عبیدالله بن عبدالله حسکانی

«ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله حسکانی نیشابوری» معروف به «حاکم حسکانی» و ابن حذاء، یکی از علما و محدثان بزرگ اهل سنت در قرن پنجم هجری قمری است. او در نیشابور به دنیا آمد و از همان کودکی تحت نظر پدر و پدربزرگ خود به تحصیل علم پرداخت تا به یکی از چهره‌های برجسته علم و دانش در جهان اسلام تبدیل شود. خانواده حاکم حسکانی از خاندان‌های علمی و معتبر بودند. جد بزرگ او، امیر عبدالله بن عامر، در زمان خلافت عثمان خراسان را فتح کرده و مردم آنجا را مسلمان کرده بود. پدربزرگش، احمد بن محمد، از روات حدیث بود و پدرش، عبدالله بن احمد، واعظی مشهور بود که در نیشابور مجالس وعظ برگزار می‌کرد. عموی او نیز مردی صالح و عابد بود که از علما روایت شنیده بود. حاکم حسکانی دارای سه فرزند بود که همگی از راویان حدیث به‌شمار می‌رفتند: محمد بن عبیدالله، صاعد بن عبیدالله و وهب بن عبیدالله. او خود از علما و محدثان مشهور زمان خود بود و بسیاری از روات حدیث برای کسب علم به محضر او می‌آمدند. برخی او را از علما اهل تسنن و پیرو مذهب حنفی می‌دانند، در حالی که برخی دیگر وی را شیعه می‌دانند که به دلیل تقیه خود را سنی معرفی کرده است. حاکم حسکانی به شهر مرو سفر کرد تا از علما بهره‌مند شود و جلسات درس برگزار کند. او از مشایخ زیادی اجازه روایت داشت و شاگردان متعددی تربیت کرد. آثار او شامل کتاب‌های مهمی چون «شواهد التنزیل» و «دعاء الهداة إلی أداء حق الموالاة» است که در آن‌ها به تبیین فضائل اهل بیت علیهم السلام پرداخته است. او در سال ۴۹۰ هجری قمری در نیشابور درگذشت.

تألیفات

• «شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازلة فی أهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم»
• «خصائص علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام فی القرآن یا خصائص امیرالمؤمنین من القرآن المبین»
• «فضائل شهر رجب»
• «تصحیح خبر ردّ الشَّمس و ترغیم النواصب الشُّمُس»
• «دعاء الهداة الی اداء حق الموالاة، که به گفتهٔ مؤلف، در ۱۰ جلد و مشتمل بر اسانید حدیث غدیر بوده است»
• «طیب الفطرة فی حب العترة، که حسکانی در کتاب شواهد التنزیل از آن نام برده‌است»

تألیف کتاب در غدیر

سید بن طاووس در دو کتاب خود اشاره نموده که حَسکانی کتابی به نام «دعاء الهداة إلی أداء حقّ الموالاة» در دوازده جزوه نگاشته، و در آن حدیث غدیر را اثبات کرده و طرقش را گرد آورده است.

کتاب‌شناسی این کتاب از این قرار است:

دعاء الهداة الی اداء حق الموالاة، ۱۰ ج، عبیدالله بن عبدالله حسکانی (حاکم، حنفی، م قرن ۵). عربی، خطی. مؤلف در کتابش «شواهد التنزیل» بعد از آنکه برای نزول آیه «یا ایها الرسول…» در شأن امیرالمؤمنین علیه السلام در روز غدیر طرقی بیان نموده، بعد از شماره ۲۴۶ گفته طرق این حدیث را در کتاب «دعاء الهداة الی اداء حق الموالاة» در ده جلد مفصلاً آورده‌ام.

این کتاب جزو کتاب‌های کتابخانه سید بن طاووس بوده و او نیز در الإقبال و الطرائف از آن نقل نموده است. مؤلف کتاب از افراد مشکوک العقیده بوده و درباره مذهب او اختلاف است.

چنانچه علامه حاج آقا بزرگ گفته، اکثر علمای شیعه اعتراف به تشیع او دارند، چرا که او بسیار تقیه می‌نموده است.

ولی سید بن طاووس او را از برجستگان علمای عامه می‌داند. ذهبی در «سیر اعلام النبلاء»: ج ۱۸ ص ۲۶۹ ش ۱۳۶، و «الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة»: ج ۲ ص ۴۹۶ ش ۸۹۷، او را از پیروان مذهب حنفی دانسته‌اند.

روایت حدیث غدیر

یکی از علما و بزرگان اهل سنت که حدیث غدیر را نقل کرده عبیدالله بن عبدالله حَسکانی است. پیشتر در بخش کسانی که درباره حدیث غدیر کتاب نوشته‌اند گذشت که عبیدالله بن حَسکانی در مورد طرق حدیث غدیر کتابی با نام «دعاء الهداة إلی أداء حقّ الموالاة» تألیف کرده است.

نزول آیه تبلیغ در غدیر

یکی از وجوه دلالت حدیث غدیر بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام نزول آیه تبلیغ (یَا أیُّهَا الرَّسُول بَلِّغْ…) در غدیر است، که از جمله مشهورترین آیات غدیر می‌باشد.

اختصاص آن به غدیر هم نزد شیعه و غیر شیعه از مسلمات است، و بین مفسرین و محدثین اهل سنت مشهور است، اگر چه بعضی از آنان در صدد انحراف شأن نزول آیه بوده‌اند.

در کنار شیعه، عده ای از بزرگان اهل سنت نیز نزول این آیه در غدیر را نقل کرده‌اند. از جمله عبیدالله بن عبدالله حَسکانی، ابوالقاسم، حاکم است:

حاکم حسکانی در کتاب «مجمع البیان» نزول آیه تبلیغ در غدیر خم را از عبدالله بن عباس و جابر بن عبدالله روایت کرده است. همچنین این روایت را سید ابوالحمد از کتاب «شواهد التنزیل فی قواعد التفضیل» حاکم حسکانی نقل کرده است.

منابع

دانشنامه غدیر، جلد ۱۵، صفحه ۱۶.