اسناد خطبه طولانی پیامبر در غدیر: تفاوت میان نسخه‌ها

اسناد خطبه طولانی پیامبر در غدیر (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۵ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۲۸

۷۶ بایت اضافه‌شده ، ‏۲۵ اوت ۲۰۲۲

بدون خلاصۀ ویرایش

Modir

دیوان‌سالاران، developer، مدیران رابط کاربری، مدیران

۲۱٬۸۲۰

ویرایش

@@ خط ۶۸: / خط ۶۸: @@
 يكى از راه‏ هاى حصول وثاقت راوى اطمينان شخصى است. آنچه كه مسلم است، هر گاه تعمد بر كذب در نقل يك راوى ضابط وجود نداشته باشد، آنگاه نسبت به صدق آن راوى اطمينان يا قطع حاصل خواهد شد.
-اگر اين اطمينان، متوقف بر معيارهاى اخلاقى و پاره‏اى از خصيصه‏ هاى راوى باشد، در تمام نقل ‏هاى او جارى خواهد بود. براى مثال، جناب «معروف بن خرّبوذ» -  كه در سند روايت خطبه كوتاه غدير در«المعجم الكبير«طبرانى »و«الخصال» مرحوم صدوق مذكور است -  به سبب ويژگى‏ هاى اخلاقى او تمامى نقل‏ هاى او معتبر است. زيرا با توجه به شواهد گوناگون اطمينان حاصل مى‏ شود كه وى فردى مورد وثوق و عادل است، و اطمينان داريم كه وى به هنگام نقل حديث تعمّد بر كذب ندارد.
+اگر اين اطمينان، متوقف بر معيارهاى اخلاقى و پاره‏اى از خصيصه‏ هاى راوى باشد، در تمام نقل ‏هاى او جارى خواهد بود. براى مثال، جناب «معروف بن خرّبوذ» -  كه در سند روايت خطبه كوتاه غدير در«المعجم الكبير»طبرانى و«الخصال» مرحوم صدوق مذكور است -  به سبب ويژگى‏ هاى اخلاقى او تمامى نقل‏ هاى او معتبر است. زيرا با توجه به شواهد گوناگون اطمينان حاصل مى‏ شود كه وى فردى مورد وثوق و عادل است، و اطمينان داريم كه وى به هنگام نقل حديث تعمّد بر كذب ندارد.
 اما نوع ديگرى از اطمينان به صدق راوى نيز مفروض است، كه مبتنى بر متن و در موردى خاص حاصل مى‏ شود. بديهى است كه اين اطمينان موردى است، و در مورد ساير نقل ‏هاى راوى كاربردى ندارد. اين نوع خاص از اطمينان وقتى حاصل مى‏ شود كه با دلايلى ثابت شود كه راوى مورد نظر، به طور خاص و هنگام نقل يک روايت نمى ‏توانسته است تعمد بر كذب داشته باشد. زيرا به طور مثال آن چه او نقل كرده نصاً و قطعاً بر خلاف باورهاى او و به ضرر او بوده است.
-براى نمونه، نقل فضائل خاصه امير المؤمنين ‏عليه السلام از زبان دشمنان سرسخت و متعصب ايشان -  كه يا دلالت قطعى بر ولايت آن حضرت و يا ضرر قابل اعتنايى براى راوى مورد بحث داشته باشد -  چنين حالتى را در پى دارد و ما به صدق موردى آن راوى در هنگام اين نقل اطمينان پيدا مى‏ كنيم.پس ما در مواجه با چنين نقلى از سوى اين راوى كه دشمن على الاطلاق حضرت امير عليه السلام است، سخن او را اصالتاً محكوم به صحت قلمداد مى‏ كنيم. چه اين كه عقلاً مورد پذيرش نيست كه اين راوى مطلبى را كه كاملاً به ضرر خود او يا به ضرر مسلمات عقيدتى مكتب او است، عمداً جعل كرده باشد. توجه شود كه اين مثال تنها يكى از حالت‏ هاى ممكن براى اطمينان موردى به يک راوى است.
+براى نمونه، نقل فضائل خاصه امير المؤمنين ‏عليه السلام از زبان دشمنان سرسخت و متعصب ايشان -  كه يا دلالت قطعى بر ولايت آن حضرت و يا ضرر قابل اعتنايى براى راوى مورد بحث داشته باشد -  چنين حالتى را در پى دارد و ما به صدق موردى آن راوى در هنگام اين نقل اطمينان پيدا مى‏ كنيم.
+پس ما در مواجه با چنين نقلى از سوى اين راوى كه دشمن على الاطلاق حضرت امير عليه السلام است، سخن او را اصالتاً محكوم به صحت قلمداد مى‏ كنيم. چه اين كه عقلاً مورد پذيرش نيست كه اين راوى مطلبى را كه كاملاً به ضرر خود او يا به ضرر مسلمات عقيدتى مكتب او است، عمداً جعل كرده باشد. توجه شود كه اين مثال تنها يكى از حالت‏ هاى ممكن براى اطمينان موردى به يک راوى است.
 بنابر اين و به طور كلى، اگر يك راوى ضابط كه در ميان هم كيشان خود مطرود نيست و شهرت به ضعف ندارد ناقل خبرى باشد كه آن خبر نصاً و قطعاً بر خلاف مسلمات عقايد او دلالت كند، نقل او به طور خاص در اين مورد محكوم به صدق و حجت است. زيرا طبق نظريه ياد شده، بر عدم تعمّد بر كذب او در اين مورد اطمينان حاصل مى ‏شود.
-حال در خصوص خطبه طولانى غدير بايد بگوييم: با توجه به مجموعه فرازهاى سخنان پيامبر صلى الله عليه و آله در اين روايت كه نصاً و قطعاً بر خلاف مسلمات اعتقادى عامه مى ‏باشد، نسبت به وثاقت موردى راويان مخالف حاضر در اين سند اطمينان حاصل مى‏ شود. چه اينكه اگر چه ايشان به طور خاص و مبتنى بر مبانى رجالى اصحاب اماميه توثيق نشده‏ اند -  يعنى اساساً وثاقت يا عدم وثاقت ايشان مورد بحث واقع نشده است -  اما به واسطه اعتبار و وثاقت آنان نزد اهل عامه و مخالفت عقيدتى‏ شان با نصوص مطرح شده در خطبه غدير، نسبت به صدق و صحت نقل آنان در هنگام گزارش اين خطبه اطمينان حاصل مى‏ شود.
+حال در خصوص خطبه طولانى غدير بايد بگوييم: با توجه به مجموعه فرازهاى سخنان پيامبر صلى الله عليه و آله در اين روايت كه نصاً و قطعاً بر خلاف مسلمات اعتقادى عامه مى ‏باشد، نسبت به وثاقت موردى راويان مخالف حاضر در اين سند اطمينان حاصل مى‏ شود. چه اين كه اگر چه ايشان به طور خاص و مبتنى بر مبانى رجالى اصحاب اماميه توثيق نشده‏ اند -  يعنى اساساً وثاقت يا عدم وثاقت ايشان مورد بحث واقع نشده است -  اما به واسطه اعتبار و وثاقت آنان نزد اهل عامه و مخالفت عقيدتى‏ شان با نصوص مطرح شده در خطبه غدير، نسبت به صدق و صحت نقل آنان در هنگام گزارش اين خطبه اطمينان حاصل مى‏ شود.
 لازم به ذكر است كه وثاقت يک راوى به طور كلى، مبتنى بر دو جهت است: يكى اين كه راوى ضابط باشد؛ يعنى ضبط او از حد عرف پايين‏ تر نباشد. دوم اين كه راوى به هنگام نقل حديث تعمد بر كذب نداشته باشد.
@@ خط ۱۵۲: / خط ۱۵۴: @@
 حدثنى السيد العالم العابد ابوجعفر مهدى بن ابى‏حرب الحسينى المرعشى رضى اللَّه عنه
-<ref>مهدى بن الحسن بن ابى‏الحرب المرعشى. عدّه المحقق الوحيد من اجلاء الطائفة و من مشايخ الاجازة من مشايخ الطبرسى. و قد وصف بالعالم العابد العادل الموثق. يروى عن الشيخ الصدوق ابى‏عبداللَّه جعفر بن محمد بن احمد الدوريستى، عن ابيه، عن الشيخ ابى‏جعفر محمد بن على بن الحسين بن بابويه القمى. الرجال (مامقانى) : ج ۳ ص ۲۶۱. </ref>، قال: اخبرنا الشيخ ابوعلى الحسن بن الشيخ السعيد ابى‏ جعفر محمد بن الحسن الطوسى رضى اللَّه عنه<ref>الشيخ ابوعلى الحسن بن محمد بن الحسن الطوسى، كان عالماً فاضلاً فقيهاً محدثاً جليلاً ثقة. له كتاب «الامالى»« و «شرح النهاية» . قرأ على والده جميع تصانيفه، و اليه ينتهى اكثر الاجازات عن الشيخ الطوسى. تنقيح المقال: ج ۱ ص ۳۰۶.</ref>، قال: اخبرنى الشيخ السعيد الوالد ابوجعفر قدس اللَّه روحه<ref>محمد بن الحسن بن على الطوسى ابو جعفر، جليل فى اصحابنا، ثقة، عين، من تلامذة شيخنا ابى ‏عبداللَّه. له كتب. الفهرست (نجاشى) : ص ۴۰۳. شيخ الامامية قدس اللَّه روحه، رئيس الطائفة، جليل القدر، عظيم المنزلة، ثقة عين صدوق، عارف بالاخبار و الرجال و الفقه و الاصول و الكلام و الادب، و جميع الفضائل تنسب اليه. الخلاصة (حلى) : ص ۱۴۸. ولد فى شهر رمضان سنة ۳۸۵، و قدم العراق سنة ۴۰۸، و بقى فى بغداد مدة، ثم هاجر الى النجف الاشرف و بقى الى ان توفى ليلة الاثنيين الثانى و العشرين من محرم سنة ۴۶۰. كان جهبذة من جهابذة الاسلام و عظيماً من عظماء امة محمدصلى الله عليه وآله. صنّف فى علوم عصره، فكانت مصنّفاته هى الام و المرجع. و لم يجرأ على الافتاء بعده احد من علماء الشيعة الى سنين متمادية، لقوته فى الفقه و اضطلاعه فى العلوم الاسلامية. و كان فضلاء تلامذته -  الذين كانوا مجتهدين من الخاصة -  يزيدون على ثلاثمائة. الكنى و الالقاب: ج ۲ ص ۳۵۷  - ۳۵۹. </ref>، قال: اخبرنى جماعة عن ابى ‏محمد هارون بن موسى التلعكبرى<ref>جليل القدر، عظيم المنزلة، واسع الرواية، عديم النظير، ثقة. الرجال (طوسى) : ص ۴۴۹. كان وجهاً فى اصحابنا ثقة معتمداً، لا يطعن عليه. الفهرست (نجاشى) : ص ۴۳۹. </ref>، قال: اخبرنا ابوعلى محمد بن همّام××× 5 ابوعلى محمد بن ابى‏بكر همام بن سهيل الكاتب الاسكافى، شيخ اصحابنا و متقدمهم. له منزلة عظيمة. كثير الحديث. ولد يوم الاثنين 6 ذى‏الحجه سنة 258، و توفى يوم الخميس 19 جمادى‏الثانية سنة 336. الفهرست )نجاشى( : ص 294. ×××، قال: اخبرنا على السورى××× 6 لم يذكروه، مهمل. ×××، قال: اخبرنا ابومحمد العلوى××× 7 يحيى المكنى ابامحمد العلوى، من بنى زيارة علوى. سيد متكلم فقيه من اهل نيشابور. له كتب كثيرة، منها كتاب فى المسح على الرجلين فى ابطال القياس، و كتاب فى التوحيد. الفهرست )نجاشى( : ص 345. ××× من ولد الافطس و كان من عباد اللَّه الصالحين، قال: حدثنا محمد بن موسى الهمدانى، قال: حدثنا محمد بن خالد الطيالسى××× 1 أو عبداللَّه محمد بن خالد الطياسى التميمى، كان يسكن بالكوفة فى صحراء جرم. له كتاب نوادر. مات ليلة الاربعاء 27 جمادى‏الثانية سنة 259، و هو ابن 97 سنة. تنقيح المقال: ج 2 ص 114. ×××، قال: حدثنا سيف بن عميره××× 2 سيف بن عميرة النخعى، عربى ثقة كوفى. روى عن ابى‏عبداللَّه و ابى‏الحسن‏عليهما السلام. له كتاب يرويه جماعات من اصحابنا. الفهرست )نجاشى( : ص 143. ××× و صالح بن عقبة××× 3 صالح بن عقبة قيس بن سمعان بن ابى‏ربيحة، مولى رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله. قيل انه روى عن ابى‏عبداللَّه‏عليه السلام. له كتاب يرويه جماعة. منتهى المقال: ص 163. ××× جميعاً، عن قيس بن سمعان××× 4 روى عنه ابنه عقبة. ذكره النجاشى فى ترجمة صالح بن عقبة بن قيس. معجم الرجال )خوئى( : مدخل 9654. ×××، عن علقمة بن محمد الحضرمى××× 5 علقمة بن محمد الحضرمى، هو اخو عبداللَّه بن محمد الحضرمى، اختيار معرفة الرجال )كشّى( : ص 354. امامى صحيح المذهب ظاهراً. ×××، عن ابى‏جعفر بن على، انه قال: ... .
+<ref>مهدى بن الحسن بن ابى‏الحرب المرعشى. عدّه المحقق الوحيد من اجلاء الطائفة و من مشايخ الاجازة من مشايخ الطبرسى. و قد وصف بالعالم العابد العادل الموثق. يروى عن الشيخ الصدوق ابى‏عبداللَّه جعفر بن محمد بن احمد الدوريستى، عن ابيه، عن الشيخ ابى‏جعفر محمد بن على بن الحسين بن بابويه القمى. الرجال (مامقانى) : ج ۳ ص ۲۶۱. </ref>، قال: اخبرنا الشيخ ابو على الحسن بن الشيخ السعيد ابى‏ جعفر محمد بن الحسن الطوسى رضى اللَّه عنه<ref>الشيخ ابوعلى الحسن بن محمد بن الحسن الطوسى، كان عالماً فاضلاً فقيهاً محدثاً جليلاً ثقة. له كتاب «الامالى»« و «شرح النهاية» . قرأ على والده جميع تصانيفه، و اليه ينتهى اكثر الاجازات عن الشيخ الطوسى. تنقيح المقال: ج ۱ ص ۳۰۶.</ref>، قال: اخبرنى الشيخ السعيد الوالد ابو جعفر قدس اللَّه روحه<ref>محمد بن الحسن بن على الطوسى ابو جعفر، جليل فى اصحابنا، ثقة، عين، من تلامذة شيخنا ابى ‏عبداللَّه. له كتب. الفهرست (نجاشى) : ص ۴۰۳. شيخ الامامية قدس اللَّه روحه، رئيس الطائفة، جليل القدر، عظيم المنزلة، ثقة عين صدوق، عارف بالاخبار و الرجال و الفقه و الاصول و الكلام و الادب، و جميع الفضائل تنسب اليه. الخلاصة (حلى) : ص ۱۴۸. ولد فى شهر رمضان سنة ۳۸۵، و قدم العراق سنة ۴۰۸، و بقى فى بغداد مدة، ثم هاجر الى النجف الاشرف و بقى الى ان توفى ليلة الاثنيين الثانى و العشرين من محرم سنة ۴۶۰. كان جهبذة من جهابذة الاسلام و عظيماً من عظماء امة محمدصلى الله عليه وآله. صنّف فى علوم عصره، فكانت مصنّفاته هى الام و المرجع. و لم يجرأ على الافتاء بعده احد من علماء الشيعة الى سنين متمادية، لقوته فى الفقه و اضطلاعه فى العلوم الاسلامية. و كان فضلاء تلامذته -  الذين كانوا مجتهدين من الخاصة -  يزيدون على ثلاثمائة. الكنى و الالقاب: ج ۲ ص ۳۵۷  - ۳۵۹. </ref>، قال: اخبرنى جماعة عن ابى ‏محمد هارون بن موسى التلعكبرى<ref>جليل القدر، عظيم المنزلة، واسع الرواية، عديم النظير، ثقة. الرجال (طوسى) : ص ۴۴۹. كان وجهاً فى اصحابنا ثقة معتمداً، لا يطعن عليه. الفهرست (نجاشى) : ص ۴۳۹. </ref>، قال: اخبرنا ابو على محمد بن همّام<ref>  ابو على محمد بن ابى ‏بكر همام بن سهيل الكاتب الاسكافى، شيخ اصحابنا و متقدمهم. له منزلة عظيمة. كثير الحديث. ولد يوم الاثنين ۶ ذى‏الحجه سنة ۲۵۸، و توفى يوم الخميس ۱۹ جمادى‏الثانية سنة ۳۳۶. الفهرست (نجاشى): ص ۲۹۴.  </ref>، قال: اخبرنا على السورى<ref>لم يذكروه، مهمل. </ref>، قال: اخبرنا ابو محمد العلوى <ref>يحيى المكنى ابا محمد العلوى، من بنى زيارة علوى. سيد متكلم فقيه من اهل نيشابور. له كتب كثيرة، منها كتاب فى المسح على الرجلين فى ابطال القياس، و كتاب فى التوحيد. الفهرست (نجاشى) : ص ۳۴۵.  </ref>من ولد الافطس و كان من عباد اللَّه الصالحين، قال: حدثنا محمد بن موسى الهمدانى، قال: حدثنا محمد بن خالد الطيالسى<ref>أو عبداللَّه محمد بن خالد الطياسى التميمى، كان يسكن بالكوفة فى صحراء جرم. له كتاب نوادر. مات ليلة الاربعاء ۲۷ جمادى‏ الثانية سنة ۲۵۹، و هو ابن ۹۷ سنة. تنقيح المقال: ج ۲ ص ۱۱۴. </ref>، قال: حدثنا سيف بن عميره<ref>  سيف بن عميرة النخعى، عربى ثقة كوفى. روى عن ابى ‏عبداللَّه و ابى ‏الحسن ‏عليهما السلام. له كتاب يرويه جماعات من اصحابنا. الفهرست (نجاشى) : ص ۱۴۳.  </ref> و صالح بن عقبة <ref>  صالح بن عقبة قيس بن سمعان بن ابى‏ ربيحة، مولى رسول‏ اللَّه‏ صلى الله عليه و آله. قيل انه روى عن ابى‏ عبداللَّه‏ عليه السلام. له كتاب يرويه جماعة. منتهى المقال: ص ۱۶۳.  </ref>جميعاً، عن قيس بن سمعان <ref>روى عنه ابنه عقبة. ذكره النجاشى فى ترجمة صالح بن عقبة بن قيس. معجم الرجال (خوئى) : مدخل ۹۶۵۴. </ref>، عن علقمة بن محمد الحضرمى<ref>علقمة بن محمد الحضرمى، هو اخو عبداللَّه بن محمد الحضرمى، اختيار معرفة الرجال (كشّى) : ص ۳۵۴. امامى صحيح المذهب ظاهراً.  </ref>، عن ابى‏ جعفر بن على، انه قال: ... .
-چند نكته راجع به سند »الاحتجاج« :
+چند نكته راجع به سند «الاحتجاج» :
-نكته اول: سند ارائه شده توسط ابومنصور طبرسى در يك طبقه حاوى عبارت »اخبرنى جماعة« است. در اين روايت مرحوم شيخ طوسى با قيد واژه »جماعة« از ذكر نام روات واسطه ميان خود و جناب تلعكبرى خوددارى كرده است. از آنجايى كه عباراتى چون »عدة« ، »غير واحد« و »جماعة« دست كم به سه نفر اطلاق مى‏شود. بنا بر نظر اعيان رجالى معاصر××× 6 علاوه بر مرحوم خوئى بسيارى از مشايخ رجال نيز چنين نظرى دارند. ××× وضعيت سند در اين طبقه »معتبر« است.××× 7 نظر مشهور در مواجهه با چنين مرسلاتى حكم به استفاضه طبقه مورد نظر است. مرحوم خويى صراحتاً موارد مشابه به اين وضعيت را خارج از حالت ارسال دانسته است: ... و اما اذا كان الارسال بمثل »عن غير واحد« ... ، فهى خارجة عن الارسال ... . موسوعة الامام الخوئى: ج 7 ص 149. ايشان در جايى ديگر در خصوص خبرى كه از جماعتى نقل شده باشد چنين نظر مى‏دهد: بل لأن قوله »عن غير واحد« معناه ان الرواية وصلت اليه عن جماعة من الرواة ... . تلك الجماعة نطمئن بوثاقة بعضهم على الاقل، لأنه من البعيد ان يكون كلهم غير موثقين. الموسوعة الامام الخوئى: ج 4 ص 323. در نتيجه، طبق ديدگاه مرحوم خوئى اين بخش از سند هم متصل است و هم مفيد اطمينان. ايشان در موارد ديگرى نيز مشابه چنين نظراتى را مطرح كرده است كه مجال ارائه آن نيست. ×××
+نكته اول: سند ارائه شده توسط ابو منصور طبرسى در يك طبقه حاوى عبارت «اخبرنى جماعة» است. در اين روايت مرحوم شيخ طوسى با قيد واژه «جماعة» از ذكر نام روات واسطه ميان خود و جناب تلعكبرى خوددارى كرده است. از آن جايى كه عباراتى چون «عدة»،«غير واحد» و «جماعة» دست كم به سه نفر اطلاق مى‏ شود. بنا بر نظر اعيان رجالى معاصر<ref>علاوه بر مرحوم خوئى بسيارى از مشايخ رجال نيز چنين نظرى دارند.  </ref> وضعيت سند در اين طبقه «معتبر» است.<ref>نظر مشهور در مواجهه با چنين مرسلاتى حكم به استفاضه طبقه مورد نظر است. مرحوم خويى صراحتاً موارد مشابه به اين وضعيت را خارج از حالت ارسال دانسته است: ... و «اما اذا كان الارسال بمثل عن غير واحد » ... ، فهى خارجة عن الارسال ... . موسوعة الامام الخوئى: ج ۷ ص ۱۴۹. ايشان در جايى ديگر در خصوص خبرى كه از جماعتى نقل شده باشد چنين نظر مى‏ دهد: «بل لأن قوله عن غير واحد» معناه ان الرواية وصلت اليه عن جماعة من الرواة ... . تلك الجماعة نطمئن بوثاقة بعضهم على الاقل، لأنه من البعيد ان يكون كلهم غير موثقين. الموسوعة الامام الخوئى: ج ۴ ص ۳۲۳. در نتيجه، طبق ديدگاه مرحوم خوئى اين بخش از سند هم متصل است و هم مفيد اطمينان. ايشان در موارد ديگرى نيز مشابه چنين نظراتى را مطرح كرده است كه مجال ارائه آن نيست. </ref>
 نكته دوم: يكى از روات مذكور در سند اين خطبه به نام على سورى ناشناخته است.
+نكته سوم: هم چنين دو تن از روات مذكور در سند اين خطبه به نام ‏هاى قيس بن سمعان و علقمة بن محمد حضرمى «مجهول الوثاقة» هستند.
-نكته سوم: همچنين دو تن از روات مذكور در سند اين خطبه به نام‏هاى قيس بن سمعان و علقمة بن محمد حضرمى »مجهول الوثاقة« هستند.
+نكته چهارم: محمد بن موسى همدانى ديگر راوى اين روايت از سوى ابن ‏وليد<ref>و كان ابن‏ الوليد يقول انه كان يضع الحديث. الفهرست (نجاشى): ص ۳۳۸. و ذكر ابو جعفر محمد بن على بن بابويه القمى عن محمد بن الحسن بن الوليد انه قال: لا ارويه (اى لا اروى كتاب خالد بن عبداللَّه بن سدير) لأنه موضوع وضعه محمد بن موسى الهمدانى. الفهرست (طوسى) : ص ۱۷۴. و قال محمد بن على بن الحسين بن بابويه فى فهرسته: كان محمد بن الحسن بن الوليد يقول: ... وضع هذه الاصول محمد بن موسى الهمدانى. الفهرست (طوسى) : ص ۲۰۲.  </ref> و شيخ صدوق<ref>قال ابوجعفر ابن ‏بابويه ان كتابهما )اى كتاب زيد النرسى و زيد الزراد كوفى( وضعه محمد بن موسى السمان (محمد بن موسى الهمدانى) . كتاب الضعفا (ابن‏ الغضائرى) : ج ۱ ص ۶۲ . شايان ذكر است كه ابن ‏الغضائرى پس از اين عبارت، اتهام موضوع بودن كتاب زيد النرسى و زيد الزراد كوفى را رد مى‏ كند، و ما اين عبارت را صرفاً بدين خاطر آورديم كه حاكى از نظر شيخ صدوق در خصوص محمد بن موسى الهمدانى است. همچنين ساير اظهار نظرهاى شييخ صدوق در قالب نقل از استادش ابن ‏الوليد در پاورقى قبلى آمده است.</ref> و ابن ‏غضائرى <ref>كتاب الضعفاء (ابن‏ الغضائرى): ج ۱ ص ۹۵: ضعيف و يروى عن الضعفاء، و يجوز ان يخرج شاهداً. تكلم القميون فيه بالردّ و فاكثروا. استثنوا من كتاب نوادر الحكمة ما رواه.  </ref>و شيخ طوسى <ref>  ديدگاه شيخ طوسى در خصوص اين راوى در پاورقى‏ هاى قبلى انعكاس داده شده است.   </ref> متهم به كذب و وضع حديث است. نجاشى <ref>ضعّفه القمّيون بالغلوّ، و كان ابن ‏الوليد يقول انه كان يضع الحديث، و اللَّه اعلم. الفهرست (نجاشى) : ص ۳۳۸.    </ref> ضمن نقل نظر ساير دانشمندان رجالى در خصوص كذاب بودن او، با عبارت «و اللَّه اعلم» ديدگاه خود را به طور قطعى اظهار نكرده است. علامه حلّى <ref>ضعيف يروى عن الضعفاء، و ضعّفه القمّيون بالغلوّ. و كان ابن‏ الوليد يقول انه كان يضع الحديث، و اللَّه اعلم. الخلاصة (حلى) : ص ۲۵۵.  </ref> نيز به صراحت او را تضعيف كرده، ولى در خصوص كذّاب بودن او همان روش نجاشى را در پى گرفته است.
-نكته چهارم: محمد بن موسى همدانى ديگر راوى اين روايت از سوى ابن‏وليد××× 1 و كان ابن‏الوليد يقول انه كان يضع الحديث. الفهرست )نجاشى( : ص 338. و ذكر ابوجعفر محمد بن على بن بابويه القمى عن محمد بن الحسن بن الوليد انه قال: لا ارويه )اى لا اروى كتاب خالد بن عبداللَّه بن سدير( لأنه موضوع وضعه محمد بن موسى الهمدانى. الفهرست )طوسى( : ص 174. و قال محمد بن على بن الحسين بن بابويه فى فهرسته: كان محمد بن الحسن بن الوليد يقول: ... وضع هذه الاصول محمد بن موسى الهمدانى. الفهرست )طوسى( : ص 202. ××× و شيخ صدوق××× 2 قال ابوجعفر ابن‏بابويه ان كتابهما )اى كتاب زيد النرسى و زيد الزراد كوفى( وضعه محمد بن موسى السمان )محمد بن موسى الهمدانى( . كتاب الضعفا )ابن‏الغضائرى( : ج 1 ص 62 . شايان ذكر است كه ابن‏الغضائرى پس از اين عبارت، اتهام موضوع بودن كتاب زيد النرسى و زيد الزراد كوفى را رد مى‏كند، و ما اين عبارت را صرفاً بدين خاطر آورديم كه حاكى از نظر شيخ صدوق در خصوص محمد بن موسى الهمدانى است. همچنين ساير اظهار نظرهاى شييخ صدوق در قالب نقل از استادش ابن‏الوليد در پاورقى قبلى آمده است. ××× و ابن‏غضائرى××× 3 كتاب الضعفاء )ابن‏الغضائرى( : ج 1 ص 95: ضعيف و يروى عن الضعفاء، و يجوز ان يخرج شاهداً. تكلم القميون فيه بالردّ و فاكثروا. استثنوا من كتاب نوادر الحكمة ما رواه. ××× و شيخ طوسى××× 4 ديدگاه شيخ طوسى در خصوص اين راوى در پاورقى‏هاى قبلى انعكاس داده شده است. ××× متهم به كذب و وضع حديث است. نجاشى××× 5 ضعّفه القمّيون بالغلوّ، و كان ابن‏الوليد يقول انه كان يضع الحديث، و اللَّه اعلم. الفهرست )نجاشى( : ص 338. ××× ضمن نقل نظر ساير دانشمندان رجالى در خصوص كذاب بودن او، با عبارت »و اللَّه اعلم« ديدگاه خود را به طور قطعى اظهار نكرده است. علامه حلّى××× 6 ضعيف يروى عن الضعفاء، و ضعّفه القمّيون بالغلوّ. و كان ابن‏الوليد يقول انه كان يضع الحديث، و اللَّه اعلم. الخلاصة )حلى( : ص 255. ××× نيز به صراحت او را تضعيف كرده، ولى در خصوص كذّاب بودن او همان روش نجاشى را در پى گرفته است.
 نكته شگفت در كلام نجاشى آنجاست كه مى‏نويسد: ضعّفه القمّيّون بالغلوّ ... . و سپس در ادامه مى‏گويد: له ... كتاب »الردّ على الغلاة« . حال چگونه ممكن است گروهى وى را متهم به غلو بپندارند، در حالى كه كتابى در ردّ غلات نوشته است؟ لذا برخى همچون مؤلف »مشايخ الثقات« كوشيده‏اند تا ضعف‏هاى متوجه او را نپذيرند و او را به سبب وجود نامش در شمار راويان »كامل الزيارات« شخصى مورد وثوق معرفى نمايند.××× 1 مشايخ الثقات )عرفانيان( : ص 85 : محمد بن موسى بن عيسى، ثقة. ورد فى: الوسائل: ج 3 ص 7 من ابواب المستحقين للزكاة بطريق ضعيف. و هو من رجال كامل الزيارة. و التضعيف المنقول فى كلام النجاشى عن القميين اساسه اجتهاد ابن‏الوليد، و قلّده ابن‏نوح و الصدوق. و هو لا يكفى بالحكم بالضعف، و لا يعارض توثيق ابن‏قولويه. و هذا الكلام تقدم و يأتى مراراً. ××× به نظر مى‏رسد چنين تلاش‏هايى براى توثيق او چندان فايده بخش نيست. بحث پيرامون روات »كامل الزيارات« از حوصله اين بحث خارج است.