جانشین: تفاوت میان نسخه‌ها

اين است كه شرايط و محيط آن روز، نه به على ‏عليه السلام اجازه مى ‏داد كه شمشير در ميان مردم گذارد، و نه جامعه آن روز مدينه را -  كه جامعه ‏اى نو مسلمانان بود -  زير ضربه ‏هاى استدلال و سخنرانى و تكفير و تخطئه خرد و متزلزل و متشنج سازد.<ref>المراجعات: ص ۳۰۱ - ۳۰۳.</ref>

در مورد علم غيب، حتى در موضوعات خارجى بايد بگوييم: اگر چه خداوند در آيات فراوانى علم غيب را مخصوص به خود مى ‏داند؛ مانند: «و عنده مفاتح الغيب لا يعلمها الا هو» <ref>انعام /  ۵۹ .</ref> : و كليد خزائن غيب نزد خداست و كسى جز خدا بر آنها آگاه نيست. و نيز مى ‏فرمايد: «و للَّه غيب السماوات و الارض» <ref>نحل /  ۷۷.</ref> : و علم غيب آسمان‏ ها و زمين مختص خداست. و مى‏ فرمايد: «قل لا يعلم من فى السماوات و الارض الغيب الا اللَّه» <ref>نمل /  ۶۵ .</ref> : بگو (اى پيامبر) هيچ كس از آنان كه در آسمان‏ ها و زمين هستند به جز خدا از غيب آگاهى ندارند.

ولى يک آيه هست كه مخصّص تمام آيات حصر غيب است؛ آنجا كه مى‏ فرمايد: «عالم الغيب فلا يظهر على غيبه احداً الا من ارتضى من رسول» <ref>جنّ /  ۲۶.</ref> : او آگاه از غيب است پس احدى را بر غيبش مطلع نمى ‏سازد مگر رسولان برگزيده خود را.

با جمع بين اين آيه و آيات پيشين، به اين نتيجه مى ‏رسيم كه علم غيب به تمام انواعش تنها مخصوص خداوند است، ولى به هر كسى كه خداوند اراده كرده باشد عنايت مى ‏كند. از آنجا كه بعد از شهادت پيامبرصلى الله عليه وآله در مسئله خلافت و جانشينى حضرت اختلاف شد، از قرآن به خوبى استفاده مى ‏شود كه پيامبرصلى الله عليه وآله از غيب و آينده آگاهى داشته است. و لذا از فتنه ‏اى كه بعد از شهادتش در مورد خلافت و جانشينى پديد آمد مطلع بوده است.

با مراجعه به روايات نيز به طور صريح پى مى‏ بريم كه پيامبرصلى الله عليه وآله كاملاً نسبت به فتنه و نزاعى كه در مسئله خلافت و جانشينى او پديد آمد آگاهى داشته است. اينک به برخى از روايات اشاره مى‏ كنيم:

'''الف)''' پيامبر اكرم ‏صلى الله عليه وآله فرمود: لتفترقنّ امّتى على ثلاث و سبعين فرقة؛ واحدة فى الجنة و ثنتان و سبعون فى النار <ref>سنن ابن‏ ماجه: ج ۲ ص ۱۳۲۲ ح ۳۹۹۲. سنن ترمذى: ج ۴ ص ۱۳۴ ح ۲۷۷۸.</ref> : امت من به هفتاد و سه فرقه تقسيم مى ‏شوند؛ يک فرقه در بهشت و هفتاد و دو فرقه از آنان در آتش هستند.

اين حديث را عده زيادى از صحابه مانند على بن ابى ‏طالب‏ عليه السلام، انس بن مالک، سعد بن ابى ‏وقاص، صدى بن عجلان، عبداللَّه بن عباس، عبداللَّه بن عمر، عبداللَّه بن عمرو بن عاص، عمرو بن عوف مزنى، عوف بن مالک اشجعى، عويمر بن مالک و معاوية بن ابى‏ سفيان نقل كرده ‏اند.

عده ‏اى از علما و بزرگان اهل ‏سنت و عامه نيز آن را صحيح دانسته يا به تواتر آن تصريح كرده ‏اند؛ همانند: مناوى در «فيض القدير» <ref>فيض القدير: ج ۲ ص ۲۱.</ref> ، حاكم نيشابورى در «المستدرك على الصحيحين» <ref>مستدرک حاكم: ج ۱ ص ۱۲۸.</ref>، ذهبى در «تلخيص المستدرک» ، شاطبى در «الاعتصام»<ref>الاعتصام: ج ۲ ص ۱۸۹.</ref> ، سفارينى در «لوامع الانوار البهية» <ref>لوامع الانوار: ج ۱ ص ۹۳.</ref> و ناصرالدين البانى در «سلسلة الاحاديث الصحيحة» . <ref>سلسلة الاحاديث الصحيحة: ج ۱ ص ۳۵۹.</ref>

مى‏ دانيم كه عمده اختلافات و دسته ‏بندى‏ ها در مورد مسئله امامت و رهبرى در جامعه اسلامى است.

'''ب)''' عقبة بن عامر از پيامبرصلى الله عليه وآله نقل كرده كه فرمود: انى فرطكم و انا شهيد عليكم انى و اللَّه لأنظر الى حوضى الآن. و انى قد اعطيت خزائن مفاتيح الارض. و انى و اللَّه ما اخاف بعدى ان تشركوا، و لكن اخاف ان تنافسوا فيها<ref>صحيح بخارى: ج ۴ ص ۱۷۶.</ref> : همانا من پيشتاز شما در روز قيامت و بر شما شاهدم. به خدا سوگند كه من الآن نظر مى‏ كنم به حوضم. به من كليد خزينه ‏هاى زمين داده شده است. نمى‏ ترسم از اينكه بعد از من مشرک شويد، ولى از نزاع و اختلاف در مسئله خلافت بيمناكم.

'''ج)''' ابن‏ عباس از پيامبر اكرم ‏صلى الله عليه وآله نقل مى ‏كند كه فرمود: و ان اناساً من اصحابى يؤخذ بهم ذات الشمال. فأقول: اصحابى اصحابى؟ فيقال: انهم لم يزالوا مرتدين على اعقابهم منذ فارقتهم <ref>صحيح بخارى: ج ۴ ص ۱۱۰.</ref> : روز قيامت گروهى از اصحابم را به جهنم مى‏ برند. عرض مى‏ كنم: خدايا اينان اصحاب من هستند؟ پس گفته مى‏ شود: اينان كسانى هستند كه از زمانى كه از ميانشان رحلت نمودى به جاهليت برگشتند.

به اين مضمون روايات زيادى در اصحّ كتب اهل ‏سنت از برخى از صحابه از قبيل: انس بن مالک، ابوهريره، ابوبكره، ابوسعيد خدرى، اسماء بنت ابوبكر، عايشه و ام‏ سلمه نقل شده است.

البته اين احاديث را نمى ‏توان بر اصحاب ردّه (از مسلمين) كه بعد از پيامبرصلى الله عليه وآله به شرک و بت‏ پرستى بازگشتند حمل كرد، زيرا پيامبرصلى الله عليه وآله در روايتى كه عقبة بن عامر از آن حضرت نقل مى‏ كند مى‏ فرمايد: به خدا سوگند كه من بر شما از اينكه بعد از من مشرک شويد نمى‏ ترسم، بلكه از آن مى‏ ترسم كه بعد از من مشاجره و نزاع نماييد.

لذا پيامبرصلى الله عليه وآله در ذيل برخى از احاديث مى ‏فرمايد: سحقاً سحقاً لمن غيّر بعدى <ref>صحيح بخارى: ج ۷ ص ۲۰۸. صحيح مسلم: ج ۷ ص ۶۶ .</ref> : نابود باد نابود باد كسى بعد از من تغيير ايجاد كند. و مى‏ دانيم كه تبديل و تحريف در دين غير از شرک است.

همچنين نمى ‏توانيم اين دسته را همان كسانى بدانيم كه بر عثمان هجوم آورده و او را به قتل رساندند. چنانكه عده ‏اى مى ‏گويند، زيرا:

'''اولاً:''' در برخى از روايات آمده: بعد از شهادت پيامبرصلى الله عليه وآله آنان به جاهليت برگشتند كه ظهور در اتصال دارد.

'''ثانياً:''' اهل‏ سنت قائل به عدالت كل صحابه اند، و شكى نيست كه در ميان آنان جماعتى از صحابه نيز وجود داشته است.

'''د.''' ابوعلقمه مى‏ گويد: قلت لابن‏ عباده: و قد مال الناس الى بيعة ابى‏ بكر: الا تدخل ما دخل فيه المسلمون؟ قال: اليك منّى، فواللَّه لقد سمعت رسول ‏اللَّه ‏صلى الله عليه وآله يقول: اذا انا متّ تضلّ الاهواء و يرجع الناس على اعقابهم. فالحق يومئذ مع على ‏عليه السلام، و كتاب اللَّه بيده و لا تبايع احداً غيره<ref>احقاق الحق: ج ۲ ص ۲۹۶، به نقل از: المواهب طبرى شافعى.</ref> :

هنگام تمايل مردم به بيعت با ابوبكر، به سعد بن عباده گفتم: آيا همانند بقيه با ابوبكر بيعت نمى‏ كنى؟ گفت: نزديک بيا. به خدا سوگند از رسول‏خداصلى الله عليه وآله شنيدم كه مى‏ فرمود: وقتى از دنيا مى‏ روم، هواى نفس (بر مردم) غلبه كرده و آنها را به جاهليت بر مى‏ گرداند. حق در آن روز با على ‏عليه السلام است و كتاب خدا به دست او است. با كسى غير از او بيعت مكن.

'''ه .''' خوارزمى حنفى در مناقب، از ابوليلى نقل مى‏ كند كه رسول‏خداصلى الله عليه وآله فرمود: سيكون من بعدى فتنة. فاذا كان ذلک فالزموا على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام، فانه الفاروق بين الحق و الباطل <ref>المناقب (خوارزمى) : ص ۱۰۵.</ref>: زود است كه بعد از من فتنه‏ اى ايجاد شود. در آن هنگام به على بن ابى‏ طالب پناه بريد، زيرا او فرق گذارنده بين حق و باطل است.

'''و.''' ابن‏ عساكر به سند صحيح از ابن‏ عباس نقل مى‏ كند: خرجت انا و النبى ‏صلى الله عليه وآله و على ‏عليه السلام فى حيطان المدينة. فمررنا بحديقة، فقال على ‏عليه السلام: ما احسن هذه الحديقة يا رسول‏ اللَّه! فقال‏ صلى الله عليه وآله: حديقتک فى الجنة احسن منها. ثم اومأ بيده الى راسه و لحيته، ثم بكى حتى علا بكائه. قيل: ما يبكيک؟ قال: ضغائن فى صدور قوم لا يبدونها لک، حتى يفقدوننى <ref>ترجمة الامام على ‏عليه السلام (ابن‏ عساكر) : ش ۸۳۴ .</ref> :

'''ز.''' ابومويهبه -  خادم رسول‏خداصلى الله عليه وآله -  مى ‏گويد: ايقظنى رسول‏ اللَّه‏ صلى الله عليه وآله ليلة و قال: انى قد اُمرت ان استغفر لاهل البقيع، فانطلق معى. فانطلقت معه، فسلّم عليهم، ثم قال: ليهنّئكم ما اصبحتم فيه. قد اقبلت الفتن كقطع الليل المظلم. ثم قال: قد اوتيت مفاتيح خزائن الارض و الخلد بها ثم الجنة، و خُيّرت بين ذلک و بين لقاء ربى فاخترت لقاء ربى. ثم استغفر لاهل البقيع. ثم انصرف فبدئ ‏بمرضه الذى قبض فيه... <ref>كامل ابن‏ اثير: ج ۲ ص ۳۱۸.</ref> :

پيامبرصلى الله عليه وآله شبى مرا از خواب بيدار كرد و فرمود: من امر شده ‏ام تا بر اهل بقيع استغفار نمايم، همراه من بيا. با حضرت حركت كردم تا به بقيع رسيديم. پيامبرصلى الله عليه وآله بر اهل بقيع سلام نمود و سپس فرمود: جايگاه خوشى داشته باشيد، هر آينه فتنه‏ ها مانند شب تاريک بر شما روى آورده است. آنگاه بر اهل بقيع استغفار نمود و برگشت و در بستر بيمارى افتاد، و با همان مرض از دنيا رحلت نمود.

اين فتنه همان فتنه ‏اى است كه حضرت فاطمه زهرا عليها السلام از آن خبر داده؛ آنجا كه فرمود: زعمتم خوف الفتنة، الا فى الفتنة سقطوا <ref>خطبه حضرت زهراعليها السلام. شرح نهج البلاغه: ج ۱۶ ص ۲۳۴.</ref> : از فتنه ترسيدند، ولى خود در فتنه گرفتار شدند. آرى اين همان فتنه است، بلكه بدون شک اصل و اساس همه فتنه‏ هاست. چرا كه اين گونه قلب پاره تن پيامبرصلى الله عليه وآله را به درد آورده است؛ كه پرده از حقيقتى تلخ بر مى‏ دارد و براى امت پدرش از آينده‏ اى بس تاريک خبر مى‏ دهد.

آرى، اقدامات منافقين در آن روز فتنه ‏اى بود كه در حقيقت اصل و ريشه همه فتنه‏ ها شد. همانگونه كه از كلام عمر بن خطاب ظاهر مى‏ شود كه گفت: بيعت ابوبكر امرى بدون فكر و تأمل بود كه خداوند مسلمين را از شرّ آن نجات داد! <ref>تاريخ طبرى: ج ۲ ص ۲۳۵. فدك در تاريخ (صدر) .</ref>  

'''سه راه پيش روى پيامبر صلى الله عليه و آله'''

گفته شد كه پيامبرصلى الله عليه وآله از آينده امت خود و آن فتنه ‏اى كه درباره خلافت اتفاق افتاد آگاهى داشت. حال سؤال اين است كه پيامبرصلى الله عليه وآله براى مقابله با آن فتنه چه تدابيرى انديشيده بود؟ آيا احساس مسئوليت كرده و راه حلّى براى پيشگيرى از آن ارائه داده است يا خير؟

'''الف. روش سلبى:''' يعنى پيامبرصلى الله عليه وآله وظيفه ‏اى را احساس نمى‏ كرده است.

'''ب. روش ايجابى با واگذارى به شورى:''' به اين صورت كه براى رفع اختلاف و نزاع، مردم را به شورى دعوت نموده تا طبق نظر شورى عمل كنند.

'''ج. روش ايجابى با تعيين:''' يعنى پيامبرصلى الله عليه وآله براى رفع فتنه و اختلاف مردم كسى را به جانشينى خود معرفى كرده است.'''<big><br /></big>'''

 

ابوبكر نيز هنگام مرگش مى‏ گفت: دوست داشتم كه از رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله سؤال مى‏ كردم كه امر خلافت در شأن كيست، تا كسى در آن نزاع نكند. <ref>تاريخ طبرى: ج ۳ ص ۴۳۱.</ref>

در جايى ديگر نيز مى‏ گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله مردم را به حال خود گذاشت تا براى خود آنچه مصلحتشان در آن است انتخاب كنند.<ref>تاريخ طبرى: ج ۵۳،۴ .</ref>  

'''اشكالات راه اول'''

اين احتمال كه پيامبرصلى الله عليه وآله هيچ گونه احساس وظيفه‏ اى نسبت به جانشينى بعد از خود نمى ‏كرده اشكالاتى دارد كه در ذيل به آن اشاره مى‏ كنيم:

'''اول.''' نتيجه اين احتمال، اهمال يكى از ضروريات اسلام و مسلمين است. ما معتقديم كه اسلام دين جامعى است كه در تمام ابعاد زندگى انسان دستورات كاملى دارد كه مى‏ تواند سعادت‏ آفرين باشد. حال چگونه ممكن است پيامبر اسلام‏ صلى الله عليه وآله نسبت به اين وظيفه مهم (جانشينى) بى‏ توجه باشد؟!

'''دوم.''' اين احتمال خلاف سيره رسول‏خداصلى الله عليه وآله است. كسانى كه توجهى به تاريخ پيامبرصلى الله عليه وآله دارند مى‏ دانند كه چه مقدار آن حضرت در طول بيست و سه سال براى گسترش اسلام و عزت مسلمين كوشش نموده است.

در سال چهارم و در غزوه «بنى النضير» ابن ام‏ مكتوم، و در غزوه «بدر سوم» عبداللَّه بن رواحه را جانشين خود قرار داد.

در سال هفتم، سباع بن عرفطه را در غزوه «خيبر» و «عمرة القضاء» ، و در سال هشتم على بن ابى ‏طالب ‏عليه السلام را در غزوه «تبوک» جانشين خود در مدينه قرار داد.<ref>معالم المدرستين: ج ۱ ص ۲۷۳ - ۲۷۹.</ref>

ابن ابى ‏الحديد هنگام گفتگوى خود با نقيب علوى درباره مسئله خلافت و جريان سقيفه و شورى مى‏ گويد: ان نفسى لا تسامحنى ان انسب الى الصحابة عصيان رسول‏ اللَّه‏ صلى الله عليه وآله و دفع النص. فقال: و انا فلا تسامحنى ايضاً نفسى ان انسب الرسول‏ صلى الله عليه وآله الى اهمال امر الامامة و ان يترک الناس فوضى سدى مهملين. و قد كان لا يغيب عن المدينه الا و يؤمّر عليها اميراً و هو حىّ ليس بالبعيد عنها. فكيف لا يؤمر و هو ميت لا يقدر استدراک ما يحدث... .<ref>شرح نهج البلاغه: ج ۹ ص ۲۴۸.</ref>:

دلم راضى نمى ‏شود كه بگويم اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله معصيت كردند و بر خلاف گفته او رفته و نصّ (غدير) را زير پا گذاشتند. نقيب در جواب گفت: دل من نيز راضى نمى ‏شود كه بگويم پيامبرصلى الله عليه وآله اهمال كار بود و امت را رها كرده و مسلمانان را در امر امامت و جانشينى خود بى‏ سرپرست گذاشت. با اينكه او هر گاه از مدينه بيرون مى ‏رفت براى خود در آنجا اميرى معين مى‏ كرد، و اين در حالى بود كه هنوز زنده بود و از مدينه چندان دور نمى‏ شد. پس چگونه ممكن است كه براى پس از مرگش كسى را امير مسلمانان قرار ندهد؟ پس از مرگ كه ديگر نمى‏ تواند هيچ حادثه ‏اى را تدارک كند... .

'''سوم.''' اين احتمال خلاف دستورات پيامبرصلى الله عليه وآله است، زيرا حضرت به مسلمانان فرمود: من اصبح و لم يهتمّ بامور المسلمين فليس منهم<ref>الكافى: ج ۲ ص ۱۳۱.</ref>: هر كسى صبح كند در حالى كه به فكر امور مسلمين نباشد از آنان نيست.

با اين اوصاف آيا مى‏ توان گفت كه پيامبرصلى الله عليه وآله به فكر آينده درخشان مسلمين نبوده است؟

طبرى مى‏ گويد: ابوبكر هنگام احتضار ، عثمان را در اتاقى خلوت به حضور پذيرفت و به او گفت: بنويس: بسم اللَّه الرحمن الرحيم. اين عهدى است از ابوبكر بن ابى ‏قحافه به مسلمين. اين را گفت و از هوش رفت. عثمان براى آنكه مبادا ابوبكر بدون تعيين جانشين از دار دنيا برود، نامه را با تعيين عمر بن خطاب به عنوان جانشين ابوبكر ادامه داد.

ابوبكر بعد از هوش آمدن نوشته او را تصديق كرده و آن را مهر نمود و به غلام خود داد تا به عمر بن خطاب برساند. عمر نيز نامه را گرفت و در مسجد به مردم گفت: اى مردم! اين نامه ابوبكر خليفه رسول‏خداست، كه در آن از هيچ نصيحتى براى شما فروگذار نكرده است.<ref>تاريخ طبرى: ج ۳ ص ۴۲۹.</ref>

'''اشكالات راه دوم'''

 

به كارگرفتن كلمه «مولى» براى آن است كه هيچ لفظى از قبيل «امامت» ، «خلافت» ، «وصايت» و امثال اينها نمى ‏تواند حامل معناى دقيقى باشد كه در «ولايت» نهفته و فوق همه معانى الفاظ مذكور است.

امامت و ولايت دوازده امام معصوم‏ عليهم السلام بلافاصله پس از رحلت پيامبرصلى الله عليه وآله.