آيه ۶۷ مائده و غدیر: تفاوت میان نسخه‌ها

'''۱. اواخر شب هيجدهم ذى ‏الحجة در نزديكى غدير'''

حذيفه مى‏ گويد: وقتى شب چهارم از روز خروج از مكه (روز چهاردهم) شد، جبرئيل آخر شب نازل شد و اين آيه را بر پيامبرصلى الله عليه وآله خواند.<ref>بحار الانوار: ج ۲۸ ص ۹۸. ارشاد القلوب: ج ۲ ص ۱۳۵  - ۱۱۲.</ref>

'''۲. پنج ساعت از روز هيجدهم گذشته در غدير خم'''

امام باقرعليه السلام مى‏ فرمايد: وقتى پيامبرصلى الله عليه وآله به غدير خم رسيد -  كه در سه مايلى جحفه قرار دارد -  جبرئيل پنج ساعت از روز گذشته نزد او آمد و گفت: اى محمد! خداوند عزوجل به تو سلام مى ‏رساند و به تو مى‏ گويد: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ ...» .<ref>عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۱۷۷. بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۷۱ ح ۵۱ . الاحتجاج: ج ۱ ص ۶۶ .</ref>

'''۱. بين راه'''

قالَ الصّادِقُ‏ عليه السلام: خَرَجَ رَسُولُ اللَّه‏ صلى الله عليه وآله الى مَكَّةَ فى حَجَّةِ الْوِداعِ، فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْها جاءَهُ جَبْرَئيلُ فِى الطَّريقِ فَقالَ لَهُ: يا رَسُولَ اللَّه! انَّ اللَّه تَعالى يُقْرِؤُكَ السَّلامُ وَ قَرَأَ هذِهِ الْآيَةِ: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ...» :

'''۲. روز هيجدهم در غدير'''

ابن‏ عباس مى ‏گويد: تا آنكه روز هيجدهم شد، و خداوند تبارک و تعالى بر پيامبرصلى الله عليه وآله چنين نازل كرد: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ...» .<ref>عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۴۰. امالى الصدوق: ص ۲۹۰ ح ۱۰. </ref>

عَنْ زَيْدِ بْنِ ارْقَمَ: لَمّا نَزَلْنا بِالْجُحْفَةِ راجِعينَ وَ ضَرَبْنا اخْبِيَتَنا نَزَلَ جَبْرَئيلُ بِهذِهِ الْآيَةِ: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ...» :

بايد توجه داشت كه منظور از «جُحْفه» ، منطقه جحفه است كه غدير خُم در آن قرار گرفته است؛ چرا كه تصريح به بر پا كردن خيمه‏ ها مى‏ كند، و شكى نيست كه در جحفه توقفى نبوده و خيمه ‏اى بر پا نشده است، و فقط در غدير خم براى برنامه سه روزه خيمه‏ ها را بر پا كرده ‏اند.

بايد توجه داشت كه فاصله زمانى بين دو قول از آخر شب تا پنج ساعت بعد از طلوع آفتاب است. اين مقدار زمان حدوداً شش ساعت مى ‏شود، و اين زمان قابل توجهى نيست. فاصله مكانى آن هم از مكانى قبل از غدير، با در نظر گرفتن مسير پنج شش ساعته با پاى شتر تا خود غدير است، كه البته اين فاصله هم چندان زياد به نظر نمى‏ رسد.

ب. هنگامى كه آنان از آيه با خبر شده ‏اند در غدير و پنج ساعت بعد بوده، و چنين گمان كرده ‏اند كه آيه در آن زمان و مكان نازل شده، در حالى كه خبر نداشته ‏اند كه اصل نزول آن چند ساعت قبل در بين راه بوده است.

۱. طبق روايات متعدد، رسيدن قافله كنار بركه غدير قبل از ظهر بوده، كه در فاصله باقيمانده تا ظهر مردم خيمه‏ هاى خود را بر پا كردند و همزمان منبر غدير نيز براى سخنرانى آماده شد.

۲. اميرالمؤمنين‏ عليه السلام در زمان خلافت ظاهرى خود براى اولين بار پس از ۲۵ سال روز غدير را جشن گرفت. در اين مراسم آن حضرت دقيقاً پنج ساعت از روز گذشته بر فراز منبر قرار گرفت و خطابه مفصلى ايراد فرمود.<ref>بحار الانوار: ج ۹۴ ص ۱۱۵. مصباح كفعمى: ص ۶۹۵ . الاقبال: ص ۴۶۱.</ref>اين ساعت ظاهراً براى تطبيق دقيق با زمانى است كه آيه «بَلِّغْ» در آن نازل شده است.

۳. اينكه در روايت امام صادق‏ عليه السلام كلمه «فِى الطَّريقِ» (يعنى: در راه) درباره نزول آيه آمده، منافاتى با نزول آيه در غدير ندارد، چرا كه مى‏ فرمايد: «فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْها جاءَهُ جَبْرَئيلُ فِى الطَّريقِ ...» ، يعنى در بازگشت از مكه به مدينه در بين راه جبرئيل اين آيه را آورد، و اين كلمه «بين راه» بر خود «غدير» هم تطبيق كامل دارد، چرا كه بين راه مكه تا مدينه است.

ولى امام‏ عليه السلام با دقت و ظرافت كامل پنج ساعت از روز گذشته را تعيين مى‏ فرمايد، در حالى كه چنين دقت زمانى در ذكر قضاياى تاريخى در آن عصر موسوم نبوده، و حضرت به خاطر عنايت فوق‏ العاده اين گونه زمان دقيق آن را بيان نموده است.

دستور اعلان ولايت على‏ عليه السلام از مدينه بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شد و كاروان عظيم با دو هدف حج و ولايت حركت كرد. همزمان با شروع حج مراحل جدى معرفى اميرالمؤمنين‏ عليه السلام آغاز شد. هنگام عشاى روزه عرفه، خداوند بار ديگر دستور و برنامه منصوب كردن اميرالمؤمنين‏ عليه السلام را به پيامبرصلى الله عليه وآله داد. با اين اعلام كه خبر از نزديكى برنامه مى ‏داد پيامبرصلى الله عليه وآله تكذيب مردم و تحريكات منافقين را به ياد آورد و خود را در شرايطى سخت احساس كرد<ref>بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۵۱ ح ۳۷. عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۵۲  - ۵۱ . تفسير العياشى: ج ۲ ص ۹۷ ح ۸۹ .</ref> و آن قدر گريست كه محاسن شريفش پر از اشک شد و فرمود:

اين بود كه فعلاً چيزى در اين باره به مردم نگفت و صلاح دانست كه اطلاعى نداشته باشند تا مبادا او را متهم كنند. <ref>عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۳۹. امالى الصدوق: ص ۲۹۰ ح ۱۰.</ref>

در مرحله اول همين مقدار از آيه نازل شد و در پى آن پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: اى جبرئيل، دير زمانى نيست كه مردم مسلمان شده ‏اند. مى‏ترسم با اعلان ولايت على مضطرب شوند و اطاعت نكنند و اهل نفاق تفرقه ايجاد كنند، و به جاهليت باز گردند، چرا كه دشمنى آنان و عداوتشان با على روشن است. اگر ممكن است از خدا بخواه تا مرا از اين مأموريت معاف فرمايد.

جبرئيل بازگشت و روز بعد دوباره نازل شد و اين هنگامى بود كه پيامبرصلى الله عليه وآله هنوز كنار بركه نرسيده بود، اما وارد منطقه غدير شده بود. اين بار جبرئيل چنين گفت: يا محمد، خداى تعالى مى ‏فرمايد: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ» : «اى پيامبر، ابلاغ كن آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده، و اگر انجام ندهى رسالت خدا را نرسانده ‏اى» .

در اين مرحله دوم يک فراز به آيه اضافه شد، و جبرئيل دستور آورد كه بايد فردا در منزل بعدى كه كاروان پياده مى ‏شوند، ولايت على‏ عليه السلام را بر مردم اعلام كنى.

بار ديگر جبرئيل بالا رفت، و روز بعد هنگامى نازل شد كه پيامبرصلى الله عليه وآله كنار بركه غدير خم رسيده و پنج ساعت از طلوع آفتاب گذشته بود. در آنجا جبرئيل چنين گفت: يا رسول اللَّه، خداى تعالى مى ‏فرمايد: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّه يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» : «اى پيامبر، ابلاغ كن آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده، و اگر انجام ندهى رسالت خدا را نرسانده‏ اى، و خدا تو را از شر مردم حفظ مى‏ كند» .

آن گاه على ‏عليه السلام را فرا خواند و نزول آيه را به او چنين خبر داد: خداوند عزوجل اين آيه را نازل كرده است: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» ، يعنى درباره ولايت تو يا على؛ «وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ» ، يعنى اگر آنچه درباره ولايت تو دستور داده شده ‏ام انجام ندهم عمل من باطل مى ‏شود، و هركس به غير ولايت تو خدا را ملاقات كند اعمالش باطل مى‏ شود. اين وعده ‏اى است كه خداوند براى من وفا خواهد كرد. من جز فرموده پروردگارم -  تبارک و تعالى -  نمى ‏گويم. آنچه مى ‏گويم از جانب خداى عزوجل است كه درباره تو نازل كرده است. <ref>تفسير البرهان: ج ۱ ص ۴۸۸ ح ۲.</ref>

آنچه پروردگارم به من وحى نموده ادا مى ‏نمايم از ترس آنكه مبادا اگر انجام ندهم عذابى از او بر من فرود آيد كه هيچكس نتواند آن را دفع كند ... ، زيرا خداوند به من اعلام فرموده كه اگر آنچه در حق على بر من نازل نموده ابلاغ نكنم رسالت او را نرسانده ‏ام، و براى من حفظ از شر مردم را ضمانت نموده و خدا كفايت كننده و كريم است. خداوند به من چنين وحى كرده است:

آن گاه بيان فرمود كه من درباره هيچ يک از دستورات خدا كوتاهى نكرده ‏ام، و نزول اين آيه با محتواى خاصش سببى دارد كه براى شما بيان مى ‏كنم. سپس درباره علت اين خطاب عتاب ‏آميزِ خداوند فرمود كه در نزول اين آيه جبرئيل سه بار بر من نازل شد، و وجود منافقين و كارشكنان باعث شد تا از جبرئيل بخواهم كه از خدا بخواهد تا مرا از انجام چنين مأموريتى معاف بدارد، ولى خداوند نپذيرفت. اكنون هم از من راضى نمى‏ شود مگر آنچه در حق على بر من نازل كرده ابلاغ نمايم.

سپس بار ديگر آيه را تلاوت فرمود: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ -  فى حَقِّ عَلِىٍّ -  وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّه يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» ؛ و اين گونه بود كه آيه «بَلِّغْ» طى شرايط پر مخاطره ‏اى نازل شد و به مردم اعلام گرديد.

از آنجا كه درک عميقى از هر فراز در روشن ‏تر شدن فراز بعدى اثر دارد، لذا چهار فصل آيه را جداگانه مورد موشكافى قرار مى‏ دهيم، و تفسيرى كه در احاديث اهل‏ بيت ‏عليهم السلام آمده مى ‏آوريم.

«يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» .

«وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ» .

«وَ اللَّه يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» .

«إِنَّ اللَّه لا يَهْدِى الْقَوْمَ الْكافِرِينَ» .

===== فراز اول: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» =====

«ما» موصوله در اينجا نقطه ابهام است و بايد معلوم شود آنچه در اين مقطع از طرف خدا بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شده چيست.

آنچه به عنوان تفسير عبارت «ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» در روايات آمده مطالب زير است، كه بعضى مجمل و برخى ديگر واضح‏ تر است، كما اينكه بعضى كوتاه ‏تر و برخى مفصل‏ تر است:

ما انْزِلَ فى عَلِىٍّ: آنچه درباره على نازل شده است. <ref>مراجعه شود به كتاب: اسرار غدير: ص ۱۳۸ بخش ۲.</ref>

انْ تَنْصِبَ عَلِيّاً عَلَماً لِلنّاسِ: على را به عنوان نشانه ‏اى براى مردم منصوب نمايى. <ref>مراجعه شود به كتاب: عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۲۹۷ ۵۰.</ref>

ما انْزِلَ الَيْكَ فى عَلِىٍّ لَيْلَةَ الْمِعْراجِ: آنچه در شب معراج درباره على بر تو نازل شده است. <ref>بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۵۵. منظور از آنچه شب معراج نازل شده همان ولايت على ‏عليه السلام است.</ref>

انْ اقِمْ عَلِيّاً عَلَماً وَ خُذْ عَلَيْهِمُ الْبَيْعَةَ وَ جَدِّدْ عَلَيْهِمْ ميثاقى لَهُمُ الَّذى واثَقْتُهُمْ عَلَيْهِ: على را به عنوان نشانه ‏اى بر پادار و از مردم بيعت بگير و عهد و ميثاق مرا كه قبلاً با آنان بسته ‏ام تجديد كن. <ref>بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۷۱ ح ۵۱ .</ref>

تمام خطبه غدير كه بعد از اين امر و به عنوان امتثال آن ادا شده تفسير «ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» است. <ref>مراجعه شود به كتاب: اسرار غدير: ص ۱۶۰  - ۱۳۵.</ref>

۲. «بَلِّغ»

پاسخ اين است كه فرق اين ابلاغ با آنچه در قبل بوده رسميت آن از يک سو و مفصل بودن آن از سوى ديگر است. در حج هم مسئله همين‏طور بود. پيامبرصلى الله عليه وآله بارها مسئله حج را مطرح كرده بود و در قرآن هم نازل شده بود و به برخى اعمال آن هم اشاره شده بود، و حتى حضرت مى‏ توانست يک دور اعمال حج را براى مردم بيان كند بدون آنكه آنها را انجام دهد. ولى رسميت دادن به آن از يک سو و عملاً تمام جزئيات آن را براى مردم توضيح دادن از سوى ديگر، انگيزه چنين مراسمى براى حج بود.

طبيعى است كه در برخى اعمال كه هر روز يا هر چند گاه يكبار انجام مى‏ شود و برنامه آن در چند كلمه خلاصه مى ‏شود، نيازى به چنين مراسم مفصل نيست.

فراز دوم: «وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ»

قسمت اول: «وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ»

اين جمله شرطيه در اوامر الهى بر پيامبرصلى الله عليه وآله اولين و آخرين بار است، و در هيچ مورد ديگرى خداوند پس از دستورى به پيامبرش چنين خطابى نفرموده است. يعنى درباره آن حضرت انجام ندادن فرامين الهى قابل تصور نيست تا براى پيش گيرى از آن خداوند شرطى به ميان آورد. در آخرين قسمت از بحث‏ هاى مربوط به آيه «بَلِّغْ» ، تحليل كاملى درباره توقف پيامبرصلى الله عليه وآله در اين امر الهى ارائه خواهد شد. <ref>مراجعه شود به: غدير در قرآن: ج ۱ ص ۱۳۱ - ۱۲۱.</ref>

وَ سَأَلْتُ جَبْرَئيلَ انْ يَسْتَعْفِىَ لِىَ السَّلامَ عَنْ تَبْليغِ ذلِكَ الَيْكُمْ: من از جبرئيل خواستم كه از خدا بخواهد تا مرا از تبليغ اين مطلب به شما معاف بدارد.<ref>مراجعه شود به كتاب: اسرار غدير: ص ۱۳۸ بخش ۲.</ref>

در روايات مربوط به آيه «بَلِّغْ» ، هم افرادى كه حضرت از شر آنان در امان نبوده مطرح شده؛ و هم جهتى كه از آن خوف داشته و هم عكس ‏العمل پيامبرصلى الله عليه وآله با احساس چنين شرايطى بيان گرديده است، كه ذيلاً نمونه‏ هاى آن را در چهار بخش ذكر مى‏ كنيم:

در روايات مربوط به آيه، گاهى افراد مورد نظر با همان صفت كه از آنان ترسيده مى‏ شود ذكر شده اند مثل «اهل النِفاق و الشِقاق» <ref>كتاب سليم: ص ۲۰۰  - ۱۹۹. الاحتجاج: ج ۱ ص ۶۶ .</ref>و «اهل الافك» <ref>بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۵۱ ح ۳۷.</ref> ؛ و گاهى گروه خاصى از مردم بدون ذكر خصوصيت آنان آمده مثل «قريش» <ref>اليقين: ص ۳۷۳. تفسير فرات: ص ۱۹۵.</ref> و «اصحابى» <ref>عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۱۴۲ ح ۲۱۱.</ref> و «قومى»<ref>الاقبال: ص ۴۵۹  - ۴۵۳. بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۷۱ ح ۵۱ .</ref> ؛ و گاهى همه مردم به طور عموم به عنوان كلمه «ناس»<ref>عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۱۴۲ ۴۰ ح ۲۱۱. تفسير العياشى: ج ۱ ص ۳۳۱. الاحتجاج: ج ۱ ص ۶۶ .</ref> ذكر شده است.

شكى نيست كه منظور از همه مردم اكثريت آنان است، و افرادى همچون سلمان و ابوذر و مقداد پشتيبانان ولايت بوده ‏اند و هيچ خوفى از جانب آنان متوجه مسئله غدير نبوده است.

اما ذكر «قريش» و «اصحاب» ناظر به حضور گروه خاصِ توطئه‏ گر در بين آنان است كه اين مطلب بعد از شهادت پيامبر اكرم ‏صلى الله عليه وآله به خوبى آشكار شد و همه ديدند كه سردمداران سقيفه همه از قريش بيرون آمدند، و همانان كه نام «اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله» را بر پيشانى داشتند با سوء استفاده از همين عنوان كار خود را پيش بردند و اهداف شوم سقيفه را عملى ساختند.

براى اعلام ولايت در غدير، با در نظر گرفتن اقشار مختلف مردم، پيامبرصلى الله عليه وآله از جهات مختلفى مى‏ ترسيد كه اين جهات به صراحت در روايات مفسِّر آيه «بَلِّغْ» آمده است. اين جهات در دو قسمت قابل بررسى است: اتفاقاتى كه ممكن بود با اعلان ولايت روى دهد، و ريشه‏ هايى كه باعث چنين وقايعى مى‏ شدند.

اما اتفاقاتى كه ممكن بود روى دهد -  على رغم اينكه ابتداءً جان حضرت در خطر احساس مى‏ شد -  ولى تكيه كلام حضرت بر جهاتى بود كه به حفظ دين مردم باز مى ‏گشت، اگر چه جان حضرت هم در خطر بود. آنچه به عنوان احساس خطر در كلام پيامبرصلى الله عليه وآله آمده، هشت جهت است كه به ترتيبِ شدت آنها ذكر مى‏ شود:

اين كم‏ترين و ساده‏ترين برخورد كسانى بود كه ولايت على‏ عليه السلام را قبول نمى ‏كردند. يعنى با آنكه مى‏ دانستند اين ولايت از طرف خداست، ولى به عنوان سرپيچى رسماً و علناً زير بار فرمان خدا نرفتنِ خود را اعلام مى‏ كردند.

به اين معنى كه به آن حضرت در مطالبى كه مى ‏فرمايد نسبت كذب دهند و بگويند: «اينها را از جانب خود مى‏ گويى و در نسبت آن به خدا دروغ مى ‏گويى» . اين پله دوم از عكس العمل ‏هايى بود كه انتظار مى‏ رفت گروهى از مخالفين ولايت در غدير با اين روش رو در روى حضرت بايستند.

به اين معنى كه بگويند: پيامبرصلى الله عليه وآله مطرح كردن مسئله ولايت را بهانه ‏اى قرار داده تا خاندانش را بر ما مسلط كند و حكومت را از دست ديگران خارج سازد. اين نوع برخورد -  كه بوى جاهليت مى‏ دهد -  با سرعت بيشترى در اذهان عموم مردم جاى مى‏ گيرد و پذيرفته مى‏ شود.

اين روش يكى از راه ‏هاى ديرينه منافقين در برخورد با مقام والاى پيامبرصلى الله عليه وآله بود، تا آنجا كه گاهى پشت سر حضرت با چشم و زبان خود اشاره ‏هاى مسخره ‏آميز مى‏ كردند، و يا براى حضرت لقبى نامناسب شايع مى‏ كردند مثل كلمه «اذُن» به معناى گوش كه ذكر خواهد شد. <ref>مراجعه شود به كتاب: غدير در قرآن: ج ۲ ص ۸۶  - ۷۹ .</ref>