آيه ۵۹ نساء و غدیر

آیه ۵۹ سوره نساء، مشهور به آیه اولی الامر و آیه اطاعت، از آیات نازل‌شده در غدیر که اطاعت از ولی منتخب در غدیر را در راستای اطاعت از خدا و رسول قرار داده است.

آیه ۵۹ نساء و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	نساء
شماره آیه	۵۹
جزء	۵
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	اطاعت از ولی منتخب در غدیر اطاعت از خدا و رسول
ترتیل آیه 0:37 ترجمه صوتی 0:31

با نزول آیه ۵۹ سوره نساء مردم پرسیدند: یا رسول اللَّه، آیا این آیه و عنوان اصلی آن، یعنی اولی الامر، درباره گروه خاصی از مؤمنان است یا شامل همه آنان می‌شود؟ در پاسخ خداوند به پیامبرش دستور داد والیان امر مردم را به آنان بشناساند و ولایت را برای آنان تفسیر کند. از همین‌جا بود که برنامه غدیر تدارک دیده شد تا در آن مراسم مفهوم و شئون ولایت به بهترین شکل برای مردم بیان شود و منصوب‌بودن ولی الهی پس از پیامبر روشن گردد. درباره تطبیق این آیه در غدیر روایاتی در منابع نقل شده است.

به‌گفته برخی محققان آیه ۵۹ سوره نساء آیه‌ای است که در متن یکی از ادعیه مربوط به غدیر آمده است. مطرح‌شدن این آیه درباره غدیر در این دعا چنین تفسیر شده است: خدایا ما با پذیرش غدیر در واقع توانسته‌ایم به یک مسئله اساسی در قرآن عمل کنیم؛ اینکه اولی الامر کیست و وظیفه مردم در برابر ایشان چیست؟ از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره «اولُو الامْرِ» در آیه پرسیدند؛ حضرت فرمود: جانشینان من تا هنگامی که بر سر حوض کوثر نزد من آیند. همه آنان هدایت‌کننده و هدایت‌شده‌اند. خوار کردن خوارکنندگان به آنان ضرر نمی‌رساند. آنان با قرآنند و قرآن با آنان است.

آیه‌ای مربوط به اقدامات پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله در غدیر

آیه ۵۹ سوره نساء مشهور به آیه اولی الامر و آیه اطاعت، از جمله آیات نازل شده در رخداد غدیر دانسته شده است. آیات زیادی از قرآن در طول سفر پیامبر از مدینه به مکه و بازگشت به آن نازل شده که ۲۱ آیه مستقیماً به موضوع غدیر و پیام آن مربوط است. این آیات نشان‌دهنده پشتوانه الهی و دستور مستقیم خداوند در مراسم غدیر است. برخی آیات به ختم رسالت و آغاز ولایت اشاره دارند و برخی دیگر مردم را برای امتحان بزرگ الهی آماده می‌سازد. همچنین، غدیر به عنوان فتح بزرگ و یأس دشمنان معرفی شده و بر اهمیت ابلاغ ولایت تأکید می‌شود. در نهایت، این آیات کمال دین و اوج نعمت خدا را با ولایت اعلام می‌کنند. این آیات ۴۹ آیه است و در ۲۱ مورد نازل شده است.

از جمله این آیات، آیه ۵۹ سوره نساء است. پیش از سفر حجةالوداع و واقعه غدیر سه آیه از قرآن در مدینه نازل شد که یکی از آنها این آیه بود: یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اَطیعُوا اللَّهَ وَ اَطیعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِی الاَمْرِ مِنْکُمْ فَاِنْ تَنازَعْتُمْ فی شَیْءٍ فَرَدُّوهُ اِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ اِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید؛ پس هر گاه در امری [دینی] اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، آن را به [کتاب] خدا و [سنت] پیامبر [او] عرضه بدارید، این بهتر و نیک‌فرجام‌تر است. . این آیه به همراه دو آیه دیگر، آیه ولایت و آیه ۱۶ سوره توبه، نازل شده است.

بستر نزول آیه

با نزول آیه ۵۹ سوره نساء مردم پرسیدند: یا رسول اللَّه، آیا این آیه و عنوان اصلی آن، یعنی «اولوالامر»، درباره گروه خاصی از مؤمنان است یا شامل همه آنان می‌شود؟ در پاسخ خداوند به پیامبرش دستور داد والیان امر مردم را به آنان بشناساند و ولایت را برای آنان تفسیر کند. از همین‌جا بود که برنامه غدیر تدارک دیده شد تا در آن مراسم مفهوم و شئون ولایت به بهترین شکل برای مردم بیان شود. در مراسم غدیر هم پس از خطابه، مردم به یاد آوردند که در مدینه درباره این آیه و دو آیه دیگر سؤال کردند و امروز روز پاسخ آن است. این بود که درباره همین سه آیه بار دیگر سؤال کردند.

با این مقدمات که مردم را برای مسئله ولایت کنجکاو کرده بود جبرئیل بر پیامبر نازل شد و با اشاره به آیه اکمال چنین پیام آورد: «یا محمد، خداوند -جل اسمه- به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: من پیامبری از پیامبرانم و رسولی از فرستادگانم را از دنیا نبردم مگر بعد از کمال دینم و مؤکدنمودن حجتم. اکنون دو مسئله از واجبات باقی مانده که باید آن را به قومت ابلاغ نمایی: یکی حج و دیگری ولایت و خلافت بعد از خودت؛ چرا که من زمینم را از حجتم خالی نگذاشته‌ام و تا ابد خالی نمی‌گذارم.

پس از پایان خطبه غدیر، چند سؤال که از سوی مؤمنان و نیز منافقین از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیده شد که بر روشنگری غدیر افزود. پس از سؤال سلمان و شخصی دیگر، ابوبکر و عمر سه آیه ۵۹ نساء، ۵۵ مائده و ۱۶ توبه را که هنگام حرکت از مدینه نیز مورد سؤال بودند را مطرح کردند: یا رسول اللَّه، آیا این سه آیه مخصوص علی است؟ حضرت فرمود: آری، درباره او و جانشینان من تا روز قیامت است. گفتند: یا رسول اللَّه، آنان را برای ما بیان فرما. فرمود: علی برادرم و وزیرم و وارثم و وصیم و خلیفه‌ام در امتم و صاحب اختیار هر مؤمنی بعد از من، سپس پسرم حسن، و سپس حسین، و بعد از او نُه نفر از فرزندان پسرم حسین، یکی پس از دیگری که قرآن با آنان است و آنان با قرآن‌اند. از آن جدا نمی‌شوند و قرآن از آنان جدا نمی‌شود تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله در پیشگاه مردم رو به علی علیه السلام کرد و فرمود: «مَنْ اَطاعَكَ فَقَدْ اَطاعَنى، وَ مَنْ اَطاعَنى فَقَدْ اَطاعَ اللَّهُ، وَ مَنْ عَصاكَ فَقَدْ عَصانى، وَ مَنْ عَصانى فَقَدْ عَصَى اللَّهُ تَعالى؛ هر كس تو را اطاعت كند مرا اطاعت كرده؛ و هر كس مرا اطاعت كند خدا را اطاعت كرده است؛ و هر كس از تو سرپيچى كند از من سرپيچى كرده، و هر كس از من سرپيچى كند از خداى تعالى سرپيچى كرده است».

اولی الامر: عنوانی عام یا خاص در آیه

به‌گفته برخی محققان، درباره آیه ۵۹ سوره نساء سؤالی که از سوی مردم مطرح شد این بود که أُولِی الْأَمْرِ ، به‌معنای «صاحب اختیار»، آیا عنوانی عام است یا منظور افراد خاصی هستند؟ یعنی هر کس امور مردم را در دست بگیرد «اولِی الامْر» خواهد بود؟ پیداست که سؤال درباره مقام ولایت پاسخی مفصل و شفاف می‌طلبید که هم ابهامی نماند و هم از سوی فتنه‌جویان مورد سوء استفاده واقع نشود. در پاسخ به چنین سؤال مهمی خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد مسئله ولایت را هم مثل نماز و زکات و حج به‌طور کامل بیان کند و صاحبان این ولایت را به مردم بشناساند و در غدیر علی علیه السلام را به امامت منصوب کند؛ بنابراین واقعه غدیر پاسخ به سؤالی بزرگ درباره ولایت است که از نزول سه آیه قرآن، از جمله آیه ۱۶ سوره توبه، نشأت گرفته است.

داستان این تسلسل تاریخی از زبان امام علی علیه السلام در اتمام حجت‌های خود در زمان عثمان در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و در حضور حاضران غدیر در مسجد پیامبر چنین نقل شده است: وقتی آیات ۵۹ نساء، ۵۵ مائده و ۱۶ توبه نازل شد مردم گفتند: یا رسول اللَّه! آیا مخصوص بعضی از مؤمنین است یا شامل همه می‌شود؟ خداوند عزوجل به پیامبرش دستور داد والیانِ امر مردم را به آنان معرفی کند و ولایت را برایشان تفسیر کند، همان‌گونه که نماز و زکات و حجّشان را تفسیر کرده است و مرا در غدیر خم منصوب نماید.

(در غدیر) پیامبر صلی الله علیه و آله مردم را مورد خطاب قرار داد و فرمود: ای مردم! خداوند مرا برای رسالتی فرستاده که سینه‌ام از آن به تنگ آمد و گمان کردم که مردم مرا تکذیب می‌کنند، ولی خدا مرا تهدید کرده که یا آن رسالت را ابلاغ کنم یا مرا عذاب خواهد کرد! سپس پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد تا برای جمع شدن مردم ندا کنند. آنگاه خطابه‌ای ایراد کرد و فرمود: ای مردم، آیا می‌دانید که خدای عزوجل صاحب اختیار من است و من صاحب اختیار مؤمنینم و نسبت به آنان از خودشان بیشتر اختیار دارم؟ گفتند: بلی یا رسول اللَّه. فرمود: یا علی، بپاخیز. من هم بپا خاستم و آن حضرت فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ، اللهمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ». سلمان برخاست و گفت: یا رسول اللَّه، این ولایت چگونه ولایتی است؟ فرمود: ولایتی همچون ولایت من، هرکس من نسبت به او از خودش بیشتر اختیار داشته‌ام علی هم نسبت به او از خودش بیشتر اختیار دارد. اینجا بود که خداوند تعالی آیه ۳ سوره مائده را نازل کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله با تکبیر چنین فرمود: اللَّه اکْبَر، کمال نبوت من و تکمیل دین خدا ولایت علی علیه السلام بعد از من است.

ابوبکر و عمر برخاستند و گفتند: یا رسول اللَّه، این آیات مخصوص علی علیه السلام است؟ حضرت فرمود: آری، درباره او و جانشینانم تا روز قیامت است. گفتند: یا رسول اللَّه، آنان را برای ما روشن فرما. فرمود: برادرم علی و وزیرم و وارثم و وصیّم و جانشینم در امتم و صاحب اختیار هر مؤمنی بعد از من. سپس پسرم حسن و بعد حسین و آنگاه نُه نفر از فرزندان پسرم حسین که یکی پس از دیگری خواهند بود. قرآن با آنان است و آنان با قرآنند. از آن جدا نمی‌شوند و قرآن هم از آنان جدا نمی‌شود تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند.

تحلیل اعتقادی آیه

به‌گفته برخی محققان، مراسم عظیم غدیر به‌دستور خدا برای پاسخ به چند سؤال حیاتی پیرامون رکن اعتقادی ولایت تشکیل شد. اگر این سؤال‌ها و پاسخ آنها را از متن بالا استخراج شوند، نتایج زیر به‌دست می‌آید که تفسیری بر آیه ۵۹ سوره نساء و دو آیه دیگر است:

1. سؤال: آیا مسئله ولایت و صاحب اختیاری مردم مخصوص افراد خاصی است، یا آنکه منظور اصل به‌دست گرفتن امور مردم است و افراد آن مهم نیستند و می‌توانند در هر زمانی انتخاب شوند؟ پاسخ: ولایت و صاحب اختیاری مردم نه تنها عمومیت ندارد، بلکه مخصوص دوازده نفرِ معین شده است که مقام عصمت را دارند.
2. سؤال: پشتوانه این ولایت و صاحب اختیاری مردم چیست؟ پاسخ: ولایتِ خدا اصل این ولایت بر مردم است. در پله دوم ولایت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله است و در امتداد آن ولایت ائمه علیهم السلام قرار دارد؛ بنابراین ولایت پیامبر و امام به ترتیب تکیه بر ولایت اول دارد که ولایت خالق جهان بر مخلوقاتش است.
3. سؤال: آیا ولایت مخصوص علی علیه السلام است؟ پاسخ: علی و جانشینانش تا روز قیامت صاحب این ولایتند، که عبارتند از حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین علیهم السلام.
4. سؤال: محدوده این ولایت چقدر است؟ پاسخ: عیناً مانند ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله است و به‌معنای صاحب اختیاری بر همه مردم در همه ابعاد حتی امور شخصی آنان است.
5. سؤال: اهمیت ولایت چقدر است؟ پاسخ: با این ولایت دین کامل شده و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان ختم نبوت به انجام رسیده است.

روایاتی در تأیید تفسیر غدیری آیه

روایاتی در تأیید تفسیر غدیری آیه ۵۹ سوره نساء وارد شده است؛ از جمله:

روایتی از سلیم بن قیس

آبان بن ابی‌عیّاش از سلیم بن قیس نقل می‌کند که گفت: از علی بن ابی‌طالب علیه السلام شنیدم در حالی که مردی از آن حضرت درباره ایمان سؤال کرد و گفت: یا امیرالمؤمنین‏، مرا از ایمان خبر ده به‌طوری که از غیر تو و بعد از تو از کسی در این باره سؤال نکنم. حضرت پایه‌های ایمان را بیان کرد و سپس فرمود: کم‌ترین چیزی که شخص با آن گمراه می‌شود آن است که حجت خدا در زمین و شاهد او بر خلقش را که امر به اطاعت او نموده و ولایتش را واجب کرده، نشناسد. آن مرد عرض کرد: یا امیرالمؤمنین، آنان را برایم نام ببر. فرمود: کسانی که خداوند ایشان را با خود و پیامبرش قرین نموده و فرموده «از خدا و پیامبر و اولی الامرتان پیروی کنید».

روایتی در جنگ صفین

در جنگ صفین، پس از ردّ و بدل شدن نامه بین امیرالمؤمنین علیه السلام و معاویة بن ابوسفیان، حضرت در میان لشکرش بر فراز منبر قرار گرفت و فرمود: ای مردم، مناقب من بیشتر از آن است که شمرده شود. من با ذکر آنچه خداوند در کتابش نازل کرده و پیامبر صلی الله علیه و آله درباره من فرموده از ذکر سایر مناقب و فضایلم صرف‌نظر می‌کنم. شما را به خدا قسم می‌دهم درباره قول خداوند: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید از خدا و رسول و اولی الامر خود اطاعت کنید»... مردم پرسیدند: یا رسول اللَّه، آیا این مخصوص بعضی از مؤمنان است یا شامل همه آنان است؟ اینجا بود که خداوند عزوجل دستور داد تا به مردم بفهماند که آیات درباره چه کسی نازل شده و ولایت را برای آنان تفسیر کند همان‌طور که نماز و روزه و زکات و حجّشان را بیان کرده است. آن حضرت هم مرا در غدیر خم منصوب کرد و فرمود: «خداوند رسالتی را به من سپرده که به‌خاطر آن سینه‌ام به تنگ آمده است و چنین گمان برده‌ام که مردم مرا تکذیب می‌کنند، ولی خداوند مرا ترسانده که باید ابلاغ کنم و گرنه مرا عذاب خواهد کرد. ای علی، بپا خیز»!

سپس ندای نماز جماعت داد و نماز ظهر را با مردم خواند و سپس فرمود: «ای مردم، خداوند صاحب اختیار من و من صاحب اختیار مؤمنان هستم و اختیارم بر آنان از خودشان بیشتر است. بدانید که هر کس من صاحب اختیار او بوده‌ام، علی صاحب اختیار اوست. پروردگارا، دوست بدار هر کس او را دوست بدارد و دشمن بدار هر کس او را دشمن بدارد. یاری کن هر کس او را یاری کند و خوار گردان هر کس او را خوار کند».

روایتی از امام محمد باقر علیه السلام

امام باقر علیه السلام به ابوبصیر فرمود: آیه «ای کسانی که ایمان آورده‌اید از خدا و رسول و اولی الامر خود اطاعت کنید» درباره علی بن ابی‌طالب علیه السلام نازل شده است. ابوبصیر عرض کرد: مردم به ما می‌گویند: چرا خداوند نام علی و اهل بیتش را در کتابش ذکر نکرده است؟ حضرت فرمود: به مردم بگویید: خداوند نماز را بر پیامبرش نازل کرده و سه و چهار رکعت بودن آن را ذکر نکرده تا آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله آن را برای مردم تفسیر نموده است. (و همچنین زکات و حج را)، و نیز نازل کرده «از خدا و رسول و اولی الامر خود اطاعت کنید» که درباره علی و حسن و حسین علیهم السلام است.

(در بیان کلمه «اولی الامر») پیامبر صلی الله علیه و آله درباره علی علیه السلام فرموده است: «هرکس من مولای اویم، پس علی مولای اوست»، و نیز فرموده است: «شما را به کتاب خدا و اهل بیتم وصیت می‌کنم…». اگر پیامبر صلی الله علیه و آله سکوت می‌کرد و اهل آیه «اولی الامر» را معرفی نمی‌کرد آل‌عباس و آل‌عقیل و دیگران آن را ادعا می‌کردند. … وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت علی علیه السلام صاحب اختیار مردم بود…. چون پیامبر صلی الله علیه و آله ولایت او را به مردم ابلاغ فرموده و او را منصوب نموده بود.

آیه در متن یک دعای غدیری

به‌گفته برخی محققان آیه ۵۹ سوره نساء آیه‌ای است که در متن یکی از ادعیه مربوط به غدیر آمده است. یکی از جلوه‌های قرآنی غدیر دعاها و زیاراتی است که در آنها به تبیین و تفسیر آیات مربوط به واقعه غدیر پرداخته شده است. در بسیاری از دعاها و زیارات -به‌خصوص آنچه مربوط به شب و روز غدیر است- ناگفته‌هایی از مسئله غدیر به‌چشم می‌خورد که در هیچ روایت دیگری یافت نمی‌شود. در مواردی شأن نزول آیات و در مواردی استشهاد به آیه‌های قرآن و در مواردی مصداق قرار دادن غدیر برای آیه مزبور مطرح شده است.

آیه در متن دعا

به‌نقل از منابع، آیه ۵۹ نساء در دعایی که بعد از نماز روز عید غدیر خوانده می‌شود چنین آمده است:«رَبَّنا انَّكَ امَرْتَنا بِطاعَةِ وُلاةِ امْرِكَ وَ امَرْتَنا انْ نَكُونَ مَعَ الصّادِقينَ فَقُلْتَ: أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ قُلْتَ: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ. رَبَّنا سَمِعْنا وَ اطَعْنا؛ پروردگارا، تو به ما دستور اطاعت از واليان امرت داده‌اى و نيز دستور داده‌اى كه با راستگویان باشيم و فرموده‌اى: اطاعت كنيد از خدا و رسول و از اولى الامرتان و نيز فرموده‌اى: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد تقواى خدا پيشه كنيد و با راستگویان باشيد. پروردگارا، ما شنيديم و اطاعت كرديم».

نتیجه اعتقادی آیه در دعا: با اولوالامر باشید

مطرح‌شدن آیه ۵۹ سوره نساء، درباره غدیر در این دعا چنین تفسیر شده است: خدایا ما با پذیرش غدیر در واقع توانسته‌ایم به یک مسئله اساسی در قرآن عمل کنیم؛ اینکه اولی الامر کیست و وظیفه مردم در برابر ایشان چیست؟ از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره «اولُو الامْرِ» در آیه پرسیدند؛ حضرت فرمود: جانشینان من تا هنگامی که بر سر حوض کوثر نزد من آیند. همه آنان هدایت‌کننده و هدایت‌شده‌اند. خوار کردن خوارکنندگان به آنان ضرر نمی‌رساند. آنان با قرآنند و قرآن با آنان است.

در غدیر، پیامبر صلی الله علیه و آله اولین نفر از این جانشینان را به همه معرفی کرد. سپس یازده امام بعد از او را نیز برای همه روشن ساخت. نتیجه‌گیری از این همه آن است که هر کس امامت غدیر را نپذیرد و امام دیگری برای خود انتخاب کند، از اولوالامر قرآنی اطاعت نکرده که قرین خدا و رسول هستند. در نتیجه از کسانی اطاعت کرده که غیر دستور خدا یا ضد دستور خدا عمل کردند و در نگاه دیگر با دروغگویان بوده‌اند یا با کسانی که راستی آنان تأیید نشده است.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
• الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة؛ سید علی بن موسی بن طاووس، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۸ق.
• اولین میراث مکتوب از واقعه غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• چهارده قرن با غدیر (اتمام حجت‌ها، بحث‌های علمی، مناظرات، میراث مکتوب، شعر و ادب، یادگارها و یادبودها)؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۷۹ش.
• ژرفای غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۳ش.
• سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
• عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی‏، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی‏، قم: مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• الغیبة؛ محمد بن ابراهیم نعمانی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق، ۱۳۹۷ق.
• فرائد السمطین؛ ابراهیم بن محمد حموی جوینی، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت: مؤسسة المحمودی، ۱۳۹۸ق.
• کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاءالدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامیة)، ۱۴۰۷ق.
• واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.