علامه محمد باقر مجلسی

محمدباقر بن محمدتقی مجلسی

اطلاعات فردی
نام کامل	محمدباقر بن محمدتقی مجلسی
سرشناسی	فقیه، محدث، متکلم و مفسر برجسته شیعه در قرن یازدهم هجری
تولد	۱۰۳۷ ق، اصفهان
وفات	۱۱۱۰ ق، اصفهان
محل دفن	مسجد جامع اصفهان
خویشان سرشناس	محمدتقی مجلسی (پدر)، ملا صالح مازندرانی (استاد)
اطلاعات علمی
استادان	محمدتقی مجلسی (پدر)، ملا صالح مازندرانی، سید علی خان مدنی و دیگران
شاگردان	میرزا عبدالله افندی اصفهانی، سید نعمت‌الله جزایری، ملا محمد رفیع گیلانی و دیگران
مذهب	شیعه
اطلاعات فرهنگی
زمینه فعالیت	حدیث‌نگاری، فقه، کلام، تاریخ و علوم دینی
علت شهرت	مؤلف کتاب بحارالانوار، شیخ‌الاسلام در دوره صفوی

علامه محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ ق)، معروف به علامه مجلسی یا مجلسی دوم، از محدثان و فقیهان برجسته شیعه در قرن یازدهم هجری بود. او بیش از هر چیز به حدیث‌نگاری علاقه داشت و مؤلف کتاب جامع و ارزشمند بحارالانوار است. علامه مجلسی شاگردان بسیاری تربیت کرد و آثارش، به‌ویژه آثار فارسی‌اش، در فرهنگ و علوم شیعی تأثیر فراوانی داشت. وی در دوره صفویان سمت شیخ‌الاسلامی اصفهان را برعهده داشت و از نظر اجتماعی و سیاسی نیز شخصیتی اثرگذار بود. او نقدهای جدی بر تصوف داشت و در ترویج دین بر پایه حدیث و روایت نقشی محوری ایفا کرد.

زندگینامه

میر عبد الحسین خاتون آبادی در کتاب وقایع السنین والأعوام و محدث نوری در الفیض القدسی تاریخ تولد محمد باقر مجلسی را به سال ۱۰۳۷ ق دانسته‌اند. در مورد مکان تولد وی تصریحی وجود ندارد؛ ولی به احتمال قوی محل تولد او همان اصفهان بوده است.

محمد باقر کوچکترین پسر محمد تقی مجلسی عالم بزرگ روزگار صفویان و نوه ملا محمد مقصود علی اصفهانی است. جد مادری پدر او ملاکمال الدین درویش محمد نطنزی از مشاهیر علمای اصفهان در عهد صفوی است که مدفن او در نطنز مورد توجه قرار گرفته است.

گروهی از دانشمندان از وی به عنوان محدث یاد کرده‌اند. علاوه بر این اوصاف و القاب فراوان دیگری در مورد او به کار رفته است که مهمترین آنها عبارتند از یگانه روزگار، غواص دریاهای حقایق الهی، روشن کننده مسائل پیچیده شریعت، جامع همه نیکوییها و فضیلت‌ها، خدمتگزار اخبار امامان، خاتم المحدثین، جامع معقول و منقول، کشاف حقایق ظاهری و باطنی قرآن و سرآمد گذشتگان و آیندگان.

وضعیت خانوادگی

علامه مجلسی در یک جا با استناد به این که جد مادری او کمال الدین درویش محمد عاملی نطنزی بوده به دنبال اسم خود عنوان «العاملی» را آورده.

پدر او، ملا محمدتقی مجلسی (مجلسی اول) (درگذشته ۱۰۷۰ ق)، از علمای بزرگ صفویه بود. دو تن از استادان مشهور او، شیخ بهائی (۱۰۳۱ ق) و ملا عبدالله شوشتری (۱۰۲۱ ق)، از شاگردان حوزه علمی جبل عامل بودند.

علامه محمد باقر مجلسی برادران و خواهران چندی داشته که همگی از عالمان بوده‌اند در این میان به‌طور خاص از آمنه خاتون آمنه بیگم یاد کنیم که در تألیف بحار الانوار با وی همکاری کرده است. وی افزون بر تقوا و پارسایی از دانش سرشاری نیز برخوردار بوده و حتی نقل است که وی برخی مشکلات علمی شوهر خویش را ملا محمد صالح مازندرانی از برجسته‌ترین شاگردان مجلسی اول و از علمای پر آوازه عصر صفوی - حل می‌کرده است.

مقبره علامه مجلسی

اساتید

به گفته ریاض العلماء، علامه مجلسی علوم عقلی را نزد آقا حسین خوانساری و علوم نقلی را نزد پدرش آموخت. استاد ریاضی وی نیز قطب‌الدین لاهیجی بوده است. بهبهانی نیز در مرآت الأحوال در یاد کرد وی فقط گفته است: که او مراتب علوم را در خدمت والد خود استفاده نمود و در اندک زمانی جامع علوم دینیه… گردید.

او از گروهی پرشمار از مشایخ حدیث اجازه روایت داشت، از جمله:

• ملا محسن فیض کاشانی (۱۰۹۱ ق)
• ملا صالح مازندرانی (۱۰۸۰ ق)
• شیخ حرّ عاملی (۱۰۹۶ ق)
• ملا محمد طاهر قمی (۱۰۹۸ ق).

سید مصلح الدین مهدوی در کتاب خود زندگی‌نامه علامه مجلسی غیر از این چهار نفر اسامی ۲۳ تن از دیگر مشایخ اجازه مجلسی را از جمله شیخ حسن بن شهید ثانی همراه با اطلاعاتی راجع به آنان آورده است. در عین حال باید توجه داشت که غرض اصلی از اجازه گرفتن اجازه دادن خصوصاً اجازه معاصران به یکدیگر پیوستن از طرق گوناگون به سلسله‌های روایت حدیث و در واقع تقویت مستندات بوده است و لزوماً نشانه رابطه تعلیم و تعلم میان آنان نیست.

شاگردان

حوزه درسی او از سال ۱۰۷۰ق تا پایان عمر برپا بود؛ او شاگردان خود را حمایت می‌کرد و کسانی از آنان را به همکاری در برخی فعالیتهای تألیفی از جمله نسخه برداری از روی منابع و گردآوری کتاب‌ها فرا می‌خواند. محدث نوری در الفیض القدس اسامی ۴۶ تن از شاگردان و مجازان علامه مجلسی را آورده و سید عبد العزیز طباطبائی نام دویست نفر از آنان را جمع‌آوری کرده است. میرزا عبدالله افندی و سید نعمت‌الله جزایری تعداد شاگردان او را از یک هزار نفر متجاوز دانسته‌اند و سرانجام سید مصلح الدین مهدوی نام ۱۸۵ نفر از آنان را همراه با اطلاعاتی درباره آنان ذکر کرده است.

از شاگردان برجستهٔ او می‌توان نام برد از:

• سید نعمت‌الله جزایری (۱۱۱۲ ق)، مؤلف الانوار النعمانیة
• میرمحمدصالح خاتون‌آبادی (۱۱۲۶ ق)، داماد مجلسی
• ملا ابوالحسن شریف عاملی (۱۱۳۸ ق)
• میرزا عبدالله تبریزی اصفهانی (افندی) (۱۱۳۵ ق)، مؤلف ریاض العلماء
• ملا محمد بن عبدالفتاح تنکابنی (سراب) (۱۱۲۴ ق)

در هر صورت با توجه به تاریخ صدور اولین و آخرین اجازه علامه مجلسی برای مجازان خود می‌توان دریافت که وی طی مدت ۴۵ سال مورد توجه علما و طالبان علم قرار داشته است. نخستین اجازه مجلسی در سال ۱۰۶۴ق برای میرزا ابراهیم نصیری و آخرین آن در سال ۱۱۰۹ق برای مولی محمود طبسی صادر شده است.

جایگاه شیخ الاسلامی

خاتون آبادی در وقایع سال ۱۰۹۸ق آورده است که روز شنبه چهارم ماه جمادی الاولی علامه مجلسی به شیخ الاسلامی منصوب شد و شاه سلیمان از راه رعایت علما و استرضای خواهر آخوند (یعنی مجلسی) مکرر بر زبان لفظ التماس جاری ساخت پس از مرگ شاه سلیمان در پنجم ذیحجه الحرام ۱۱۰۵ق و جلوس شاه سلطان حسین صفوی بر تخت سلطنت مجلسی بر همین سمت ابقا شد و تا پایان عمر در این مسئولیت ایفای نقش کرد در مرآت الأحوال آمده است که مجلسی در این دوره به وصفی شایسته به امور، قضایی رفع دعاوی شرکت در مراسم دینی نماز جمعه و جماعات و عبادات مؤمنان را رسیدگی می‌کرد و از همه مهمتر در تدریس نهایت شوق را نشان می‌داد

او گروه‌هایی از کتاب‌شناسان را به سراسر سرزمین‌های اسلامی فرستاد تا آثار شیعی را گردآوری کنند و از وجوه شرعی برای نسخه‌برداری کتب استفاده نمود.

از اقدامات مهم او در این زمینه، احیای کتب اربعه شیعه بود. وی شرح‌هایی چون:

• مرآة العقول (شرح کافی)
• ملاذ الأخیار (شرح تهذیب الأحکام)

را بر آن‌ها نوشت و به کسانی که آن کتب را استنساخ می‌کردند، اجازه روایت می‌داد. از این اجازه‌ها حدود دویست مورد هنوز موجود است.

مجلسی در آثار دیگران

علامه محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ ه‍.ق) از بزرگ‌ترین محدثان و فقیهان شیعه در دوران صفویه بود. آثار او، به ویژه «بحارالانوار»، نقش مهمی در حدیث‌شناسی و اندیشه دینی دارند. کتاب‌ها و مطالعات منتشر شده درباره او، زندگی، آثار و دیدگاه‌های علمی و سیاسی او را معرفی و تحلیل می‌کنند. برخی آثار نیز برای گروه‌های نوجوان به زبان ساده تهیه شده‌اند.

ردیف	عنوان کتاب	نویسنده / مؤلف	محور اصلی
۱	اسوه محدثان: ویژه‌نامه زندگی علامه محمدباقر مجلسی	یوسف قربانی	زندگی و شخصیت علمی علامه مجلسی
۲	علامه مجلسی از نگاه غربیان؛ نقد کتاب «اسلام بدون خدا؟»	مرتضی مداحی	نقد دیدگاه‌های غرب درباره مجلسی و اسلام
۳	اندیشه‌مندان ایران و اسلام ۳۶: حدیث‌شناس جامع (مروری بر زندگی و آثار علامه مجلسی)	حسن طارمی	مرور زندگی و آثار حدیثی علامه مجلسی
۴	فیض قدسی: زندگینامه علامه محمدباقر مجلسی	میرزا حسین طبرسی نوری	زندگینامه مفصل علامه مجلسی
۵	کاشف دریاهای نور (از سری کتاب‌های نوجوان)	یوسف یزدیان‌وشاره	معرفی علامه مجلسی به نوجوانان
۶	کتابشناسی و نسخه‌پژوهی آثار علامه مجلسی	مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان	فهرست و تحلیل نسخه‌های خطی و آثار منتشر شده علامه مجلسی
۷	علامه مجلسی و فهم حدیث	دکتر عبدالهادی فقهی‌زاده	بررسی روش و سبک علامه مجلسی در حدیث‌شناسی
۸	اندیشه سیاسی علامه مجلسی	ابوالفضل سلطان‌محمدی	تحلیل دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی علامه مجلسی

<!DOCTYPE html> فهرست کتاب‌های علامه محمدباقر مجلسی

عنوان کتاب	محور اصلی	نویسنده / مؤلف
اسوه محدثان: ویژه‌نامه زندگی علامه محمدباقر مجلسی	زندگی علامه محمدباقر مجلسی	—
زندگی و شخصیت علمی علامه مجلسی	بررسی ابعاد علمی و شخصیتی علامه مجلسی	یوسف قربانی
علامه مجلسی از نگاه غربیان؛ نقد کتاب «اسلام بدون خدا؟»	نقد دیدگاه‌های غرب درباره مجلسی و اسلام	مرتضی مداحی
اندیشه‌مندان ایران و اسلام ۳۶: حدیث‌شناس جامع	مرور زندگی و آثار حدیثی علامه مجلسی	حسن طارمی
فیض قدسی: زندگینامه علامه محمدباقر مجلسی	زندگینامه مفصل علامه مجلسی	میرزا حسین طبرسی نوری
کاشف دریاهای نور (از سری کتاب‌های نوجوان)	معرفی علامه مجلسی به نوجوانان	یوسف یزدیان‌وشاره
کتابشناسی و نسخه‌پژوهی آثار علامه مجلسی	فهرست و تحلیل نسخه‌های خطی و آثار منتشرشده مجلسی	مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان
علامه مجلسی و فهم حدیث	بررسی روش و سبک علامه مجلسی در حدیث‌شناسی	دکتر عبدالهادی فقهی‌زاده
اندیشه سیاسی علامه مجلسی	تحلیل دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی علامه مجلسی	ابوالفضل سلطان‌محمدی
شناخت‌نامه علامه مجلسی	معرفی و بررسی زندگی و آثار علامه مجلسی	مصلح‌الدین مهدوی

تألیفات

آثار مجلسی هم زمینه‌های عمومی و هم زمینه‌های تخصصی را در بر می‌گیرد، تألیف آثار متعددی در حوزه‌های گوناگون علوم دینی اعم از حدیث، فقه تاریخ، رجال کلام و اخلاق توفیق یافته است که عناوین برخی از مهمترین آنها عبارتند از:

ردیف	نام اثر	زبان	توضیحات
۱	بحارالانوار	عربی	مهم‌ترین و پرحجم‌ترین کتاب، ۲۵ جلد اصلی، منتشر شده در ۱۱۰ جلد، شامل ۲۵ موضوع کلی
۲	الفوائد الطریفه فی شرح الصحیفه	عربی	شرح پنج دعای اول صحیفه سجادیه
۳	الوجیزه فی الرجال	عربی	بررسی احوال رجال و راویان احادیث
۴	اوزان المقادیر (رساله اوزان)	عربی	اولین تألیف علامه مجلسی
۵	مرآة العقول	عربی	شرح کتاب الکافی، چاپ شده در ۲۵ جلد
۶	ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار	عربی	شرح کتاب تهذیب الاحکام، چاپ شده در ۱۶ جلد
۷	الاعتقادات	عربی	رساله‌ای در اعتقادات، ترجمه شده به فارسی و اردو
۸	المسائل الهندیه	عربی	پاسخ به سؤالات ملا عبدالله هندوستانی
۹	حواشی متفرّقه بر کتب اربعه	عربی	شامل کافی، تهذیب، من لا یحضره الفقیه و استبصار
۱۰	رساله‌های مختلف	عربی	شامل رساله در اذان، شکوک نماز، شرح اربعین و دیگر رسالات
۱۱	حلیة المتقین	فارسی	درباره آداب معاشرت و مستحبات زندگی فردی و اجتماعی، ترجمه شده به عربی و اردو
۱۲	تحفة الزائر	فارسی	درباره زیارت معصومان، نقل از اسناد معتبر
۱۳	جلاء العیون	فارسی	درباره تاریخ و مصائب چهارده معصوم
۱۴	حق الیقین	فارسی	در اعتقادات، آخرین تألیف، ترجمه شده به عربی و اردو
۱۵	حیاة القلوب	فارسی	سرگذشت پیامبران، زندگانی پیامبر و امامت، سه جلد
۱۶	زاد المعاد	فارسی	دعاها، زیارت‌ها و اعمال مستحبی در طول سال
۱۷	عین الحیاة	فارسی	شرح وصیت پیامبر به ابوذر، شامل پندهای اخلاقی و عقاید
۱۸	تذکرة الأئمه	فارسی	شرح احوال ائمه و ترجمه متون مذهبی
۱۹	ترجمه دعاها و احادیث	فارسی	شامل توحید امام رضا، توحید مفضل، جوشن صغیر، زیارت جامعه کبیره و غیره
۲۰	ربیع الاسابیع	فارسی	در مورد اعمال و ادعیه هفتگی
۲۱	شرح دعاها	فارسی	شامل شرح دعای جوشن کبیر و دیگر دعاها
۲۲	صواعق الیهود	فارسی	درباره جزیه از کافران اهل ذمه و احکام دیه
۲۳	کتاب اختیارات	فارسی	پرسش و پاسخ در مسائل متفرقه فقهی
۲۴	مجموعه رسائل اعتقادی	فارسی	شامل رساله‌ها و آثار اعتقادی مختلف
۲۵	مشکاة الانوار	فارسی	در باب قرآن و دعا، فضیلت قرائت و ثواب آن
۲۶	مفاتیح الغیب	فارسی	روش‌ها و آداب استخاره
۲۷	مقباس المصابیح	فارسی	در تعقیبات نماز
۲۸	نظم اللئالی	فارسی	پرسش و پاسخ در مسائل فقهی

تحقیق در مورد غدیر

علمای بزرگ شیعه کتب مفصلی در زمینه بحث‌های رجالی و تاریخیِ مربوط به سند حدیث غدیر تألیف شده نموده‌اند. از اوائل قرن یازدهم هجری تا امروز با ایجاد میدان باز علمی، محققین و اندیشمندان اسلام تألیفات بسیار مهمی درباره غدیر تألیف کرده‌اند و به خوبی از زحمات هزار ساله نتیجه‌گیری نمودند.

در این دوران تمام جوانب غدیر مورد جمع و بررسی و تحقیق قرار گرفت و در هر جنبه ای به‌طور جداگانه کتابی نوشته شد. از جمله ارتباط غدیر با قرآن، بحث‌های مفصل در اسناد غدیر، بررسی‌های عمیق در متن حدیث غدیر، جمع‌آوری و تدوین اشعار مربوط به غدیر و جوانب دیگر آن مورد توجه خاص واقع شد و در هر مورد کتبی تدوین گردید.

یکی از این خادمان غدیر افتخار تشیع علامه مجلسی است. او در کتاب «بحار الانوار» به‌طور مفصل درباره غدیر سخن گفته که در چاپ فعلی «بحار الانوار» نیمی از جلد ۳۷ را به غدیر اختصاص داده است. ار جمله اسناد و متن حدیث غدیر را مورد بررسی قرار داده است. همچنین علامه مجلسی همچنین در «بحار الانوار» خطبه مفصل و کامل خطبه غدیر را از مدارک اصلی و معتبر نقل کرده است.