آيه ۱۰۲ آلعمران و غدیر
آیه ۱۰۲ سوره آلعمران آیه است که در خطبه غدیر برای معرفی اسلام مورد قبول الهی به کار گرفته شد: اسلامی که ولایت دوازده امام علیهم السلام در آن باشد.
 آیه ۱۰۲ سوره آلعمران | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | آلعمران |
| شماره آیه | ۱۰۲ |
| جزء | ۴ |
| محتوای آیه | |
| شأن نزول | صوت آیه ۱۰۲ آل عمران.mp3 |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | رعایت تقوا الهی آنچنان که شایسته آن است. |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
در پایان مرحله پنجم از خطبه غدیر، بار دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره به تقوا نمود و آیه ۱۰۲ سوره آلعمران را بهعنوان خطاب قرائت کرد. تفسیر بنیادین این استفاده بیان ارتباط ولایت اهل بیت علیهم السلام با تقوای واقعی و ترس از خداوند دانسته شده است.
از سوی محققان استفاده از این آیه بهنوعی نتیجهگیری از آیه ۳ سوره مائده، آیه ۱۹ سوره آلعمران و آیه ۸۵ سوره آلعمران بوده است. منظور از اسلام که جز آن پذیرفته نیست در این آیه اسلامی دانسته شده که ولایت دوازده امام علیهم السلام در آن باشد.
آیهای مربوط به موضوعات غیر ولایت
بستر استفاده از آیه ۱۰۲ سوره آلعمران چنین ترسیم شده است: در غدیر، ارتباط اعتقاد و عمل چنین تبیین شد که احکام الهی از ولایت اهل بیت علیهم السلام ناگسستنی است: اهل بیت تبیینکنندگان احکام هستند و عمل به احکام هم تسلیم در برابر فرمانهای الهی است که با اطاعت از فرستادگان او کامل میشود. در این راستا، در پایان خطبه غدیر شاهد تأکیدهای پیامبر صلی الله علیه و آله بر اهمیت نماز، زکات، حج، امر به معروف و نهی از منکر و اجتناب از محرمات و عمل بر اساس تقواست. در پی آن، سخن از مرگ، معاد و ثواب و عقاب بهمیان میآید.
این موارد اگر چه ارتباط مستقیم با غدیر ندارد و موارد آن نیز بسیار کم است، در حاشیه غدیر یادآور ارتباطی است که احکام الهی باید با اهل بیت علیهم السلام داشته باشند. در بین این تأکیدات، پیامبر صلی الله علیه و آله حلال و حرام را بهطور کلی مطرح میکند، و اینکه درباره جزئیات آنها باید به امامان علیهم السلام مراجعه شود. یکی از این آیات مورد استفاده آیه ۱۰۲ سوره آلعمران است: 
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّه حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ ای کسانی که ایمان آوردید، حق تقوا را پیشه کنید و نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید
.
موقعیت آیه در متن خطبه غدیر
موقعیت آیه در متن خطبه غدیر توسط برخی محققان چنین تصویر شده است: در اواسط خطبه و پس از معرفی امیرالمؤمنین علیه السلام و انجام اتمامحجت در جهات نفی و اثبات موضوع ولایت، بهعنوان آخرین سخن دو مطلب به میان آمده است: اول اینکه پیامبر صلی الله علیه خدا را بر ابلاغ رسالت خود شاهد میگیرد؛[۱] دوم اینکه با مسلمانشدن مردم، وظیفه آنان است که با در نظر گرفتن خدا اسلام خود را حفظ کنند. مطلب دوم با تضمین آیه قرآن در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله و فقط تغییر عبارت يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» به مَعاشِرَ النّاسِ صورت گرفته و بقیه آیه عیناً در کلام حضرت آمده است: مَعاشِرَ النّاسِ، اتَّقُوا اللَّه حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ اى مردم، از خدا بترسيد آنگونه كه حق تقواست و از دنيا نرويد مگر آنكه مسلمان باشيد.[۲]
موقعیت قرآنی آیه
بهگفته محققان، این آیه در قرآن به دنبال آیاتی درباره حفظ ایمان و مخدوشنکردن آن قرار گرفته است. در آیه قبل، پیروی مسلمانان از اهل کتاب را باعث بازگشت به کفر بعد از ایمان میداند و سپس با تعجب میپرسد: چگونه با حضور پیامبر صلی الله علیه و آله و تلاوت آیات خدا، مسلمانی تمایل به کفر پیدا میکند. در اینجا، راه حل این مشکل را تقوای واقعی ذکر میکند و اینکه ترس حقیقی از خدا مسلمان را بر اعتقادش ثابت قدم میدارد؛ به همین دلیل، در آیات بعدی نیز تمسک به ریسمان الهی را ضامن بقای مسلمانی میداند.
تحلیل اعتقادی آیه
درباره تحلیل اعتقادی استفاده از آیه ۱۰۲ آلعمران در متن خطبه غدیر چنین گفته شده است: تفسیر بنیادین این استفاده بیان ارتباط ولایت اهل بیت علیهم السلام با تقوای واقعی و ترس از خداوند است. در این آیه تقوا بهمعنای ترس از خداوند است و نباید بهمعنای پرهیز از گناه، که نتیجه تقواست، در نظر گرفته شود. قرینه این تحلیل این است که در دنباله آیه نتیجه این تقوا حفظ اعتقاد ذکر شده است و از این جهت ارتباط آن با ولایت اهل بیت علیهم السلام روشن میشود: آنان که اهل بیت علیهم السلام را رها کردند، با آن همه اتمامحجتهای الهی، باز هم از خدا نترسیدند؛ یعنی آنان که ولایت علی علیه السلام را نپذیرفتند، تقوای واقعی نداشتند، اگر چه تظاهر به آن میکردند.
همچنین، از سوی محققان استفاده از این آیه بهنوعی نتیجهگیری از آیه ۳ سوره مائده، آیه ۱۹ سوره آلعمران و آیه ۸۵ سوره آلعمران بوده است. منظور از اسلام که جز آن پذیرفته نیست در این آیه اسلامی دانسته شده که ولایت دوازده امام علیهم السلام در آن باشد.[۳]
شاهد تاریخی بر تحلیل اعتقادی
برای این تحلیل اعتقادی از آیه ۱۰۲ آلعمران در متن خطبه غدیر شاهدی ارائه شده است: امیرالمؤمنین علیه السلام در خطابهای که پس از جنگ جمل ایراد کرد ارتباط مستقیم بیتقوایی را با دشمنیِ ولایت چنین بیان فرمود: فَاتَّقُوا اللَّه - ايُّهَا النّاسُ - حَقَّ تُقاتِهِ وَ اسْتَشْعِرُوا خَوْفَ اللَّه عَزَّ ذِكْرُهُ وَ اخْلِصُوا النَّفْسَ وَ تُوبُوا الَيْهِ مِنْ قَبيحِ مَا اسْتَنْفَرَكُمُ الشَّيْطانُ مِنْ قِتالِ وَلِىِّ الامْرِ وَ اهْلِ الْعِلْمِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّه صلى الله عليه و آله؛ اى مردم، از خدا بترسيد آنگونه كه حق تقواست و ترس از خداوند عزَّ ذكره را درک كنيد و نفس خود را خالص كنيد و از كار قبيحى كه شيطان شما را به آن تشويق كرد، كه به جنگ ولى امر و اهل علم بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله برويد، توبه کنید.[۴]
پانویس
منابع
- الاحتجاج؛ احمد بن علی طبرسی، تحقیق: محمدباقر موسوی خرسان، مشهد: نشر المرتضی، ۱۴۰۳ق.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- الکافی؛ محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی، تحقیق: علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یکماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.