آيه ۱۷ حجرات و غدیر
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| شماره آیه | آيه ۱۷ حجرات و غدیر |
| جزء | ۲۶ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | منع سهم‌خواهی درباره ولایت از طریق منت‌نهادن به‌دلیل سابقه در اسلام |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
آيه ۱۷ سوره حجرات آیه‌ای در خطبه غدیر که سهم‌خواهی درباره ولایت الهی را به‌دلیل سابقه در اسلام از طریق منت‌نهادن منع کرده است.
آیه ۱۷ سوره حجرات از جمله آیات مورداستفاده در غدیر برای تبیین مراحل امتحان الهی غدیر قلمداد شده است. بستر تاریخی استفاده از آیه ۱۷ سوره حجرات چنین ترسیم شده است: در قسمتی از بخش ششم خطبه غدیر، پيامبر صلى الله عليه و آله لازم ديد كه مردم بدانند در معرض خطراتى قرار دارند؛ يكى بازگشت از اسلام، دوم احساس غرور از مسلمانى و سوم امامان ضلالت که با توطئه بر ضد خلافت و سهم‌خواهی درباره ولایت الهی همراه بود.
پاسخ پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر این سهم‌خواهی تأکید بر خطرات دنیوی و اخروی مقابله با حکم الهی بود و پاسخ امیرالمؤمنین علیه السلام تأکید بر سوابق خود در ایمان و اسلام بود.
آیه‌ای مربوط به مقابله با دشمنان غدیر
آیه ۱۷ سوره حجرات از جمله آیات مورداستفاده در غدیر برای تبیین مراحل امتحان الهی غدیر قلمداد شده است. برخی محققان مبنای استفاده از این آیه را چنین تبیین کرده‌اند: بزرگترين امتحان بشریت در غدير امتحانى همه‌جانبه بود كه اتمام حجت آن به نحو کامل انجام گرفت و براى هيچ كس به هيچ دليل و بهانه‌اى راه گريز نماند.
در اين امتحان الهی، هم جهاتى كه مىتوانست سر منشأ آزمايش باشد متعدد بود و هم عللى كه مىتوانست انگيزه شيطانى براى سقوط در امتحان باشد در جلوههاى مختلف به‌ميان آمد. پيامبر صلى الله عليه و آله در خطابه بلند خود، اين شرايط امتحان را براى مردم تبيين کرد تا با آمادگى كامل به استقبال آن بروند. اين آينده تلخِ امتحان را حضرت به اشارت و صراحت پيشبينى کرد و مراحل چنين امتحان بزرگى را با استشهاد به ۱۱ آيه تضمين شده در خطبه غدیر بيان کرد.
از جمله این آیات آیه ۱۷ سوره حجرات است: 
يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا، قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلامَكُمْ، بَلِ اللَّه يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ؛ بر تو منت مى‌گذارند كه مسلمان شده‌اند. بگو اسلامتان را بر من منت مگذاريد، بلكه خداوند بر شما منت دارد كه شما را به ايمان هدايت كرده، اگر راستگو باشيد 
. به جز آيه ۱۷ سوره حجرات، آيه ۲۸ سوره محمد صلى الله عليه و آله، آيه ۳۵ سوره الرحمن، آيات ۱۳ و ۱۴ سوره فجر از جمله این آیات است.
آیه در متن خطبه غدير
موقعیت آیه ۱۷ سوره حجرات در متن خطبه غدیر چنین تصویر شده است: پيامبر صلى الله عليه و آله در قسمتی از بخش ششم خطبه غدير خطر غرور مسلمانى و منت‌گذاشتن مسلمانان بر خدا و رسول براى پذيرش دين را گوشزد كرد. پيامبر براى هشدار از اين خصلت شيطانى چهار آيه قرآن را در یک جمله بلند ادغام كرد که بنابر تفاوت نسخ چنین گزارش شده‌اند:
- «مَعاشِرَ النّاسِ، لا تَمُنُّوا عَلَىَّ بِاسْلامِكُمْ، بَلْ لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه فَيُحْبِطَ عَمَلَكُمْ وَ يَسْخَطَ عَلَيْكُمْ وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِشُواظٍ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٍ، انَّ رَبَّكُمْ لَبِالْمِرْصادِ؛ اى مردم، با اسلامتان بر من منت مگذاريد، بلكه بر خدا هم منت نگذاريد، كه عملتان را نابود مىنمايد و بر شما غضب مىكند و شما را به شعلهاى از آتش و مس گداخته مبتلا مىنمايد. پروردگار شما در كمين است».[۱]
- (خ ل): «لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه اسْلامَكُمْ فَيَسْخَطَ عَلَيْكُمْ وَ يُصيبَكُمْ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ» («ج»:«وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِسَوْطِ عَذابٍ»)، «انَّهُ لَبِالْمِرْصادِ؛ اسلامتان را بر خدا منت مگذاريد كه بر شما غضب مىكند و از سوى او عذابى به شما مىرسد («ج»: شما را به تازيانه عذاب مبتلا مىكند)، و خدا در كمين است».[۲]
- (خ ل):«لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه فينا ما لا يُطيعُكُمْ» («و»: «وَ لا يُطيعُكُمُ») «اللَّه وَ يَسْخَطَ عَلَيْكُمْ وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِسَوْطِ عَذابٍ؛ درباره ما بر خدا منت مگذاريد به آنچه خود سخن شما را اطاعت نمىكند، («و»: كه خدا از شما اطاعت نمىكند) و بر شما غضب نموده به تازيانه عذاب مبتلايتان مىنمايد».[۳]
بستر تاريخى استفاده از آیه
بستر تاریخی استفاده از آیه ۱۷ سوره حجرات چنین ترسیم شده است: در قسمتی از بخش ششم خطبه غدیر، پيامبر صلى الله عليه و آله لازم ديد كه مردم بدانند در معرض خطراتى قرار دارند که از چند جهت آنان را تهدید می‌کند. يكى بازگشت از اسلام، دوم احساس غرور از مسلمانى و سوم امامان ضلالت. خطر دوم غرور مسلمانى و منت‌گذاشتن مسلمانان بر خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله براى پذيرش دين بود. پيامبر صلى الله عليه و آله براى هشدار از اين خصلت شيطانى چهار آيه قرآن را ادغام كرد که يكى از آنها آيه ۱۷ سوره حجرات بود.
از منظری دیگر بستر تاریخی استفاده از این آیه چنین ترسیم شده است: در اواسط خطبه غدير قبل از آنكه پيامبر صلى الله عليه و آله خطر توطئه‌گران بر ضد خلافت را مطرح كند، براى آنكه مسلمانان به سوابق خود در اسلام مغرور نشوند و خود را در معرض امتحانى سخت بدانند، اين چهار آيه در يک جمله تركيب شد.
موقعيت قرآنى آیه
از نظر برخی محققان موقعیت قرآنی آيه ۱۷ سوره حجرات چنین است: در این آیه از افرادی سخن گفته شده که فقط لفظ اسلام را بر زبان آوردهاند و ايمان واقعى ندارند. سپس مؤمنين واقعى را معرفى مىكند و از آنان مىخواهد در برابر دستورات الهى ادعايى نداشته فروتن باشند. تا آيه مزبور كه صريحاً خاطر نشان مىكند خدا بر شما منت دارد و مبادا در پذيرفتن اسلام بر خدا منت بگذاريد و يک آيه بعد از اين پايان سوره حجرات است.
منت‌گذاشتن بر اسلام با سهم‌خواهی در باب خلافت
درباره تحلیل اعتقادی استفاده از آیه ۱۷ سوره حجرات در متن خطبه غدیر چنین آمده است: تفسيرى كه از مطرح‌شدن اين آيه در اين موقعيت ارائه شده به منت‌گذاشتن مسلمانان بر خدا و رسول در مسئله خلافت و جانشينى پيامبر صلى الله عليه و آله باز مىگردد. در برخى نسخهها با صراحت كامل به این نکته اشاره شده است: «لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه فِينَا مَا لَا يُطيعُكُمُ اللَّه»، كه به‌جاى اِسْلامَكُمْ در آیه كلمه «فِينَا» آورده شده است؛ يعنى درباره ما اهل بيت، يا درباره امر خلافت ما اهل بيت بر خدا منت نگذاريد. سپس افزوده كه «خدا در اين باره سخن شما را نخواهد پذيرفت».
اين منت‌گذاشتن را مىتوان به غرور مسلمانى تعبير كرد. طبعاً این رفتار با حضور پيامبر صلى الله عليه و آله بر سر مسائل كوچكى چون تقسيم غنايم جنگى جلوه مىكرد، اما با شهادت حضرت افكار شيطانىْ خلافت را به‌صورت بالاترين غنيمت به دست آمده از اسلام جلوه مىدهد كه بر سر تقسيم آن رقابت نفسانی برانگیخته می‌شود. در غدير اين مطلب علناً بر زبان عدهاى آمد كه اگر بناست على خليفه باشد، لااقل ديگران را هم با او شريک كن يا بعد از او كسانى را براى خلافت نامزد نما كه پيامبر صلى الله عليه و آله به‌شدت با اين طمع‌كارى در برابر دستور الهى مقابله کرد و آن را رد كرد.[۴]
يكى از وجهههاى امتحان الهى آن است كه منت‌گذاشتن هيچ‌گاه به‌صراحت بر زبان كسى جارى نمىشود، بلكه هر كس با به ميان آوردن سوابق خويش سعى مىكند سهمى از مزاياى جامعه اسلامى را به خود اختصاص دهد. تقدم در اسلام، فداكارى در راه آن، نسبت‌داشتن با پيامبر صلى الله عليه و آله و غیر آن موجب شد تا برخی در پی سهم‌خواهی در باب خلافت باشند.
راهکار مقابله با سهم‌خواهی: ولایت انتصابی الهی
اميرالمؤمنين عليه السلام در سوابق، فضايل، فداكارى و عمل به فرمان‌های اسلام و اوامر پيامبر صلى الله عليه و آله قابل مقايسه با هيچ‌كس نبود، ولى وقتى ديد برخی با پيش‌كشيدن سوابق خود تصميم بر هم زدن دين خدا و ولايت الهى دارند، از همان نقطه در مقابل مردم ايستاد. او فضايل و سوابق خود را مطرح كرد تا نشان دهد كه اگر فضايل و سوابق دليل تقدم است، هيچ‌كس بر من تقدم ندارد. از سوی دیگر، من منت خدا را دارم نه اينكه بر خدا منت گذارم؛ اگر نبود كه خداوند مرا به اين مقام منصوب فرموده، خود را براى به دست آوردن آن جلو نمىانداختم.
مجموع آنچه پيامبر صلى الله عليه و آله درباره علت و كيفيت نصب خليفه از سوى خدا در خطابه غدير فرموده، وقتى در كنار آیه ۱۷ سوره حجرات قرار بگيرد، چنین نتیجه می‌دهد: امر خلافت مانند اصل اسلام جزء فرمان‌هایی است كه از سوى خداوند براى صلاح دنيا و آخرت مردم آمده است. اينكه امامت و خلافت چگونه بايد باشد و صاحب آن چه كسى باشد، مسئلهاى از طرف خداست و طبق حكمت الهى تعيين شده است. همان‌گونه كه بايد سپاسگزار منت‌دار خداوند برای اسلام باشيد، همانطور خدا در مسئله ولايت بر شما منت دارد كه امامانى معصوم براى مردم منصوب کرده است. هر مسلمانى بايد سپاسگزار اين لطف الهى باشد، نه آنكه معترضانه ادعا كند كه چرا خدا بدون در نظر گرفتن حقى براى ساير مسلمانان در خلافت، خليفه منصوب کرده است.
جزای سهم‌خواهی درباره ولایت الهی
با استفاده از آیات دیگر در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله گفته شده که اگر كسى انتصاب حكيمانه الهى درباره ولایت را با افكار جاهلى كه سر از تعصب و منت‌گذاشتن و سهميه‌خواستن بر مىآورد مواجه کند، از طرف خداوند مستحق چهار سزاى بزرگ دانسته شده است:
- حبط عمل: يعنى كسى كه بر خدا منت گذارد، خدا اعمالش را نابود مىكند و براى روز جزا دست خالى مىماند.
- نارضايتى و غضب خداوند: يعنى خدا از اين برخورد بندهاش با چنان پروردگار مهربانى، كه تمام شرايط هدايت او را آماده کرده، غضب مىكند و به چنين بندهاى نگاه رضايت و مرحمت نمىنمايد.
- ابتلاء به آتش جهنم: يعنى پايان اين مسير كه كسى بر خدا درباره پذيرفتن اسلام منت بگذارد آن است كه او را به جهنم مىكشاند و به عذاب سخت الهى دچار مىگردد.
- تازيانه عذاب: از آنجا كه مورد تازيانه عذاب در آيه قرآن عذابهايى است كه در دنيا بر سر طاغيان در پيشگاه پروردگار نازل شده، معناى اين فراز از خطبه كه بعد از «شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ» ذكر شده باز مىگردد به اينكه منت‌گذاران بر خداوند در دنيا هم بايد منتظر عذاب الهى باشند كه همچون شلاقى بر سرشان فرود مىآيد.[۵]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: نشر مولود کعبه، ۱۴۲۰ق.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.