شيوه هاى تبليغ غدير توسط معصومين عليهم السلام: تفاوت میان نسخه‌ها

== شيوه هاى تبليغ غدير توسط معصومين عليهم السلام ==

اين شيوه ‏ها حاكى از آن است كه توجه داشتن به ويژگى ‏هاى مخاطب و شرايط زمان و مكانِ تبليغ و ابزارهاى مختلف ابلاغ، از نكات مهم در رساندن پيام غدير است.

يكى از شيوه ‏هاى معصومين ‏عليهم السلام دائمى بودن تبليغ غدير به صورت لا ينقطع از نظر زمانى و گسترش مكانى آن در هر فرصتى است، به صورتى كه گوش اجتماع هميشه با واژه غدير آشنا باشد و هيچ گاه به فراموشى سپرده نشود.

يعنى هر كس كه به هر صورتى در صحنه غدير حضور پيدا مى ‏كند و از آن اطلاع مى‏ يابد، به همه كسانى كه با جسم يا فكرشان از غدير غايب‏اند و از آن اطلاع ندارند به انواع روش‏ هاى تبليغى آن خبر دهد؛ و اين روند تا روز قيامت در هيچ موقعيتى تعطيل نشود:

در اين باره از روزهاى آغازين غصب خلافت در شرايط خطرناک بلكه وحشتناک مى‏ بينيم كه از پشت در آتش گرفته خانه فاطمه ‏عليها السلام تا زير شمشيرهاى بالا رفته براى بيعت اجبارى اميرالمؤمنين‏ عليه السلام غدير مطرح مى ‏شود.

در اين باره دو مورد از تاريخ تبليغ غدير توسط معصومين‏ عليهم السلام را مى ‏آوريم.

و اين يعنى نداى غدير از حنجره صاحب مظلوم آن در بحرانى‏ ترين شرايطى كه سقيفه آن را لگد مال مى‏ كرد.

مورد ديگر حضرت زهرا عليها السلام است كه در برابر ابن لُبَيد سخن از غدير به ميان آورد:

ابوبكر و عمر از هر فرصتى براى تثبيت موقعيت غصبى خود استفاده مى ‏كردند، و حتى در فكر اين بودند كه گاهى غافلگيرانه از اميرالمؤمنين ‏عليه السلام اظهار رضايتى بگيرند تا از آن به نفع خود استفاده كنند.

روزى ابوبكر در كوچه بنى ‏النجار به تنهايى با اميرالمؤمنين‏ عليه السلام برخورد كرد و فرصت را غنيمت شمرده گفت: يا على، به خدا قسم اگر كسى كه به او اطمينان داشته باشم شهادت دهد كه تو به خلافت از من سزاوارترى، آن را به تو مى‏ سپارم!!

آن روز همه شما گفتيد: شنيديم و اطاعت خدا و رسول را پذيرفتيم. پيامبر صلى الله عليه و آله از شما پرسيد: خدا و رسولش بر شما شاهد باشند؟ همگى گفتيد: آرى، شاهد باشند.

حضرت فرمود: پس بر يكديگر شاهد باشيد و حاضرين شما به غايبين برسانند و آنان كه شنيدند به كسانى كه نشنيده ‏اند برسانند. شما هم گفتيد: قبول كرديم يا رسول‏ اللَّه!

در ميدان جنگ جمل، هنگامى كه لشكر از دو سو صف آرايى كرده بودند و هنوز جنگ آغاز نشده بود، اميرالمؤمنين‏ عليه السلام قاصدى را سراغ طلحه فرستاد كه ملاقاتى داشته باشند. طلحه آمد و در مقابل حضرت قرار گرفت.

بدين صورت در جنگ جمل در وسط ميدان جنگ -  به طور خصوصى -  با يادآورى غدير دفاع بزرگى از حرمت صاحب آن به انجام رسيد و اهميت تبليغ غدير را در برابر دشمنان تا دندان مسلح به ما نشان داد.

بعد از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله حضرت زهرا عليها السلام كنار قبور شهداى اُحد و به خصوص حضرت حمزه مى‏آمد و در آنجا گريه مى‏كرد. محمود بن لُبَيد مى ‏گويد: روزى بر سر قبر حمزه آمدم و آن حضرت را در آنجا در حال گريه ديدم. خدمتش عرض كردم: من سؤالى از شما دارم كه سينه‏ ام را مضطرب ساخته! فرمود: سؤال كن. عرض كردم: آيا پيامبر صلى الله عليه و آله قبل از وفاتش درباره امامت على كلام صريحى فرموده است؟!!

حضرت زهرا عليها السلام هم آخرين و نزديک ‏ترين فرمايش صريح پيامبر صلى الله عليه و آله را كه غدير است، در ميان اشک و سوز برايش يادآور مى ‏شود؛ تا نشان دهد سؤال كننده سقيفه خود را به فراموشى زده و از ضعف حافظه عمدى رنج مى ‏برد! آن حضرت در پاسخ فرمود: واعجبا، آيا روز غدير خم را فراموش كرده ‏ايد؟!!<ref>بحار الانوار: ج ۳۶ ص ۳۵۲ ح ۲۲۴. الغدير: ج ۱ ص ۱۹۷. اثبات الهداة: ج ۲ ص ۱۱۲ ح ۴۷۳.</ref>

يكى از شيوه‏ هاى تبليغ غدير بيان آن در اجتماعِ اصحاب و دوستان و هواداران غدير است، كه خبر آن بسيار سريع و به صورت فرهنگ عمومى منتشر مى‏ شود.

در همه اين موارد مخاطب جمعى بوده و همه از طرفداران غدير بوده ‏اند، و هيچ گونه رنگ دشمنى در آن ديده نمى‏ شود. در واقع دوستداران غدير گِرد هم نشسته ‏اند و از صاحب غدير درخواست كرده ‏اند تا شمه‏ اى از معارف آن را برايشان بازگو كند. چهار مورد زير را درباره اين شيوه جمعى تبليغ غدير مورد دقت قرار دهيد:

در شرايطى كه صاحب غدير در دوران خلافت ظاهرى خود براى احياى آن آستين بالا زده بود، نياز به عده ‏اى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله از حاضرين در غدير بود كه مؤيد او باشند و به حضور خود در آن ماجرا شهادت دهند.

اين ماجرا در موقعيت حساسى اتفاق افتاد كه نياز مبرم به شهادت چنين افرادى بود. در واقع آنان كه شهادت دادند تبليغى عظيم براى غدير كه مساوى با حضور در بيابان غدير خم بود انجام دادند؛ و به نسلى كه در غدير خم حاضر نبودند با گواهى خود ابلاغ كردند.

جنگ صفين يكى از حساس ترين مقاطعى بود كه اميرالمؤمنين‏ عليه السلام فرصت را براى تبليغ غدير در آن مغتنم شمرد. در اين جنگ پس از چند نامه و پيام كه بين اميرالمؤمنين‏ عليه السلام و معاويه رد و بدل شد، آن حضرت در ميان لشكر خود در جمع مهاجرين و انصار و با حضور فرستادگان معاويه بر فراز منبر قرار گرفت و مناقب خود را برشمرد، و در هر كدام مردم را قسم داد و آنان اقرار كردند. از جمله غدير را مطرح كرد و فرمود:

پيداست كه اين منظره فوق ‏العاده تبليغى در حال جنگ آن هم در برابر لشكر معاويه، اثرى به ياد ماندنى از غدير در ذهن‏ ها باقى گذاشت كه تا امروز در كتب غير شيعه هم نقل شده است.

شرايط شديد تقيه در زمان معاويه بر كسى پوشيده نيست، و هر چه به آخر دوران او نزديك‏تر مى ‏شويم جو حاكم سخت‏ تر مى ‏شود. اما حضرت سيدالشهداء عليه السلام همين موقعيت را براى تبليغ غدير در جمع شخصيت ‏هاى اسلامى آن زمان انتخاب فرموده است.

و اين اقرار در حكم تبليغ ۲۰۰ نفر از حاضرين غدير در مجلسى بود كه در ايام حج و با حضور ۵۰۰ نفر ديگر از بزرگان تشكيل شده بود.<ref>كتاب سليم: حديث ۲۶.</ref>

در زمان سراسر اختناق هارون و مأمون، در يک محدوده كوچک از دوستان غدير كه براى شكرگزارىِ روز غدير روزه گرفته بودند و به بهانه افطار به خانه امام رضا عليه السلام آمده بودند، تبليغ جمعى غدير صورت گرفت.

دلدارىِ جمع كوچک شيعيان به جشن عظيم غدير در آسمان ‏ها و همگامى آنان با جمع بزرگ آسمانيان در روزهايى كه زمينيان قدر غدير را نمى ‏دانستند، از زيباترين جلوه ‏هاى تبليغ آن است. به خصوص وقتى منكران غدير به ابليس تشبيه شوند!

دفاع از غدير در مقابل جمعى از دشمنان، چه به صورت خطابه و سخنرانى و چه به صورت قسم دادن و اقرار گرفتن و چه به صورت اتمام حجت و محكوم كردنِ آنان، يكى از شيوه‏ هاى بارِز معصومين ‏عليهم السلام در تبليغ غدير در زمان‏ هايى است كه امكان اين نوع تبليغ وجود داشته است.

اين نوع دفاع از غدير بيشتر توسط پيامبر و اميرالمؤمنين و صديقه كبرى‏ عليهم السلام صورت گرفته است. پيامبر صلى الله عليه و آله در برابر منافقين، حضرت زهرا عليها السلام بر مهاجمين خانه از پشت در<ref>بحار الانوار: ج ۲۸ ص ۲۰۵.</ref>، و اميرالمؤمنين‏ عليه السلام چند بار در زمان خلفاى غاصب در مسجد در حضور جمعيت غدير را مطرح كرد و اتمام حجت فرمود، كه ذيلاً به چهار مورد آن مى ‏پردازيم:

بعد از واقعه سه روزه غدير و آن اتمام حجت عظيم، هنوز مغزهاى ابوسفيانىِ منافقين ولايت را نپذيرفته بود و آنان از مُبلِّغ غدير ابلاغ ديگرى مى ‏خواستند! در چنين موردى كه دشمنانى در لباس دوست آمده بودند، پيامبر صلى الله عليه و آله بار ديگر غدير را ابلاغ كرد و با همين تابلو بزرگ اعتقادى اتمام حجت فرمود.

ماجرا مربوط به روزى مى‏ شود كه عده‏اى از منافقين پس از بازگشتِ كاروان حج به مدينه، در فاصله دو ماهه بين غدير تا شهادت رسول‏ اللَّه‏ صلى الله عليه و آله، نزد آن حضرت آمدند و آيت و نشانه ‏اى درباره خلافت و امامت على‏ عليه السلام طلب كردند. حضرت فرمود: آيا روز غدير خم براى شما كافى نبود؟!<ref>اثبات الهداة: ج ۲ ص ۱۵۳.</ref>

در مجلسى كه در زمان عمر در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله بر قرار شده بود، اميرالمؤمنين‏ عليه السلام فرصت را براى افشاگرى عليه غاصبين خلافت مغتنم شمرد و سابقه خاص آنان را در روز غدير در حضور مردم يادآور شد. در آن مجلس اميرالمؤمنين‏ عليه السلام سوابق ابوبكر و عمر با غدير را برشمرد. از جمله فرمود:

همچنين در حالى كه منصوب شده بودم به رفيقش (ابوبكر) گفت: اين واقعاً كرامت بزرگى است! رفيقش با تندى به او نگاه كرد و گفت: نه به خدا قسم، ابداً اين سخن او را گوش نمى‏ دهم و از او اطاعت نمى‏ كنم. سپس به او تكيه داد و با تكبر به راه افتادند و رفتند.<ref>كتاب سليم: حديث ۱۴.</ref>

حدود بيست سال از غدير گذشته و هر روز سقيفه زهرى از كينه‏ اش را بر آن مى ‏ريزد، اما صاحب غدير فرصت ‏ها را براى احياى آن از دست نمى‏ دهد. در مجلسى كه زمان عثمان در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله با حضور بيش از دويست نفر از مهاجرين و انصار تشكيل شد، اميرالمؤمنين‏ عليه السلام در برابر جمعى كه اكثرشان از طرفداران سقيفه بودند، داستان غدير را مفصلاً بيان كرد، و از صحابه حاضر درباره آن اقرار گرفت. از جمله فرمود:

دفاع از غدير در زمانى كه نوبت به سومين غاصب خلافت رسيده، آن هم كنار قبر پيامبر صلى الله عليه و آله و با حضور باقيماندگان از حاضرين غدير و در جمع مردمى كه گوششان از تبليغات سقيفه پر شده، درس‏ هاى بسيارى از كيفيت تبليغ اين واجب اعتقادى را به ما مى ‏آموزد. يعنى امر به معروفى به عظمت غدير مسئله ‏اى نيست كه درباره آن مسئوليت ابلاغ را سبک پنداريم، و در برابر نسل‏ هاى بى‏خبر از غدير با سكوت و بى‏ تفاوتى بگذريم.

روزگارى است كه سقيفه در جسارت به صاحب غدير تا حد لعن پيش رفته، و معاويه غاصب چهارم سقيفه اين جرئت را پيدا كرده كه امام دوم غدير را در مجلسى براى جسارت توسط دشمنان سرسخت آن فراخواند!! در چنين موقعيتى جا داشت حمله ‏اى شكننده بر عليه آنان صورت پذيرد.

در چنين جمعى كه همه دشمنان درجه اول غدير بودند، تبليغ به گونه‏ اى انجام گرفت كه راهى براى انكار نداشته باشند، و پاسخ دندان شكن حضرتش در جواب آن همه لعن و جسارت ميخكوبشان نمايد.

يكى از روش ‏هاى معصومين‏ عليهم السلام در دفاع از غدير صورت گفتارى است كه در مقابل روش نوشتارى است، كه در آن زمان راه دوم ابلاغ به حساب مى‏آمده، و امروزه ابزارهاى صوتى و تصويرى در گونه ‏هاى مختلف آن به اين دو نوع اضافه مى‏شود.

اكثر موارد تبليغى در زمان معصومين‏ عليهم السلام به صورت گفتن بوده، كه گاهى در كنار مردم و گاهى به صورت خطابه بر فراز منبر در مسجد يا در ميدان جنگ اتفاق افتاده و موارد آن بسيار است. در اين قسمت از كتاب به طور فهرستوار در پنج مرحله به آن اشاره مى‏ كنيم و تفصيل هر يک در بخش مربوط به آن آمده است:

فريادِ غديرِ حضرت زهرا عليها السلام از پشت درِ آتش زده<ref>بحار الانوار: ج ۲۸ ص ۲۰۵.</ref> و بغضِ در گلو نهفته گل پيامبر صلى الله عليه و آله در عيادت دير هنگامِ زنان مهاجرين و انصار در روزهاى آخر عمر آن حضرت<ref>بحار الانوار: ج ۲۸ ص دلائل الامامة: ص ۳۸. خصال: ص ۱۷۳. بحار الانوار: ج ۴۳ ص ۱۶۱.۲۰۵.</ref>، از نمونه‏ هاى تبليغ گفتارى غدير است.

صداى خيبرشكن على‏ عليه السلام در روزهاى غوغائىِ غصب خلافت از نمونه‏ هاى گفتارى ابلاغ غدير در شرايط گوناگون سخن است!! چه روزى كه پس از جمع قرآن با اختيار به مسجد آمد و غدير را تكرار كرد<ref>روضه كافى: ص ۲۷. اثبات الهداة: ج ۲ ص ۱۸ ح ۷۲.</ref>، و چه روزى كه به اجبار حلقومش را فشرده كنار منبر پيامبر صلى الله عليه و آله آوردند تا بيعت بگيرند و با همان گلوى طناب بسته و زير شمشير نشسته غدير را بر زبان جارى كرد.<ref>بحار الانوار: ج ۲۸ ص ۲۷۳.</ref>

در شوراى شش نفره عمر براى روى كار آوردن عثمان<ref>بحار الانوار: ج ۳۱ ص ۳۳۲، ۳۵۱، ۳۷۳، ۳۸۱.</ref> و نيز هنگام بيعت مردم با عثمان در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله<ref>بحار الانوار: ج ۳۱ ص ۳۶۱.</ref>، بار ديگر مظلومِ غدير لب به سخن گشود و حقايق آن را براى نسل‏هايى كه از صحيفه و سقيفه خبر نداشتند بيان فرمود.

جنگ جمل و صفين دو فرصت مغتنم ديگر بودند كه اميرالمؤمنين ‏عليه السلام در آنها تبليغ گفتارى غدير را به كار گرفت. در جمل مقابل ديدگان دو لشكر مشاهده مى‏ كردند طلحه را فراخواند و با غدير بر او اتمام حجت كرد.<ref>الغدير: ج ۱ ص ۱۸۶.</ref>

در هنگامه جنگ صفين در حالى كه ذوالفقار در دست حمله كرده بود، در وسط ميدان جنگ تبليغ غدير را مغتنم شمرد<ref>مناقب ابن شهرآشوب: ج ۳ ص ۸۰ .</ref> و جلوه به يادماندنى ديگرى از اين ابلاغ گفتارى را به يادگار گذاشت. تا روزى كه به كوفه بازگشت و در خطبه مفصل و بى‏نظيرى در روز غدير<ref>بحار الانوار: ج ۹۴ ص ۱۱۴، ۱۱۵.</ref> بسيارى از حقايق ناگفته آن را بر زبان آورد.

در زندگى امام مجتبى ‏عليه السلام تبليغ گفتارى غدير را در دو موقعيت بسيار حساس مى‏ بينيم. يكى در ماجراى صلح در مسجد كوفه بر فراز منبر و چشم در چشم نماينده سقيفه يعنى معاويه<ref>اثبات الهداة: ج ۲ ص ۸۸ ح ۳۶۰. بحار الانوار: ج ۱۰ ص ۱۳۹.</ref>، و ديگرى روزى كه دار و دسته معاويه مجلسى تشكيل دادند تا آن حضرت را به عنوان نماينده پدر بزرگوارش اميرالمؤمنين‏ عليه السلام مورد جسارت قرار دهند.<ref>بحار الانوار: ج ۴۴ ص ۷۵.</ref> در هر دو مورد كلامِ تيزتر از شمشيرِ سبط اكبر پيامبر صلى الله عليه و آله غدير را به سوى دشمن نشانه رفت و آنان را بر سر جايشان نشاند.

خطابه برخاسته از قلب سوخته حسين بن على ‏عليه السلام كه در مِنا با حضور هفتصد تن از صحابه و تابعين ايراد شد<ref>كتاب سليم: حديث ۲۶.</ref>، يكى ديگر از جلوه ‏هاى تبليغ گفتارى غدير است كه حقايق بسيارى درباره آن را در خود جاى داده است.

اين مجموعه از سخنرانى و گفتگو درباره غدير به صورت خصوصى و عمومى به شيوه ‏هاى مختلف و در موقعيت‏ هاى گوناگون، هر كدام براى ما درسى است گوياى آنكه بايد از همه شيوه ‏هاى گفتارى براى تبليغ غدير استفاده كرد، و با فراستى كه خدا در مؤمن قرار داده در هر مورد شيوه خاص آن را به كار گرفت.

يكى از شيوه ‏هاى دفاع از غدير توسط معصومين‏ عليهم السلام صورت نوشتارى است، كه گاهى به صورت نوشتن سَنَد براى غدير و امضا گرفتن درباره آن است، و گاهى به صورت نامه به دوستان يا دشمنان است، و گاهى به صورت مقاله ‏اى كه بر مردم قرائت شده است.

سَندى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به طور رسمى در ايام غدير تنظيم كرد، يا نامه هايى كه اميرالمؤمنين‏ عليه السلام در پاسخ معاويه مى ‏فرستاد، يا نوشته بلندى كه آن حضرت در سال آخر عمر خود دستور نوشتن آن را داد تا بر مردم قرائت شود، يا نامه ‏هايى كه ائمه‏ عليهم السلام در پاسخ به سؤال دوستانشان درباره غدير مى‏ فرستادند، همه از نمونه‏ هاى نوشتارى غدير است كه به تفصيل هفت مورد از آنها مى‏ پردازيم:

در مراسم سه روزه غدير شايعات منافقين و شبهه‏ اندازى آنان تأثيراتى بين برخى مردم ضعيف الايمان گذاشته بود. عكس‏ العمل قاطعى لازم بود كه به همه شايعه ‏ها پايان دهد و شبهه‏ ها را ريشه‏ كن نمايد، كه با يک اقدام به موقع و غير قابل انتظار به ثمر رسيد.

در اينجا حضرت آنچه بر فراز منبر غدير انجام داده بود تكرار كرد. بازوى على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام را گرفت و آن را بلند كرد به حدى كه سفيدى زير بازوى حضرت ظاهر شد و در آن حال فرمود: مَن كُنتُ مَولاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَولاهُ، و سپس فرمود: اللَّهُمَّ والِ مَن والاهُ وَ عادِ مَن عاداهُ وَ انصُر مَن نَصَرَهُ وَ اخذُل مَن خَذَلَهُ. همه اين گفتگوها طبق دستور حضرت در آن ورقه ثبت شد؛ تا سندى مكتوب از غدير براى آينده ‏ها و آيندگان باشد. اين يک نمونه از تبليغ نوشتارى غدير است، و ثبت و حفظ اسناد غدير در طول تاريخ ادامه همين آموزش پيامبر صلى الله عليه و آله مى‏ تواند باشد.<ref>بحار الانوار: ج ۳۵ ص ۲۸۲. عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۱۵۱.</ref>

نوشتن مقاله و قرائت متناوب آن بر مردم در مناسبت‏ هايى خاص، يكى از كارهاى استثنائى صاحب غدير در راه دفاع از آن است.

اگر چه دوران قرائت اين مقاله غديرى بر مردم ديرى نپاييد و با غصب حق غدير به دست معاويه در لابلاى صفحات تاريخ ماند؛ اما هم در آن روز پرده از حقايق بسيارى درباره روزگار سياه شده غدير به دست سقيفه برداشت، و هم سند ماندگارى براى قرن‏هاى آينده شد تا غديريان تاريخچه اعتقاد خود را از سند مكتوب صاحب آن بياموزند.

يک معارضه در قالب ادبى بين چهارمين غاصب حق غدير از يك سو و صاحب غدير از سوى ديگر به وقوع پيوست، كه دفاع نوشتارى از غدير پاسخنامه قطعى آن شد.

پاسخ كوتاه و پر محتوا با سندى به نام غدير، آن قدر شكننده بود كه وقتى معاويه پاسخ اميرالمؤمنين‏ عليه السلام را خواند گفت: اى غلام، اين نامه را پاره كن، تا اهل شام آن را نخوانند و به على بن ابى‏ طالب تمايل پيدا نكنند!<ref>بحار الانوار: ج ۳۸ ص ۲۳۸ ح ۳۹.</ref>

با پيدا شدن شرايط اجتماعى خاص در انقراض بنى ‏اميه، امام باقر عليه السلام براى اولين بار شرح مفصلى از ماجراى غدير را با متن كامل خطابه آن بيان فرمود كه به صورت نوشتارى درآمد و ثبت شد، تا امروز كه به صورت يكى از متقن ‏ترين متون و مستندات اعتقادى ما درآمده، به خصوص آنكه نقل‏ هاى حاضرين در غدير مثل حذيفه و زيد بن ارقم نيز با آن تطابق كامل دارد.<ref>احتجاج: ج ۱ ص ۶۶ . بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۲۰۱ ج ۸۶ .</ref>

در روزگار امام هادى‏ عليه السلام كه دستگاه خلافت با تبعيد و تحت نظر قرار دادن امامان معصوم ‏عليهم السلام سعى در قطع ارتباط گفتارى و شنيدارى مردم با ايشان داشت، نامه ‏نگارى رواج يافت و اين نوع تبليغ از شهرهاى دوردست نيز با آسايش بيشترى انجام مى‏شد.

بعد مى‏ بينيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله او را از اصحابش جدا كرد و اين عبارت را فرمود: مَن كُنتُ مَولاهُ فَعَلِىٌّ مَولاهُ، اللّهُمَّ والِ مَن والاهُ وَ عادِ مَن عاداهُ. از اين ارتباط مى‏ فهميم كه قرآن به درستى اين اخبار و حقانيت اين شواهد گواهى مى‏ دهد. لذاست كه امت بايد بدان اقرار كنند چرا كه با قرآن موافق است و قرآن با آنها موافق است. اينجاست كه پيروى از چنين احاديثى واجب مى‏ شود و جز اهل عناد و فساد نمى‏ توانند از آن سرپيچى كنند.<ref>بحار الانوار: ج ۲ ص ۲۲۶ ح ۳.</ref>

در زمان آخرين امام ظاهر يعنى امام حسن عسكرى‏ عليه السلام تبليغ غدير از طريق نامه ‏نگارى همچنان ادامه داشت. از جمله اسحاق بن اسماعيل از نيشابور براى امام عسكرى‏ عليه السلام نامه ‏اى نوشت و مسائلى را مطرح كرد. آن حضرت در پاسخ نامه‏ اى را توسط نماينده خود براى او فرستاد كه يكى از فرازهاى آن چنين بود:

در اين نامه منت خدا بر مردم با غدير و سلب اختيار مردم در مسئله امامت در كوتاه‏ ترين عبارات براى سؤال كننده بيان گرديده و استناد به قرآن در اين باره نيز انجام شده است.

گاهى سؤالات درباره غدير بسيار دقيق بوده و پاسخ آن نيز در شرايط تقيه نشان از اهميت موضوع و لزوم پاسخ دارد. به عنوان نمونه نامه حسن بن ظريف به امام حسن عسكرى‏ عليه السلام كه طى آن از حضرت سؤال كرد: معناى سخن پيامبر صلى الله عليه و آله به اميرالمؤمنين ‏عليه السلام چيست كه فرمود: «مَن كُنتُ مَولاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَولاهُ»؟

با اين نمونه ‏هاى نوشتارى در تبليغ غدير مى‏ توان اهميت و چگونگى استفاده از ابزارهاى پيشرفته امروزى را درباره رساندن پيام پيامبر صلى الله عليه و آله در آن روز بزرگ تشخيص داد و در راه آن حركت كرد.