مورد بحث در این آیه از آیه ۹۰ سوره آغاز میشود که میفرماید: «در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان میدهد»؛ تا آنجا که میفرماید: «و مانند آن [زنی] که رشته خود را پس از محکمبافتن، [یکییکی] از هم میگسست مباشید». تا اینکه در آیه ۹۴ میفرماید: «قسمهای خود را برای فریب مردم بهکار نبرید که در نتیجه قومی که ثابتقدم است بلغزد» و در آیه بعد میفرماید: «پیمان خود را به بهای اندک نفروشید».[۴]
تحلیل اعتقادی آیه: لغزش ثابتقدمان در مخالفت با امیرالمؤمنین علیه السلام
از نظر برخی محققان، اقتباس از آیه ۹۴ سوره نحل در چنین موقعیتی از خطبه غدیر، بهضمیمه جملات قبل آن- یک امر مهم را نشان میدهد: لغزش ثابتقدمان در مخالفت با امیرالمؤمنین علیه السلام. در این قسمت از خطبه بحث مخالفت با علی علیه السلام مطرح شده است: در دو جبهه موافق و مخالف با علی علیه السلام، هر کس باید یکی از دو مسیر را انتخاب کند و طبعاً در آن گام بردارد. پس از موافقت قلبی، اعلام موافقت زبانی و همراهی عملی و احقاق حق امیرالمؤمنین نشانه انتخاب جبهه موافق است. در نقطه مقابل، مخالفت زبانی و کمک به آنچه بر خلاف راه آن حضرت است، حتی اگر با سکوت و یارینکردن به موقع باشد نشانه انتخاب جبهه مخالف علی علیه السلام است؛ همانگونه که در ماجرای سقیفه و نیز در ماجرای کربلا بسیاری از مردم با سکوت خود جبهه مخالف امیرالمؤمنین و امام حسین علیهما السلام را تقویت کردند.
با این دقت در مسئله مخالفت با علی علیه السلام، معنای این قسمت خطابه غدیر روشن میشود: در این جمله خطبه مخالفت با علی علیه السلام مستلزم لغزش قدمهای ثابت اعلام شده است؛ یعنی، بسیاری از آنان که در ایمان خود ثابتقدم بودند با مخالفت علی علیه السلام -اگر چه در حد سکوت و یارینکردنشان- از راه حق لغزیدند. آنان ایمان پایدار را از دست دادند، اگر چه بعداً به فکر بازسازی آن افتادند و توبه کردند و عدهای از آنان جانانه علی علیه السلام را یاری کردند.
از جهتی دیگر، میتوان از کلمه تَزِلَّ (لغزش) این استفاده را کرد که راه راست یکی بیشتر نیست و آن گامبرداشتن در راه علی علیه السلام و موافقت با اوست. در نتیجه هر گونه لغزش و کوتاهی در آن راه بهمعنای انحراف از حق و مخالفت با آن است، ولی درجه آن از کوچکترین لغزش آغاز میشود تا به لغزشهایی میرسد که به قعر جهنم پرتاب میکند و از همین دیدگاه مخالفان اهل بیت علیهم السلام قابل درجهبندی هستند.
روایاتی درباره لغزش ثابتقدمان
درباره لغزش ثابتقدمان پس از غدیر روایات و نقلهای تاریخی در منابع آمده است؛ از جمله:
- امام باقر علیه السلام شدت و ادامه ارتداد و تحیر مردم بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله را تا یک سال پس از شهادت آن حضرت بیان کرده میفرماید: مردم تا یک سال بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله در ارتداد بودند به جز سه نفر. پرسیدند: آن سه چه کسانی هستند؟ فرمود: مقداد و ابوذر و سلمان و سپس فرمود: زمان زیادی نگذشت که مردم معرفت پیدا کردند.[۵]
- امام صادق علیه السلام اولین توبهکنندگان از تزلزل سقیفه را چنین معرفی مینماید: به خدا قسم همه - به جز آن سه نفر- هلاک شدند. البته بعد از زمانی چهار نفر دیگر ملحق شدند و روی هم هفت نفر شدند: ابوساسان، عمار، شتیره، ابوعمره.[۶]
- امام صادق علیه السلام: همه مردم بعد از رسولالله مرتد شدند، مگر سلمان و ابوذر و مقداد؛ پرسیدند: پس عمار چه شد؟ فرمود: او از راه راست تمایلی به راست و چپ پیدا کرد، ولی سپس بازگشت.[۷]
- از ابوذر پرسیدند: چگونه عمار و حذیفة بن یمان وقتی ابوبکر و عمر را دیدند در کار خود بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله به تردید افتادند؟ ابوذر پاسخ داد: آنان توبه و پشیمانی خود را بعداً اعلام کردند، ولی ابوبکر برای خود مقامی ادعا کرد و عمر با سه نفر دیگر برایش شهادت دادند که همان مطلب را از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدهاند. عمار و حذیفه هم با خود گفتند: لابد این مطلبی است که بعد از مطلب اول (یعنی خلافت علی علیه السلام) اتفاق افتاده، پس این دو نفر هم با سایر شککنندگان به تردید افتادند. ولی بعداً توبه کردند، معرفت پیدا کردند و تسلیم شدند.[۸]
- وقتی همین سؤال را از حذیفه پرسیدند چنین گفت: به خدا قسم گوش و چشم ما گرفته شد و مرگ و شهادت را خوش نداشتیم و دنیا در قلبمان زینت یافت؛ و ما از خدا میخواهیم که از گناهانمان چشمپوشی کند، و در آنچه از عمرمان مانده ما را از لغزش حفظ نماید.[۹]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: نشر مولود کعبه، ۱۴۲۰ق.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاءالدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامیة)، ۱۴۰۷ق.
- المناقب؛ علی بن محمد بن شافعی (ابنمغازلی)، تحقیق: محمدباقر بهبودی، بیروت: دار الأضواء، ۱۴۰۴ق.