بررسی شخصیت امام علی علیه السلام در آیه مباهله از منظر فریقین: تفاوت میان نسخه‌ها

دو. جصاص در احکام القرآن ادعای اجماع و اتفاق همه دانشمندان حدیث و تاریخ نموده است و خود می‌گوید: راویان سیره و ناقلان آثار هیچ اختلافی ندارند که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) دست حسن و حسین و علی و فاطمه (رضی الله عنهم) را گرفت و نصارا که با او محاجه کردند را به مباهله دعوت کرد .<ref>احکام القرآن، ج۲، ص۱۸.</ref>

سه. ابن اثیر در جامع الاصول <ref>جامع الاصول ،ج۹، ص۴۷۰.</ref> و ترمذی در سنن خود <ref>سنن ترمذی، ج۵، ص۲۵۰</ref>شأن نزول آیه را درباره علی و فاطمه و حسین و حسین علیهم السلام صحیح و متواتر دانسته‌اند.

۱. توجیه: اجتهاد در مقابل نصّ است، زیرا مطابق روایات صحیح، پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به همراه خود چهار نفر را آورد که مصداق «انفسنا» حضرت علی علیه السلام است. علامه تستری حدود شصت کتاب از متون اهل سنت را نام می‌برد که مطلب فوق را نقل کرده‌اند <ref>احقاق الحق، ج۳، ص۱۶۷.</ref>معنای این سخن آن است که مطلب به قدری واضح و روشن است که در این کتب منعکس شده است.

# مطلبی که آلوسی ادعا کرده است که در ادبیات عرب به داماد، پسر گفته می، شود در ادبیات عرب دیده نشده و خطاب پسر به داماد نامأنوس و مجازی است .<ref>ولایت در قرآن، ص۲۰۸.</ref> ابن منظور این مطلب را آورده است.<ref>لسان العرب، ج۱، ص۲۳۷.</ref>

برای آن‌ها، نوعی خلاف عرف محسوب می‌شود .<ref>احقاق الحق، ج۳، ص۶۴؛ ینابیع المودة، ص۱۶.</ref>

سلیمان قندوزی در ینابیع المودة باب ۷ را اختصاص به این موضوع داده که در این باب ۲۴ حدیث به طرق مختلف و الفاظ متفاوت از حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل نموده که فرموده حضرت علی علیه السلام به منزله نفس من است. <ref>ر.ک. سلطان الواعظین، درالمنثور، ص۲۶۹.</ref>

سیوطی از ابن عساکر از قول جعفربن محمد امام صادق علیه السلام روایتی به این مضمون نقل می‌کند که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) ابوبکر و پسرش، عمر و پسرش، عثمان و پسرش، علی و فرزندانش را برای مباهله فراخواند. این حدیث در تفسیر مراغی هم آمده است.<ref>الدر المنثور، ج۲، ص۴۰؛ فتح القدیر، ج۱، ص۳۴۸؛ تفسیر المراغی، ج۴، ص۱۷۵.</ref>

۱. آلوسی این روایت را خلاف جمهور دانسته است .<ref>روح المعانی ، ج۲، ص۱۸۹.</ref>

ب) در بین راویان آن افرادی مثل سعیدبن عنبسه و هیثم بن عدی قرار دارند که رجال شناسان اهل سنت آنان را ثقه نمی‌دانند. از جمله ابن حجر الحافظ در لسان از قول بخاری آورده که در مورد هیثم بن عدی می‌گوید: لیس بثقة کان یکذب و نسایی آن را متروک الحدیث و ابوداود وی را کذاب معرفی کرده است <ref>لسان المیزان، ج۶، ص۲۹۰.</ref> و در مورد سعیدبن عنبسه نیز از قول امام سجاد علیه السلام آمده که صادق نیست و هیثم بن عدی نیز متروک الحدیث است .<ref>الجرح و التعدیل، ج۴، ص۵۲؛ ج۹، ص۸۵.</ref>

«مصادر این روایات مربوط به شیعه است و منظور آن‌ها نیز معلوم است. آن‌ها در ترویج این روایات به اندازه توان خود کوشش نموده و بدین وسیله این روایات در میان بسیاری از اهل سنت رایج گشته است» .<ref>تفسیر المنار، ج ۳، ص۳۲۲.</ref>

اشکال دیگری که رشیدرضا به روایات مربوط به آیه مباهله گرفته است، مربوط به کلمه جمع نساءنا و انفسنا است که از نظر وی بر یک نفر اطلاق نمی‌شود.<ref>تفسیر المنار، ج۳، ص۳۲۲.</ref>

۱. قرآن کریم مملو از چنین مواردی است که به جای یک فرد، ضمیر یا صیغه جمع به کار رفته است. هم چون آیه ۱۷۳ سوره آل عمران: (الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ …) که براساس و دیدگاه عده ای از مفسران قائل سخن «نعیم بن مسعود اشجعی» است. یا آیه ۱۸۱ آل عمران: (لَقَدْ سَمِعَ اللهُ قَوْلَ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیاءُ سَنَکْتُبُ مَا قَالُوا وَقَتْلَهُمُ الأَنْبِیاءَ بِغَیرِ حَقٍّ وَنَقُولُ ذُوقُوا عَذَابَ الحَرِیقِ) که براساس ادعای عده ای از مفسران فریقین، قائل آن محاذبن اخطب یا فتحاص بوده است .<ref>تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۴۴۳؛انوارالتنزیل ، ج۱، ص۱۹۳.</ref>

۲. براساس روایات و احادیث صحیح و موردقبول مذهب اهل بیت علیهم السلام و اهل سنت، پس از نزول آیه مباهله، پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) جهت انجام مباهله با هیئت مسیحی نجران، علی بن ابی طالب علیه السلام فاطمه زهرا÷، حسن و حسین‘ را همراه خود آورده و آن‌ها را اهل بیت خود معرفی نموده است <ref>صحیح مسلم، ج۷، ص۱۲۰.</ref>به همراه آوردن این اشخاص در واقع نوعی تفسیر و تبیین کلمات به کار رفته در این آیه (ابناءنا، نساءنا، انفسنا) است و اگر کسی در این خصوص اعتراضی داشته باشد، در واقع به شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) اعتراض می‌کند.

دیگر این که صاحب المنار می‌گوید: هیچ عربی نساء را بر دختران اطلاق نمی‌کند.<ref>تفسیر المنار، ج ۳، ص۳۲۳.</ref>

ابن عاشور می‌گوید: ظاهراً ضمیر متکلم در ابناءنا و نساءنا به پیامبر و مسلمانانی که همراه ایشان بودند برمی گردد و مراد از نساءنا قطعاً ازواج است، وی می‌گوید: ابونعیم در الدلائل روایت کرده که پیامبر، علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را برای مباهله آماده کرد، ولی حاضرشدن زنان پیامبر و سایر مسلمین را ذکر نکرده است .<ref>التحریر و التنویر، ج۳، ص۱۱۴.</ref>

اگر منظور ابن عاشور این باشد که قضیه مباهله اختصاص به فرد معینی ندارد، در پاسخ به او باید گفت: اولاً: نمایندگان نجران برای مجادله و محاجه در مورد عیسی علیه السلام آمده بودند و پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) ادعای رسالت کرده بود و دعوت رسالت مستند به وحی است و مؤمنین اساساً دخالتی در ادعای پیامبر نداشتند <ref>تفسیر المیزان، ج۳، ص۳۵۶.</ref>. آیه شریفه خطاب را متوجه شخص پیامبر کرده و پیامبر اگر این چند تن را شرکت در مباهله داد، از این جهت بود که دعوی او قائم به خودش و به همین چند نفر بوده، نه این که مؤمنین در محاجه شریک باشند و مسیحیان هم مشتاق دیدار مؤمنین نبودند؛ بنابراین حمل آیه بر جماعت مسلمانان که همراه پیامبر بودند، هیچ قرینه معینی ندارد و برخلاف اخباری است که از سوی فریقین آورده شده است.

ثانیاً وقتی حاضرکردن یکی از زنان پیامبر یا احدی از مسلمانان در روایات وارد نشده و مفسران اهل سنت به آن اذعان دارند <ref>انوارالتنزیل ، ج۲، ص۴۷؛ جامع الاحکام القرآن، ج۴، ص۱۰۴؛ جامع البیان، ج۳، ص۳۰۱، مفاتیح الغیب، ج۳، ص۲۷۴؛ کشاف، ج۱، ص۳۶۳.</ref> چگونه ابن عاشور منظور از نساء را همسران پیامبر می‌داند؟ ضمن این که پذیرش این امر باعث پذیرش سرپیچی پیامبر از امر خدا شود. [معاذالله]

یکی از منابع اهل سنت روایات شعبی است، ولی در ذیل آیه مباهله به این روایت اشکال گرفته شده است. متن روایت چنین است: ابوحفص عمربن احمد واعظ از عبدالرحمن بن سلیمان بن اشعث و او از یحیی بن حاتم عسکری و او از بشربن مهران از محمدبن دینار از داودبن ابی هند از شعبی از جابربن عبدالله نقل می‌کند که: وقتی وفد نجران نزد حضرت آمدند و با آنان عاقب و سید هم بودند، پیغمبر آن دو را به اسلام فراخواند. گفتند: ما قبل از تو اسلام آوردیم. پیامبر فرمود: دروغ می‌گویید اگر می‌خواهید می‌گویم چه چیز مانع اسلام آوردن شما می‌شود؟ آن دو گفتند ما را آگاه سازید. حضرت فرمود: دوستی شما به صلیب، شرب خمر، و خوردن گوشت خوک، مانع اسلام آوردن شماست. پس پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) آن‌ها را به ملاعنه فراخواند. آنان قبول کردند. روز بعد حضرت با حسن و حسین و علی و فاطمه سلام الله علیها آمده بود. کسی را نزد آنان فرستاد، حاضر شوند، ولی آن دو از آمدن برای ملاعنه سر باز زدند و قرار گذاشتند به حضرت خراج دهند. حضرت فرمود: قسم به خدا اگر برای ملاعنه می‌آمدند، آتش بر آنان فرومی بارید… <ref>اسباب النزول، ص۱۰۷.</ref>

زمخشری مدعی است روایتی که ابونعیم از شعبی در دلائل النبوه آورده، مرسل است. لیکن با مراجعه به دلائل النبوه ملاحظه می‌شود که روایت مرسل نیست. <ref>دلائل النبوة، ص۳۵۳.</ref> البته در طریق شعبی به جابربن عبدالله، بشربن مهران وجود دارد که گفته شده ابی حاتم او را ترک می‌کرده است، اما حاکم در مستدرک و ذهبی حدیث بشربن مهران را تصحیح کرده‌اند .<ref>المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۵۹۳.</ref> نکته قابل توجه این است که زمخشری که حدیث شعبی را مرسل دانسته گوید: در مسئله برهان واضحی بر صحت نبوت وجود دارد؛ زیرا هیچ‌کس از موافق و مخالف روایت نکرده که مسیحیان نجران به دعوت قرآن و پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) برای مباهله پاسخ مثبت داده باشند .<ref>الکشاف، ج۱، ص۳۷۰.</ref>

۲. براساس آیه شریفه مباهله و روایات و احادیث مربوط به آن، می‌توان نتیجه گرفت که امام حسن و امام حسین علیهم السلام پسران رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) محسوب می‌شوند. شیخ طبرسی در همین باره می‌نویسد: «مفسران اتفاق نظر دارند که منظور از ابناءنا [پسران ما در آیه مباهله] حسن و حسین‘ است و ابوبکر رازی می‌گوید: این دلالت می‌کند که حسن و حسین علیهم السلام دو پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) هستند و همانا فرزندان دختر، در حقیقت پسر به‌شمار می‌آید. فخررازی نیز در این باره می‌نویسد: این آیه دلالت بر آن دارد که حسن و حسین علیهم السلام دو پسر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) هستند.<ref>مفاتیح الغیب، ج۸، ص۸۹.</ref>

۶. مسئله مباهله حکم کلی و عمومی است و دو گروه یا دو نفر می‌توانند در صورت اختلاف در مسئله مهم دینی، برای اثبات حقانیت خود دست به مباهله بزنند، هم چون دستور مباهله ای که امام صادق علیه السلام به ابومسروق دادند و حویزی آن را در تفسیر خود آورده است.<ref>حویزی، نورالثقلین، ج۱، ص۳۵۰.</ref>