ابونعیم اصفهانی

ابو نعیم اصفهانی

اطلاعات فردی
نام کامل	ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله بن احمد بن اسحاق بن موسی بن مهران
سرشناسی	حافظ مشهور اهل سنت
تولد	۳۳۶قمری اصفهان
وفات	۴۳۰قمری
اطلاعات علمی
استادان	ابوشیخ بن حیان و ابوالقاسم طبرانی
تحصیلات	ایران، عراق، حجاز
مذهب	شافعی، اشعری، اهل سنت
اطلاعات فرهنگی
زمینه فعالیت	حافظ حدیث و مؤلف

معرفی

احمد بن عبدالله بن احمد بن اسحاق بن موسی بن مهران، مشهور به ابونُعَیم اصفهانی، از محدثان و مؤلفان برجسته اهل سنت دانسته شده است. او در ماه رجب سال ۳۳۶ق در اصفهان متولد شد و در سال ۴۳۰ق درگذشت. به نقل از منابع، ابونعیم در خانواده‌ای اهل علم رشد کرد و از سنین پایین به فراگیری حدیث پرداخت.

فعالیت‌های علمی ابونعیم درباره غدیر

فعالیت‌های علمی ابونعیم اصفهانی درباره غدیر در دو بخش گزارش شده است: اول، روایتِ نزولِ آیه اکمال و آیه تبلیغ در غدیر؛ دوم، نقلِ غدیریّه حسّان بن ثابت.

روایتِ نزولِ آیه اکمال و آیه تبلیغ در غدیر

یکی از وجوه دلالت حدیث غدیر بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام نزول آیه اکمال و نیز آیه تبلیغ در رویداد غدیر است. اختصاص آن به غدیر هم نزد شیعه و غیر شیعه از مسلمات است. همچنین، بین مفسران و محدثان اهل سنت مشهور است، اگر چه بعضی از آنان در پی انحراف شأن نزول آیه بوده‌اند. در کنار شیعه، شماری از بزرگان اهل سنت و مشاهیر عالمان آنان نزول آیه اکمال و آیه تبلیغ در روز غدیر خم را نقل کرده‌اند.

از جمله این عالمان ابونعیم است؛ ابونعیم اصفهانی در کتاب ما نزل من القرآن فی علی علیه السلام نزول آیه اکمال در روز غدیر را از ابوسعید خُدری و نزول آیه تبلیغ در واقعه غدیر خم را از عطیّه روایت کرده است. فاضل رشیدالدین خان دهلوی نیز در کتاب ایضاح لطافة المقال روایت ابونعیم را به نقل از شیخ علی متخلّص به حزین لاهیجی آورده است. حاج عبدالوهّاب بن محمد نیز مانند همین روایت را از حافظ ابونعیم نقل کرده است.

جایگاه علمی

در هشت سالگی، ابونعیم از محدثان مشهور اصفهان مانند ابوشیخ بن حیان و ابوالقاسم طبرانی استماع حدیث کرد. در ۲۰ سالگی برای کسب علم به مناطق مختلفی از جمله خوزستان، عراق و حجاز سفر نمود. شهرت او به سرعت گسترش یافت و طلاب علم از نقاط مختلف برای شنیدن احادیث به مجلس او در اصفهان می‌آمدند.

• ابومحمد بن سمرقندی نقل می‌کند که از ابوبکر خطیب شنیدم که گفت: «من کسی را ندیدم که لقب «حافظ» به او داده شود، مگر دو نفر: ابونعیم اصفهانی و ابوحازم عبدوی.»
• ابن مفضل حافظ نیز گفته است: «استاد ما، سلفی، اخبار مربوط به ابونعیم را جمع‌آوری کرده و از حدود هشتاد نفری که از او حدیث نقل کرده‌اند، یاد کرده است. او همچنین افزود که هیچ کتابی مانند «حلیة الاولیاء» نوشته نشده است. ما این کتاب را از ابن مظفر قاشانی شنیدیم، به جز بخش کوچکی که از دست رفته بود.»
• احمد بن محمد بن مردویه نیز درباره ابونعیم گفته است: «در زمان خود، او فردی بود که مردم برای دیدار و شنیدن حدیث به سویش سفر می‌کردند. در هیچ نقطه‌ای از جهان کسی مسندتر و حافظ‌تر از او نبود. حافظان حدیث جهان نزد او گرد می‌آمدند و هر روز یکی از آنان نوبت داشت تا آنچه می‌خواست بخواند. این جلسات تا نزدیک ظهر ادامه داشت. حتی زمانی که به خانه‌اش بازمی‌گشت، ممکن بود در مسیر نیز بخشی از احادیث برای او خوانده شود. با این حال، او هرگز خسته نمی‌شد و زندگی‌اش میان تألیف و شنیدن احادیث سپری می‌شد.
• ابن عماد گفته است: «ابونعیم در زمینه علو اسناد، همراه با حافظه قوی و تسلط گسترده بر حدیث و فنون آن، در دنیا بی‌نظیر بود.»
• ابن کثیر نقل کرده که خطیب بغدادی گفته است: «ابونعیم احادیثی را که خود شنیده بود با احادیثی که از دیگران نقل می‌کرد، مخلوط می‌ساخت و میان این دو تمایزی قائل نمی‌شد.»
• عبدالعزیز نخشی نقل کرده است: «ابونعیم کتاب مسند الحارث بن ابی اسامه را به‌طور کامل از ابوبکر بن خلاد نشنیده بود، اما تمام آن را روایت کرد.
• ابن جوزی نیز درباره او گفته است: «ابونعیم احادیث بسیاری شنید و تألیفات فراوانی انجام داد. او گرایش زیادی به مذهب اشعری در اعتقادات داشت.»

درباره مذهب ابونعیم اختلاف نظر وجود دارد. برخی او را شافعی یا اشعری می‌دانند، در حالی که عده‌ای دیگر معتقدند او در باطن شیعه بوده اما تقیه می‌کرده است. این اختلاف نظر ناشی از آثار متنوع او در زمینه‌های مختلف اعتقادی است.

ابونعیم سرانجام در ۲۰ محرم ۴۳۰ هجری قمری در اصفهان درگذشت و در محله‌ای که اکنون به نام شیخ ابی مسعود شناخته می‌شود، به خاک سپرده شد.

تألیفات

آثار ابونعیم متنوع و تأثیرگذار بودند. «حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء» از مهم‌ترین آثار اوست که به عنوان منبعی برای نقل فضائل امام علی علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام در میان شیعیان مطرح است. «ذکر اخبار اصفهان» اثر دیگر اوست که اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخ و جغرافیای اصفهان ارائه می‌دهد.

برخی از مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از:

• «حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء» کتابی در شرح حال صحابه، تابعین و عارفان بزرگ که به عنوان یکی از منابع مهم تصوف شناخته می‌شود.
• «دلائل النبوه» اثری درباره معجزات و نشانه‌های نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله.
• «ذکر اخبار اصفهان» کتابی درباره تاریخ، جغرافیا و شخصیت‌های برجسته اصفهان.
• «معرفة الصحابه» اثری جامع در شرح حال صحابه پیامبر صلی الله علیه وآله.
• «المستخرج علی البخاری و المستخرج علی مسلم» گردآوری احادیث صحیح از این دو منبع.
• «صفه الجنه» کتابی درباره اوصاف بهشت و بهشتیان.
• «ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین علیه السلام»: درباره آیاتی که به امام علی علیه السلام اشاره دارند.
• «منقبة المطهرین و مرتبة الطیبین» در فضائل اهل بیت علیهم السلام.
• «الخصائص فی فضل علی علیه السلام» در شرح فضائل امام علی علیه السلام.
• «حدیث الطیر» درباره حدیث معروف طیر مشوی.
• «ذکر المهدی و نعوته» درباره امام مهدی علیه السلام.
• «اربعون حدیثاً علی مذهب اهل السنة و الجماعة» مجموعه‌ای از احادیث بر اساس مذهب اهل سنت.
• «تثبیت الرؤیة یوم القیامة» درباره دیدار الهی در روز قیامت.
• «حدیث النزول» بررسی حدیث نزول.
• «الرد علی اللفظیة و الحلولیة» نقد عقاید گروه‌های خاص.
• «الصفات» اثری در موضوع صفات الهی.
• «طبقات المحدثین والرواة» درباره طبقات راویان حدیث.
• «الشعراء» اثری مرتبط با شاعران.
• «فضائل الخلفاء الاربعه» در فضائل خلفای چهارگانه.
• «الطب النبوی» کتابی در زمینه طب اسلامی.

نقلِ غدیریّه حسّان بن ثابت

یکی از وجوه دلالت حدیث غدیر بر امامت و جانشینی، شعر حسّان بن ثابت است. قضیه شعر سرودن حسّان بن ثابت در روز غدیر خم، در مقابل و به اذن پیامبر صلی الله علیه و آله را شماری از بزرگان اهل سنت نقل کرده‌اند. از جمله این افراد احمد بن عبدالله اصفهانی، ابونُعَیم است. وی در «ما نزل من القرآن فی علی علیه السلام» نیز اشعار حسّان در غدیر را پس از نقل مختصر ماجرای غدیر و نزول آیه اکمال از ابوسعید خُدری روایت کرده است.

منابع

• تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام؛ محمد بن احمد ذهبی، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، ۱۴۰۹ق.
• چکیده عبقات الانوار حدیث غدیر؛ میرحامد حسین کنتوری هندی، به‌کوشش: محمدرضا شریفی و مرتضی نادری و سید علی میلانی، قم: عطر عترت، ۱۳۹۶ش.
• طبقات الشافعیة الکبری؛ تاج الدين عبدالوهاب بن تقی‌الدين سبکی، تحقیق: محمود محمد الطناحی و عبد الفتاح محمد الحلو، بی‌جا: هجر للطباعة و النشر و التوزيع، ۱۴۱۳ق.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• منهج المقال فی تحقيق أحوال الرجال؛ محمد بن علی استرآبادی، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث‌، ۱۴۲۲ق.
• نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار للعلم الحجة آیةالله السید حامد حسین اللکهنوی؛ سید علی حسینی میلانی، ناشر: مؤلف، ۱۴۱۴ق.