سوره حمد و غدیر
سوره حمد از جمله سوره‌هایی است که در شأن اهل بیت علیهم السلام در خطبه غدیر از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله به طور کامل مورد تفسیر قرار گرفته است.
موقعيت تاريخى تفسیر سوره حمد در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: تفسير سوره حمد در غدير حامل سنگين‌ترين پيام آن است؛ موقعيت آن در خطبه هنگامى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از معرفى على بن ابىطالب عليه السلام، به مسئله حضور جدى دشمنان آن حضرت در جامعه مسلمانان پرداخته است. پس از آن، در پی ارائه شاخص‌ها و مميّزهاى قرآنى دوستان و دشمنان اهل بيت عليهم السلام به مردم معرفى است. آغاز سخن از تفسير سوره حمد است كه ضابطه اصلى را به‌دست مىدهد و بعد از آن به شناساندن دوستان و دشمنان مىپردازد.
درباره تحلیل اعتقادی آمدن سوره حمد در خطبه غدیر از سوی برخی محققان مطالبی ارائه شده است: در غدير پيامبر صلى الله عليه وآله دقيقاً تنها راه راست الهى را نشان می‌دهد كه نه راه ديگرى جز آن وجود دارد و نه مشابه و نمونهاى مىتواند جايگزينش شود. براى شيوايى و صراحت اين بيان ابتدا خود و على بن ابىطالب عليه السلام و امامان بعد از او را صراط مستقيم مىخواند و سپس بىدرنگ سوره حمد را مىخواند كه نقطه کانونی آن مفهوم صراط مستقيم است.
یک سورۀ كامل تفسیرشده در غدير
سوره حمد یا فاتحة الکتاب از جمله سوره‌هایی است که به طور کامل در خطبه غدیر مورد تفسیر قرار گرفته است.[۱] در آن زمانِ محدود در خطبه غدیر، سه سوره قرآن به‌طور كامل مورد تفسیر قرار گرفته است. اين نشانه اهمیت اين سورهها در ارتباط با ولايت است. از سوى ديگر گوياى حضور گسترده قرآن در غدیر است. يكى از آنها سوره هل اتى است.[۲]
پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در چند مورد از خطبه غدير فرمود: «مَعاشِرَ النّاسِ، انَا صِراطُ اللَّه الْمُسْتَقيمُ الَّذى امَرَكُمْ بِاتِّباعِهِ، ثُمَّ عَلِىٌّ مِنْ بَعْدى ثُمَّ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ ائِمَّةُ الْهُدى ...- ثُمَّ قَرَأَ: - «بِسْمِ اللَّه الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ للَّه رَبِّ الْعالَمِينَ، الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ، إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ، اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ، صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضَّالِّينَ»، وَ قالَ: فِىَّ نَزَلَتْ وَ فيهِمْ وَ اللَّه نَزَلَتْ وَ لَهُمْ عَمَّتْ وَ ايّاهُمْ خَصَّتْ؛ اى مردم، من صراط مستقيم خدايم كه شما را به پيروىِ آن دستور داده، و بعد از من على و سپس فرزندانم از نسل او كه امامان هدايت‌اند... سپس سوره حمد را تا آخر خواندند و فرمودند: اين سوره درباره من نازل شده و به خدا قسم درباره ايشان نازل شده و به طور عموم شامل آنان است و به طور خاص درباره آنان است».[۳]
«...فيهِمْ نَزَلَتْ وَ فيهِمْ ذُكِرَتْ، لَهُمْ شَمَلَتْ، ايّاهُمْ خَصَّتْ وَ عَمَّتْ؛ سوره حمد درباره امامان نازل شده و درباره آنان در قرآن آمده است. هم شامل آنان است و هم به طور عموم آنان را در بر مىگيرد و هم به‌خصوص درباره ايشان است».[۴]
«فيمَنْ ذُكِرَتْ؟ ذُكِرَتْ فيهِمْ. وَ اللَّه فيهِمْ نَزَلَتْ وَ لَهُمْ وَ اللَّه شَمِلَتْ وَ ايّاهُمْ خَصَّتْ وَ عَمَّتْ؛ سوره حمد درباره چه كسى در قرآن آمده است؟ درباره امامان است. به خدا قسم، درباره آنان نازل شده است. به خدا قسم شامل آنان است، و به‌طور خاص و عام مربوط به ايشان است».[۵]
موقعیّت تاریخی تفسیر سوره
موقعيت تاريخى تفسیر سوره حمد در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: تفسير سوره حمد در غدير حامل سنگين‌ترين پيام آن است؛ موقعيت آن در خطبه هنگامى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از معرفى على بن ابىطالب عليه السلام، به مسئله حضور جدى دشمنان آن حضرت در جامعه مسلمانان پرداخته است. پس از آن، در پی ارائه شاخص‌ها و مميّزهاى قرآنى دوستان و دشمنان اهل بيت عليهم السلام به مردم معرفى است.
آغاز سخن از تفسير سوره حمد است كه ضابطه اصلى را به‌دست مىدهد و بعد از آن به شناساندن دوستان و دشمنان مىپردازد.[۶]
تحلیل اعتقادی
درباره تحلیل اعتقادی آمدن سوره حمد در خطبه غدیر از سوی برخی محققان مطالبی ارائه شده است: با توجه به اينكه سوره حمد به‌عنوان سوره دارای مهمترين درخواستهاى بشر از خداوند، روزانه حداقل ده بار در نمازهاى واجب تكرار مىشود؛ اگر نمازهاى مستحبى و موارد غير نماز را هم به آن افزوده شود می‌توان آن را خلاصه خواسته‌هاى بشر از خداوند تلقى كرد كه ذات الهى به بشر آموخته است.
در غدير كه سخن از «ولايت» است، نام سوره حمد به ميان می‌آید و ارتباطى عميق و ناگسستنى بين فاتحة الكتاب (سوره حمد) و خاتمة الغدير تثبيت مىشود. نماز كه با اين سوره آغاز می‌شود، بنده از خدا يک خواسته بزرگ دارد كه همه امور دنيا و آخرتش بدان بستگى دارد و آن دست‌يافتن به راه راست (صراط مستقيم) است.
اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ 
يعنى خدايا، يافتن راه راست كار آسانى نيست؛ ظلمات فتنه و حيلههاى دشمنانت چه بسيار كه انسان مؤمن را به اشتباه مىاندازد و راه راست را بر او مخفى مىنمايد. در اين ظلماتِ مكر و آشوب از تو مىخواهد كه فكر و عمل او را به راه راست هدايت كنى؛ يعنى نه فقط آن را به ما نشان دهى، بلكه ما را در مسير هدايت بيندازى.
صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضَّالِّينَ خداوند به بشر خاطر نشان مى‌كند كه راهِ پيش روى بشر از سه راه بيرون نيست:
- يا راه كسانى است كه خداوند آنان را مورد لطف انعام خويش قرار داده و هدايت نموده است.
- يا راه كسانى است كه بر آنان غضب فرموده و به راه باطل رفتهاند.
- یا كسانى هستند كه حيران و گمراهند و با آنكه باطل را انتخاب نكرده اند ولى راه حق را هم نيافتهاند.
در غدير پيامبر صلى الله عليه وآله دقيقاً تنها راه راست الهى را نشان می‌دهد كه نه راه ديگرى جز آن وجود دارد و نه مشابه و نمونهاى مىتواند جايگزينش شود. براى شيوايى و صراحت اين بيان ابتدا خود و على بن ابىطالب عليه السلام و امامان بعد از او را صراط مستقيم مىخواند و سپس بىدرنگ سوره حمد را مىخواند كه نقطه کانونی آن مفهوم صراط مستقيم است.
آنگاه تفسيرى با ظرافت بر آن مىفرمايد و آن را با قَسَم به ذات الهى مؤكد مى‌كند و گويا مىفرمايد: اين سوره درباره من و آنان است. اگر صراط مستقيم به طور عام هم در نظر گرفته شود، در تحقق خارجى بر ايشان منطبق است، و اگر منظور خاص خدا را هم بخواهيد مقصود فقط آنانند. بنابراين ميلياردها مسلمان كه هر روز در نمازهاى خود از خدا راه راست را درخواست مىكنند، در حقيقت از او مىخواهند كه آنان را به راه «ولايت اهل بيت عليهم السلام» هدايت كند كه با اعتقاد و عمل بر طبق آن هم از راه باطل و هم از گمراهى نجات يافتهاند و در كنار آن از غضب الهى به لطف و عنایت پروردگار قدم نهادهاند.[۷]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.