آیه ۷ مائده و غدیر
آیه ۷ سوره مائده آیهای مربوط به اقدامات پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله در غدیر که بهوسیله آن پیمان غدیر و پذیرش کامل آن از سوی مردم به آنان یادآوری شده است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | مائده |
| شماره آیه | ۷ |
| جزء | ۶ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | آیهای مربوط به اقدامات پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله در غدیر که بهوسیله آن پیمان غدیر و پذیرش کامل آن از سوی مردم به آنان یادآوری شده است. |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
موقعیت تاریخی نزول آیه ۷ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: پس از نزول آیه ۳۳ سوره احزاب در مسیر پیامبر صلی الله علیه و آله بهسوی غدیر و با این اقرار که مردم در برابر مقام «اولی به نفس بودن پیامبر صلی الله علیه و آله» نمودند، آیهای دیگر بهعنوان سند و شاهدی از این اعتراف نازل شد و آن آیه آیه ۷ سوره مائده بود.
درباره تحلیل اعتقادی نزول آیه ۷ سوره مائده در جریان رخداد غدیر از سوی برخی محققان چنین گفته شده است: نزول این آیه در چنین موقعیتی، با هدفِ خاطر نشان ساختن پیمانهای بعدی بر سر موضوع ولایت صورت گرفت؛ زیرا در حدیثی امام محمد باقر علیه السلام درباره همین آیه شریفه میفرماید: میثاق و پیمان (که در آیه ذکر شده) آن چیزی است که خداوند در حجةالوداع بیان کرد…، که نصب امیرالمؤمنین علیه السلام بهعنوان امام همه خلق است
همچنین آیه ۷ سوره مائده در ضمن یکی از دعاهای غدیری آمده است؛ در دعایی که امام صادق علیه السلام فرمودهاند که در دو مؤمن اهل ولایت در غدیر وقتی به یکدیگر میرسند آن را بگویند. نتیجه آمدن این آیه در این دعا این دانسته شده که شیعیان با خداوند متعال پیمان بسته که فقط منصوبشدگان از طرف او را به صاحب اختیاری خود بپذیرد، و در این باره از آنچه در توان دارد دریغ نکند.
آیه مربوط به اقدامات پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله در غدیر
بستر نزول آیه ۷ سوره مائده چنین تبیین شده است: آیات زیادی از قرآن در طول سفر پیامبر از مدینه به مکه و بازگشت به آن نازل شده که ۲۱ آیه مستقیماً به موضوع غدیر و پیام آن مربوط است. این آیات نشاندهنده پشتوانه الهی و دستور مستقیم خداوند در مراسم غدیر است. برخی آیات به ختم رسالت و آغاز ولایت اشاره دارند و برخی دیگر مردم را برای امتحان بزرگ الهی آماده میسازد. همچنین، غدیر به عنوان فتح بزرگ و یأس دشمنان معرفی شده و بر اهمیت ابلاغ ولایت تأکید میشود. در نهایت، این آیات کمال دین و اوج نعمت خدا را با ولایت اعلام میکنند. این آیات ۴۹ آیه است و در ۲۱ مورد نازل شده است.[۱]
از جمله این آیات، که در مدینه و پیش از سفر حجةالوداع بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده آیه ۷ سوره مائده بوده است: 
وَ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّه عَلَیْکُمْ وَ مِیثاقَهُ الَّذِی واثَقَکُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اتَّقُوا اللَّه إِنَّ اللَّه عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ؛ به یاد آورید نعمت خدا را بر شما و پیمانی که از شما گرفت آنگاه که گفتید: شنیدیم و اطاعت نمودیم و تقوای خدا را پیشه کنید که خدا به آنچه در سینههاست آگاه است
.
موقعیت تاریخی نزول آیه
موقعیت تاریخی نزول آیه ۷ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: پس از نزول آیه ۳۳ سوره احزاب در مسیر پیامبر صلی الله علیه و آله بهسوی غدیر و با این اقرار که مردم در برابر مقام «اولی به نفس بودن پیامبر صلی الله علیه و آله» نمودند، آیهای دیگر بهعنوان سند و شاهدی از این اعتراف نازل شد و آن آیه آیه ۷ سوره مائده بود.[۲]
در پیِ نزول آیه آیه ۳۳ سوره احزاب در مدینه و سؤال مردم از معنای آن و پاسخ پیامبر صلی الله علیه و آله که «سمع و طاعت مطلق» در این آیه مورد نظر است، مردم بر این ولایت اقرار کردند و پیمان بستند که وفادار بمانند. آنان این عهد را با جمله سَمِعْنا وَ أَطَعْنا؛ شنیدیم و اطاعت کردیم اعلان کردند. در پی گرفتهشدن این پیمان، آیه نازل شد که این عهد و پیمان را به یاد داشته باشید، زیرا زمینههای مختلفی برای شکستن آن در پیش بود.[۳]
شأن نزول آیه در روایات
حذیفه یمانی پس از آنکه نزول آیه ۷ سوره مائده را در مدینه بهعنوان مقدمهای بر سفر غدیر ذکر میکند، با ذکر ارتباط محتوای آیه با غدیر تصریح به نزول آن در آغاز این داستان پر ماجرا مینماید: گفتند: «یا رسول اللَّه! این کدام ولایت است که شما در آن بر ما از خودمان سزاوارترید»؟ حضرت فرمود: «شنیدن و فرمانبردن در آنچه دوست بدارید یا خوش ندارید». ما هم گفتیم: «شنیدیم و اطاعت کردیم». اینجا بود که خداوند این آیه را نازل کرد: «بیاد آورید نعمت خدا را بر شما، و پیمانی که با شما بست آنگاه که گفتید: شنیدیم و اطاعت کردیم».[۴]
در روایات دیگری نزولِ این آیه پس از نزولِ آیه تبلیغ در بازگشت از مکه به غدیر ذکر شده است؛[۵] که به هر حال اصل نزول آیه در موسم غدیر را مسلّم مینماید.[۶]
تحلیل اعتقادی نزول آیه
درباره تحلیل اعتقادی نزول آیه ۷ سوره مائده در جریان رخداد غدیر از سوی برخی محققان چنین گفته شده است: نزول این آیه در چنین موقعیتی، با هدفِ خاطر نشان ساختن پیمانهای بعدی بر سر موضوع ولایت صورت گرفت؛ زیرا در حدیثی امام محمد باقر علیه السلام درباره همین آیه شریفه میفرماید: میثاق و پیمان (که در آیه ذکر شده) آن چیزی است که خداوند در حجةالوداع بیان کرد…، که نصب امیرالمؤمنین علیه السلام بهعنوان امام همه خلق است.[۷]
در حدیث دیگری در تفسیر همین آیه میفرماید: آنگاه که پیامبر صلی الله علیه و آله پیمان ولایت را از مردم گرفت گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم، ولی سپس پیمان خداوند را شکستند.[۸]
اینک با مروری بر پیمانبستنهای متعدد مردم در مقاطع مختلف غدیر روشن میشود که این میثاقها میثاق بر امر واحدی بوده که هر یک دیگری را مؤکدتر میکرده و نزول آیه در شأن همه این موارد میتواند باشد:
- بار اول، در مدینه برای ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله مردم «شنیدیم و اطاعت کردیم» گفتند.
- بار دوم، در اواخر خطابه غدیر بود که حضرت از مردم اقرار زبانی گرفت و صراحتاً کلمه پیمان را بهمیان آورد و بدین صورت پیمان دوم به انجام رسید، آنجا که فرمود: پس همگی چنین بگویید: ما شنیدیم و اطاعت میکنیم…، از این قول بر نمیگردیم و پیمان را نمیشکنیم… پس برای آنان عهد و پیمان از ما گرفته شد، از قلبهایمان و جانهایمان و زبانهایمان و ضمایرمان و دستهایمان…، هرگز در پی تغییر این عهد نیستیم و خداوند در این باره از نفسهایمان دگرگونی نبیند.[۹]
- بار سوم با پایان یافتنِ خطبه، مردم به طرف منبر پیامبر صلی الله علیه و آله رفتند و با صدای بلند گفتند: آری، آری! شنیدیم و اطاعت میکنیم امر خدا و رسولش را با قلبها و جانها و زبانها و دستانمان.[۱۰]
- بار چهارم بیعت رسمی بود که هم با پیامبر صلی الله علیه وآله و هم با امیرالمؤمنین علیه السلام رسماً دست بیعت دادند و به این میثاق الهی به محکمترین شکل ممکن گردن نهادند.
پس، هیچ پیمانی چنین مراحل بهم پیوسته و محکمی نداشته، و هیچ پیمان مستحکمی اینگونه زیر پا گذاشته نشده است. پس جا دارد خداوند آن را به رخ مردم بکشد و یادآور شود که «به یاد آورید نعمت خدا را بر شما و پیمانی که از شما گرفت آنگاه که گفتید: شنیدیم و اطاعت نمودیم» و از مردم بخواهد که در این باره از خدا بترسند که خدا از نیت قلبها آگاه است: «و تقوای خدا را پیشه کنید که خدا به آنچه در سینههاست آگاه است».[۱۱]
آیه ای در یک دعای غدیر
همچنین آیه ۷ سوره مائده در ضمن یکی از دعاهای غدیری آمده است. برخی محققان در این باره چنین نوشتهاند: یکی از جلوههای قرآنی غدیر دعاها و زیاراتی است که در آنها به تبیین و تفسیر آیات مربوط به واقعه غدیر پرداخته شده است. در بسیاری از دعاها و زیارات -بهخصوص آنچه مربوط به شب و روز غدیر است- ناگفتههایی از مسئله غدیر بهچشم میخورد که در هیچ روایت دیگری یافت نمیشود. در مواردی شأن نزول آیات و در مواردی استشهاد به آیههای قرآن و در مواردی مصداق قرار دادن غدیر برای آیه مزبور مطرح شده است.[۱۲]
از جمله این موارد آیه ۷ سوره مائده دانسته شده که در کنار آیه ۴۶ سوره مدثر در متن یک دعای غدیری آمده است.[۱۳]
آیه در متن دعا
متن آیه ۷ سوره مائده در دعای غدیری چنین گزارش شده است: امام صادق علیه السلام درهنگام ملاقات دو مؤمن اهل ولایت در غدیر، دستور دادهاند که وقتی به یکدیگر میرسند چنین بگویند: الْحَمْدُ للَّهِ الَّذى اكْرَمَنا بِهذَا الْيَوْمِ وَ جَعَلَنا مِنَ الْمُؤْمِنينَ وَ جَعَلَنا مِنَ الْمُوفينَ بِعَهْدِهِ الَّذى عَهِدَهُ الَيْنا وَ ميثاقِهِ الَّذى واثَقَنا بِهِ مِنْ وِلايَةِ وُلاةِ امْرِهِ وَ الْقُوّامِ بِقِسْطِهِ وَ لَمْ يَجْعَلْنا مِنَ الْجاحِدينَ وَ الْمُكَذِّبينَ بِيَوْمِ الّدينِ؛ سپاس خدايى را كه ما را به اين روز اكرام فرموده و ما را از مؤمنان و وفاكنندگان به پيمانش - كه با ما عهد بسته و ميثاقى كه با ما پيمان بسته- قرار داده، كه آن پيمان صاحب اختيارى واليان امرش و قائمان به عدلش است و خدا را شكر كه ما را از منكران و تكذيبكنندگان به روز قيامت قرار نداده است.[۱۴]
نتیجه اعتقادی آمدن آیه در دعا
در این قسمت از دعا دو آیه قرآن تضمین شده است: یکی آیه ۷ سوره مائده که فعل آن بهخاطر سیاق دعا از ضمیر خطاب به متکلم برگردانده شده و بهجای «واثَقَکُمْ» کلمه «واثَقَنا» آمده است؛ دیگری آیه ۴۶ سوره مدثر. برخی محققان، از این دعایی که برای ملاقات برادران مؤمن در روز غدیر نقل شده دو نکته مهم به دست دادهاند:
نکته اول: والیان امر خدا
پیمانی که خدا با ما به نام ولایت بسته باید تفسیر شود: در این دعا با نسبتدادن وُلاة امر و نیز قائمين به عدل به خدا نشان میدهد که که اگر ولایت پذیرفته شده، بهخاطر آن است که والیان امر از طرف خداوند تعیین شدهاند، آنکه بتواند عدالت واقعی را بر قرار کند کسی است که از طرف خدا برای این کار منصوب شود. درباره این آیه، دو حدیث وارد شده که عمق مطلب را روشنتر مینماید:
- اطاعت اگرچه خوشمان نیاید: حذیفة بن یمان میگوید: وقتی آیه ۳۳ سوره احزاب نازل شد، پرسیدند: یا رسول اللَّه، این ولایتی که شما از خود ما بر ما صاحب اختیارترید، کدام است؟ فرمود: گوش به فرمان بودن و اطاعت در آنچه خوشتان بیاید یا خوشتان نیاید. گفتیم: گوش به فرمانیم و اطاعت میکنیم. اینجا بود که آیه ۷ سوره مائده نازل شد.[۱۵]
- اطاعت یاد نعمت است: درباره آیه ۷ مائده فرمود: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله بر مردم پیمان ولایت را گرفت گفتند: شنیدیم و اطاعت میکنیم، ولی بعد پیمان خود را شکستند.[۱۶]
نتیجه این است که شیعه با خداوند متعال پیمان بسته که فقط منصوبشدگان از طرف او را به صاحب اختیاری خود بپذیرد، و در این باره از آنچه در توان دارد دریغ نکند.[۱۷]
نکته دوم: انکار به معنای تکذیب
آیا انکار ولایت ارتباطی با انکار روز قیامت دارد؟ در این دعا پس از آنکه از خداوند خواسته میشود که دعاکننده را در مسیر ولایت ثابتقدم فرماید، متقابلاً خواسته میشود که از جمله منکران ولایت قرار ندهد. در اینجا، با اشاره به آیه ۴۶ سوره مدثر انکار ولایت تکذیب روز قیامت بهحساب آمده است.
این بدان معنی است که اگر کسی این دستور و پیمان الهی را زیر پا گذارد، گویا قبول ندارد که روزی در پیشگاه الهی باید پاسخگوی سؤال درباره آن باشد؛ و گرنه چه پاسخی در برابر سؤال روز قیامت خواهد داشت.[۱۸]
پانویس
- ↑ غدیر در قرآن، ج۱، ص۲۵.
- ↑ الاقبال، ج۲، ص۲۴۱–۲۴۲؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۹۶–۲۹۷.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۱، ص۳۵.
- ↑ الاقبال، ج۲، ص۲۴۱–۲۴۲؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۹۶–۲۹۷.
- ↑ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۱۱۵، ح۱۵۱.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۱، ص۳۶.
- ↑ فقه القرآن، ج۲، ص۲۸۴؛ مستدرک الوسائل: ج ۱۷ ص ۶۱ ح ۱۳.
- ↑ تفسیر القمی، ج۱، ص۱۶۳؛ بحارالانوار، ج۲۳، ص۳۷۰، ح۴۶.
- ↑ اسرار غدیر، ص۱۵۷–۱۵۸، بخش ۱۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۷، ص۲۱۷، ح۱۳۳.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۱، ص۳۷.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۳، ص۳۵۵.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۳، ص۳۸۶.
- ↑ الاقبال، ج۲، ص۲۸۳؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۱۵.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۲۷.
- ↑ تفسیر القمی، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۳، ص۳۹۱.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۳، ص۳۹۱.
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة؛ سید علی بن موسی بن طاووس، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۸ق.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- تفسیر القمی؛ علی بن ابراهیم قمی، تحقیق: طیّب موسوی جزائری، قم: دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، قم: مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- فقه القرآن؛ سعید بن هبةالله (قطبالدین راوندی)، تحقیق: سید احمد حسینی اشکوری، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
- مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ حسین بن محمدتقی نوری، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.