آيه ۵۹ نساء و غدیر
آیه ۵۹ سوره نساء، مشهور به آیه اولی الامر و آیه اطاعت، از آیات نازل‌شده در غدیر که اطاعت از ولی منتخب در غدیر را در راستای اطاعت از خدا و رسول قرار داده است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | نساء |
| شماره آیه | ۵۹ |
| جزء | ۵ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اطاعت از ولی منتخب در غدیر اطاعت از خدا و رسول |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
با نزول آیه ۵۹ سوره نساء مردم پرسيدند: يا رسول اللَّه، آيا اين آيه و عنوان اصلى آن، یعنی اولی الامر، درباره گروه خاصى از مؤمنان است يا شامل همه آنان مىشود؟ در پاسخ خداوند به پيامبرش دستور داد واليان امر مردم را به آنان بشناساند و ولايت را براى آنان تفسير كند. از همين جا بود كه برنامه غدير تدارک ديده شد تا در آن مراسم مفهوم و شئون ولايت به بهترین شكل براى مردم بيان شود. درباره تطبیق این آیه در غدیر روایاتی در منابع نقل شده است.
به‌گفته برخی محققان آیه ۵۹ سوره نساء آیه‌ای است که در متن یکی از ادعیه مربوط به غدیر آمده است. مطرح‌شدن این آیه درباره غدير در این دعا چنین تفسیر شده است: خدايا ما با پذيرش غدير در واقع توانسته‌ايم به یک مسئله اساسى در قرآن عمل كنيم؛ اینکه اولى الامر كيست و وظيفه مردم در برابر ايشان چيست؟ از پيامبر صلى الله عليه و آله درباره «اولُو الامْرِ» در آیه پرسيدند؛ حضرت فرمود: جانشينان من تا هنگامى كه بر سر حوض كوثر نزد من آيند. همه آنان هدايت‌كننده و هدايتشدهاند. خوار كردن خواركنندگان به آنان ضرر نمىرساند. آنان با قرآنند و قرآن با آنان است.
آیه‌ای نازل شده در غدیر
آیه ۵۹ سوره نساء، مشهور به آیه اولی الامر و آیه اطاعت، از جمله آیات نازل شده در رخداد غدیر دانسته شده است. پيش از سفر حجةالوداع و واقعه غدير سه آيه از قرآن در مدينه نازل شد كه یکی از آنها آیه ۵۹ سوره نساء بود: 
يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اَطيعُوا اللَّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِى الاَمْرِ مِنْكُمْ فَاِنْ تَنازَعْتُمْ فى شَىْءٍ فَرَدُّوهُ اِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياى امر خود را [نيز] اطاعت كنيد؛ پس هر گاه در امرى [دينى] اختلاف نظر يافتيد، اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داريد، آن را به [كتاب] خدا و [سنت] پيامبر [او] عرضه بداريد، اين بهتر و نيک‌فرجام‌تر است. 
. این آیه به همراه دو آیه دیگر، آیه ولایت و آيه ۱۶ سوره توبه، نازل شده است.[۱]
بستر نزول آیه
با نزول آیه ۵۹ سوره نساء مردم پرسيدند: يا رسول اللَّه، آيا اين آيه و عنوان اصلى آن، یعنی «اولو الامر»، درباره گروه خاصى از مؤمنان است يا شامل همه آنان مىشود؟ در پاسخ خداوند به پيامبرش دستور داد واليان امر مردم را به آنان بشناساند و ولايت را براى آنان تفسير كند. از همين جا بود كه برنامه غدير تدارک ديده شد تا در آن مراسم مفهوم و شئون ولايت به بهترین شكل براى مردم بيان شود. در مراسم غدير هم پس از خطابه، مردم به ياد آوردند كه در مدينه درباره این آیه و دو آیه دیگر سؤال كردند و امروز روز پاسخ آن است. اين بود كه درباره همين سه آيه بار ديگر سؤال كردند.
با اين مقدمات كه مردم را براى مسئله ولايت کنجکاو کرده بود جبرئيل بر پيامبر نازل شد و با اشاره به آیه اکمال چنين پيام آورد: «يا محمد، خداوند -جل اسمه- به تو سلام مىرساند و مى‌فرمايد: من پيامبرى از پيامبرانم و رسولى از فرستادگانم را از دنيا نبردم مگر بعد از كمال دينم و مؤكدنمودن حجتم. اكنون دو مسئله از واجبات باقى مانده كه بايد آن را به قومت ابلاغ نمايى: يكى حج و ديگرى ولايت و خلافت بعد از خودت؛ چرا كه من زمينم را از حجتم خالى نگذاشتهام و تا ابد خالى نمى‌گذارم.[۲]
پس از پايان خطبه غدير، چند سؤال كه از سوى مؤمنان و نيز منافقین از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيده شد که بر روشنگرى غدير افزود. پس از سؤال سلمان و شخصى ديگر، ابوبكر و عمر سه آيه ۵۹ نساء، ۵۵ مائده و ۱۶ توبه را كه هنگام حركت از مدينه نيز مورد سؤال بودند را مطرح كردند: يا رسول اللَّه، آيا اين سه آيه مخصوص على است؟ حضرت فرمود: آرى، درباره او و جانشينان من تا روز قيامت است. گفتند: يا رسول اللَّه، آنان را براى ما بيان فرما. فرمود: على برادرم و وزيرم و وارثم و وصيم و خليفهام در امتم و صاحب اختيار هر مؤمنى بعد از من، سپس پسرم حسن، و سپس حسين، و بعد از او نُه نفر از فرزندان پسرم حسين، يكى پس از ديگرى كه قرآن با آنان است و آنان با قرآناند. از آن جدا نمى‌شوند و قرآن از آنان جدا نمى‌شود تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند. آنگاه پيامبر صلى الله عليه و آله در پيشگاه مردم رو به على عليه السلام كرد و فرمود: «مَنْ اَطاعَكَ فَقَدْ اَطاعَنى، وَ مَنْ اَطاعَنى فَقَدْ اَطاعَ اللَّهُ، وَ مَنْ عَصاكَ فَقَدْ عَصانى، وَ مَنْ عَصانى فَقَدْ عَصَى اللَّهُ تَعالى؛ هر كس تو را اطاعت كند مرا اطاعت كرده؛ و هر كس مرا اطاعت كند خدا را اطاعت كرده است؛ و هر كس از تو سرپيچى كند از من سرپيچى كرده، و هر كس از من سرپيچى كند از خداى تعالى سرپيچى كرده است».[۳]
اولی الامر: عنوانی عام یا خاص در آیه
به‌گفته برخی محققان، درباره آیه ۵۹ سوره نساء سؤالی که از سوی مردم مطرح شد این بود که أُولِى الْأَمْرِ ، به‌معناى «صاحب اختيار»، آيا عنوانی عام است يا منظور افراد خاصى هستند؟ يعنى هر كس امور مردم را در دست بگيرد «اولِى الامْر» خواهد بود؟ پيداست كه سؤال درباره مقام ولايت پاسخى مفصل و شفاف مىطلبید كه هم ابهامى نماند و هم از سوى فتنه‌جويان مورد سوء استفاده واقع نشود. در پاسخ به چنين سؤال مهمى خدا به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داد مسئله ولايت را هم مثل نماز و زكات و حج به‌طور كامل بيان كند و صاحبان اين ولايت را به مردم بشناساند و در غدیر على عليه السلام را به امامت منصوب کند. بنابراين واقعه غدير پاسخ به سؤالى بزرگ درباره ولايت است كه از نزول سه آيه قرآن، از جمله آیه ۱۶ سوره توبه، نشأت گرفته است.
داستان اين تسلسل تاريخى از زبان امام علی علیه السلام در اتمام حجتهاى خود در زمان عثمان در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله و در حضور حاضران غدير در مسجد پيامبر چنین نقل شده است: وقتى آیات ۵۹ نساء، ۵۵ مائده و ۱۶ توبه نازل شد مردم گفتند: يا رسول اللَّه! آيا مخصوص بعضى از مؤمنين است يا شامل همه مىشود؟ خداوند عزوجل به پيامبرش دستور داد واليانِ امر مردم را به آنان معرفى كند و ولايت را برايشان تفسیر كند، همان‌گونه كه نماز و زکات و حجّشان را تفسير كرده است و مرا در غدير خم منصوب نمايد.
(در غدير) پيامبر صلى الله عليه و آله مردم را مورد خطاب قرار داد و فرمود: اى مردم! خداوند مرا براى رسالتى فرستاده كه سينهام از آن به تنگ آمد و گمان كردم كه مردم مرا تکذیب مىكنند، ولى خدا مرا تهديد كرده كه يا آن رسالت را ابلاغ كنم و يا مرا عذاب خواهد كرد! سپس پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داد تا براى جمع شدن مردم ندا كنند. آنگاه خطابهاى ايراد كرد و فرمود: اى مردم، آيا مىدانيد كه خداى عزوجل صاحب اختيار من است و من صاحب اختيار مؤمنينم و نسبت به آنان از خودشان بيشتر اختيار دارم؟ گفتند: بلى يا رسول اللَّه. فرمود: يا على، بپاخيز. من هم بپا خاستم و آن حضرت فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ، اللهمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ». سلمان برخاست و گفت: يا رسول اللَّه، اين ولايت چگونه ولايتى است؟ فرمود: ولايتى همچون ولايت من، هركس من نسبت به او از خودش بيشتر اختيار داشتهام على هم نسبت به او از خودش بيشتر اختيار دارد. اينجا بود كه خداوند تعالى آيه ۳ سوره مائده را نازل كرد و پيامبر صلى الله عليه و آله با تكبير چنين فرمود: اللَّه اكْبَر، كمال نبوت من و تكميل دين خدا ولايت على عليه السلام بعد از من است.
ابوبكر و عمر برخاستند و گفتند: يا رسول اللَّه، اين آيات مخصوص على عليه السلام است؟ حضرت فرمود: آرى، درباره او و جانشينانم تا روز قيامت است. گفتند: يا رسول اللَّه، آنان را براى ما روشن فرما. فرمود: برادرم على و وزيرم و وارثم و وصيّم و جانشينم در امتم و صاحب اختيار هر مؤمنى بعد از من. سپس پسرم حسن و بعد حسين و آنگاه نُه نفر از فرزندان پسرم حسين كه يكى پس از ديگرى خواهند بود. قرآن با آنان است و آنان با قرآنند. از آن جدا نمى‌شوند و قرآن هم از آنان جدا نمى‌شود تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند.[۴]
تحليل اعتقادى آیه
به‌گفته برخی محققان، مراسم عظيم غدير به‌دستور خدا براى پاسخ به چند سؤال حياتى پيرامون ركن اعتقادى ولايت تشكيل شد. اگر اين سؤالها و پاسخ آنها را از متن بالا استخراج شوند، نتايج زير به‌دست مىآيد كه تفسيرى بر آیه ۵۹ سوره نساء و دو آیه دیگر است:
- سؤال: آيا مسئله ولايت و صاحب اختيارى مردم مخصوص افراد خاصى است، يا آنكه منظور اصل به‌دست گرفتن امور مردم است و افراد آن مهم نيستند و مىتوانند در هر زمانى انتخاب شوند؟ پاسخ: ولايت و صاحب اختيارى مردم نه تنها عموميت ندارد، بلكه مخصوص دوازده نفرِ معين شده است كه مقام عصمت را دارند.
- سؤال: پشتوانه اين ولايت و صاحب اختيارى مردم چيست؟ پاسخ: ولايتِ خدا اصل اين ولايت بر مردم است. در پله دوم ولايت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله است و در امتداد آن ولايت ائمه عليهم السلام قرار دارد. بنابراين ولايت پيامبر و امام به ترتيب تكيه بر ولايت اول دارد كه ولايت خالق جهان بر مخلوقاتش است.
- سؤال: آيا ولايت مخصوص على عليه السلام است؟ پاسخ: على و جانشينانش تا روز قيامت صاحب اين ولايتند، كه عبارتند از حسن و حسين و نه نفر از فرزندان حسين عليهم السلام.
- سؤال: محدوده اين ولايت چقدر است؟ پاسخ: عيناً مانند ولايت پيامبر صلى الله عليه و آله است و به‌معناى صاحب اختيارى بر همه مردم در همه ابعاد حتى امور شخصى آنان است.
- سؤال: اهميت ولايت چقدر است؟ پاسخ: با اين ولايت دين كامل شده و رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان ختم نبوت به انجام رسيده است.[۵]
روایاتی در تأیید تفسیر غدیری آیه
روایاتی در تأیید تفسیر غدیری آیه ۵۹ سوره نساء وارد شده است؛ از جمله:
روایتی از سلیم بن قیس
ابان بن ابىعيّاش از سليم بن قيس نقل مى‌كند كه گفت: از على بن ابى‌طالب عليه السلام شنيدم در حالى كه مردى از آن حضرت درباره ايمان سؤال كرد و گفت: يا اميرالمؤمنين، مرا از ايمان خبر ده به‌طورى كه از غير تو و بعد از تو از كسى در اين باره سؤال نكنم. حضرت پايه‌هاى ايمان را بيان كرد و سپس فرمود: كمترين چيزى كه شخص با آن گمراه مىشود آن است كه حجت خدا در زمين و شاهد او بر خلقش را كه امر به اطاعت او نموده و ولايتش را واجب كرده، نشناسد. آن مرد عرض كرد: يا اميرالمؤمنين، آنان را برايم نام ببر. فرمود: كسانى كه خداوند ايشان را با خود و پيامبرش قرين نموده و فرموده «از خدا و پيامبر و اولى الامرتان پيروى كنيد».[۶]
روایتی در جنگ صفین
در جنگ صفین، پس از ردّ و بدل شدن نامه بين اميرالمؤمنين عليه السلام و معاویة بن ابوسفیان، حضرت در ميان لشكرش بر فراز منبر قرار گرفت و فرمود: اى مردم، مناقب من بيشتر از آن است كه شمرده شود. من با ذكر آنچه خداوند در كتابش نازل كرده و پيامبر صلى الله عليه و آله درباره من فرموده از ذكر ساير مناقب و فضايلم صرف‌نظر مىكنم. شما را به خدا قسم می‌دهم درباره قول خداوند: «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد از خدا و رسول و اولى الامر خود اطاعت كنيد»... مردم پرسيدند: يا رسول اللَّه، آيا اين مخصوص بعضى از مؤمنان است يا شامل همه آنان است؟ اينجا بود كه خداوند عزوجل دستور داد تا به مردم بفهماند كه آيات درباره چه كسى نازل شده و ولايت را براى آنان تفسير كند همانطور كه نماز و روزه و زكات و حجّشان را بيان كرده است. آن حضرت هم مرا در غدير خم منصوب كرد و فرمود: «خداوند رسالتى را به من سپرده كه به‌خاطر آن سينهام به تنگ آمده است و چنين گمان بردهام كه مردم مرا تكذيب مىكنند، ولى خداوند مرا ترسانده كه بايد ابلاغ كنم و گرنه مرا عذاب خواهد كرد. اى على، بپا خيز»!
سپس نداى نماز جماعت داد و نماز ظهر را با مردم خواند و سپس فرمود: «اى مردم، خداوند صاحب اختيار من و من صاحب اختيار مؤمنان هستم و اختيارم بر آنان از خودشان بيشتر است. بدانيد كه هر كس من صاحب اختيار او بودهام، على صاحب اختيار اوست. پروردگارا، دوست بدار هر كس او را دوست بدارد و دشمن بدار هر كس او را دشمن بدارد. يارى كن هر كس او را يارى كند و خوار گردان هر كس او را خوار كند».[۷]
روایتی از امام محمد باقر علیه السلام
امام باقر عليه السلام به ابوبصير فرمود: آيه «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد از خدا و رسول و اولى الامر خود اطاعت كنيد» درباره على بن ابى‌طالب عليه السلام نازل شده است. ابوبصير عرض كرد: مردم به ما مىگويند: چرا خداوند نام على و اهل بيتش را در كتابش ذكر نكرده است؟ حضرت فرمود: به مردم بگوييد: خداوند نماز را بر پيامبرش نازل كرده و سه و چهار ركعت بودن آن را ذكر نكرده تا آنكه پيامبر صلى الله عليه و آله آن را براى مردم تفسير نموده است. (و همچنين زكات و حج را)، و نيز نازل كرده «از خدا و رسول و اولى الامر خود اطاعت كنيد» كه درباره على و حسن و حسين عليهم السلام است.
(در بيان كلمه «اولى الامر») پيامبر صلى الله عليه و آله درباره على عليه السلام فرموده است: «هرکس من مولای اویم، پس علی مولای اوست»، و نيز فرموده است: «شما را به كتاب خدا و اهل بيتم وصيت مىكنم...». اگر پيامبر صلى الله عليه و آله سكوت مىكرد و اهل آيه «اولى الامر» را معرفى نمىكرد آل‌عباس و آل‌عقيل و ديگران آن را ادعا مى‌كردند. ...وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله از دنيا رفت على عليه السلام صاحب اختيار مردم بود... . چون پيامبر صلى الله عليه و آله ولايت او را به مردم ابلاغ فرموده و او را منصوب نموده بود.[۸]
آیه در متن یک دعای غدیری
به‌گفته برخی محققان آیه ۵۹ سوره نساء آیه‌ای است که در متن یکی از ادعیه مربوط به غدیر آمده است. يكى از جلوههاى قرآنى غدير دعاها و زياراتى است كه در آنها به تبيين و تفسير آيات مربوط به واقعه غدیر پرداخته شده است. در بسيارى از دعاها و زيارات -به‌خصوص آنچه مربوط به شب و روز غدير است- ناگفتههايى از مسئله غدير به‌چشم مىخورد كه در هيچ روايت ديگرى يافت نمى‌شود. در مواردى شأن نزول آيات و در مواردى استشهاد به آيههاى قرآن و در مواردى مصداق قرار دادن غدير براى آيه مزبور مطرح شده است.[۹]
آیه در متن دعا
به‌نقل از منابع، آیه ۵۹ نساء در دعايى كه بعد از نماز روز عيد غدير خوانده می‌شود چنين آمده است:«رَبَّنا انَّكَ امَرْتَنا بِطاعَةِ وُلاةِ امْرِكَ وَ امَرْتَنا انْ نَكُونَ مَعَ الصّادِقينَ فَقُلْتَ: أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ قُلْتَ: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ. رَبَّنا سَمِعْنا وَ اطَعْنا؛ پروردگارا، تو به ما دستور اطاعت از واليان امرت داده‌اى و نيز دستور داده‌اى كه با راستگویان باشيم و فرمودهاى: اطاعت كنيد از خدا و رسول و از اولى الامرتان و نيز فرمودهاى: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد تقواى خدا پيشه كنيد و با راستگویان باشيد. پروردگارا، ما شنيديم و اطاعت كرديم».[۱۰]
نتيجه اعتقادى آیه در دعا: با اولو الامر باشید
مطرح‌شدن آيه ۵۹ سوره نساء، درباره غدير در این دعا چنین تفسیر شده است: خدايا ما با پذيرش غدير در واقع توانسته‌ايم به یک مسئله اساسى در قرآن عمل كنيم؛ اینکه اولى الامر كيست و وظيفه مردم در برابر ايشان چيست؟ از پيامبر صلى الله عليه و آله درباره «اولُو الامْرِ» در آیه پرسيدند؛ حضرت فرمود: جانشينان من تا هنگامى كه بر سر حوض كوثر نزد من آيند. همه آنان هدايت‌كننده و هدايتشدهاند. خوار كردن خواركنندگان به آنان ضرر نمىرساند. آنان با قرآنند و قرآن با آنان است.[۱۱]
در غدير، پيامبر صلى الله عليه و آله اولين نفر از اين جانشينان را به همه معرفی کرد. سپس يازده امام بعد از او را نيز براى همه روشن ساخت. نتيجهگيرى از اين همه آن است كه هر كس امامت غدير را نپذيرد و امام ديگرى براى خود انتخاب كند، از اولوالامر قرآنى اطاعت نكرده كه قرين خدا و رسول هستند. در نتيجه از كسانى اطاعت كرده كه غير دستور خدا يا ضد دستور خدا عمل کردند و در نگاه ديگر با دروغگویان بوده‌اند يا با كسانى كه راستی آنان تأييد نشده است.[۱۲]
پانویس
- ↑ غدیر در قرآن، ج۱، ص۳۰.
- ↑ كتاب سليم بن قیس الهلالی، ص۱۴۷-۱۴۸؛ فرائد السمطين، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۵، ح۲۵۰؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۲۰۱-۲۰۲؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۳۳.
- ↑ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۳۱.
- ↑ كتاب سليم بن قیس الهلالی، ص۱۴۷-۱۴۸؛ فرائد السمطين، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۵، ح۲۵۰؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۳۳.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۱، ص۳۳-۳۴؛ واقعه قرآنى غدير، ص۱۱۲-۱۱۵؛ سخنرانى استثنائى غدير، ص۸۱.
- ↑ كتاب سليم بن قیس الهلالی، ص۵۷.
- ↑ كتاب سليم بن قیس الهلالی، ص۱۴۷-۱۴۸.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۵، ص۳۱۱.
- ↑ غدير در قرآن، ج۳، ص۳۵۵.
- ↑ الاقبال، ج۲، ص۲۸۷-۲۸۸؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۱۹.
- ↑ الغيبة، ص۷۰.
- ↑ ژرفاى غدير، ص۱۹۵؛ اولين ميراث مكتوب درباره غدير، ص۱۴؛ اولين ميراث مكتوب درباره غدير، ص۳۵؛ سخنرانى استثنائى غدير، ص۸۱؛ چهارده قرن با غدير، ص۵۱؛ اسرار غدير، ۲۶۳-۲۷۲؛ اسرار غدير، ص۲۷۵.
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة؛ سید علی بن موسی بن طاووس، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۸ق.
- اولین میراث مکتوب از واقعه غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- چهارده قرن با غدير (اتمام حجت‌ها، بحث‌های علمی، مناظرات، ميراث مکتوب، شعر و ادب، يادگارها و يادبودها)؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۷۹ش.
- ژرفای غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۳ش.
- سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله بحرانى اصفهانى، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحى اصفهانى، قم: مؤسسة الإمام المهدى علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- الغیبة؛ محمد بن ابراهیم نعمانی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق، ۱۳۹۷ق.
- فرائد السمطین؛ ابراهیم بن محمد حموی جوینی، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت: مؤسسة المحمودی، ۱۳۹۸ق.
- کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاء‌الدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامية)، ۱۴۰۷ق.
- واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.