سعد بن مالک انصاری (ابوسعید)

سعد بن مالک انصاری

اطلاعات فردی
نام کامل	سعد بن مالک بن سنان
سرشناسی	ابو سعید خُدری
تولد	۱۰ سال پیش از هجرت
وفات	۷۴ ق
محل دفن	بقیع
اطلاعات علمی
استادان	صحابی پیامبر صلی الله علیه وآله
اطلاعات فرهنگی
علت شهرت	صحابی

سعد بن مالک بن سنان، معروف به ابوسعید خُدری، از بزرگان انصار و صحابه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بود که در ده سال پیش از هجرت در مدینه به دنیا آمد و به همراه پدرش، مالک بن سنان، که در جنگ احد به شهادت رسید، در غزوات مختلف پیامبر صلی الله علیه وآله شرکت کرد. او از راویان حدیث غدیر و یاران امام علی علیه السلام بود و در جنگ‌های صفین و نهروان نیز حضور داشت. نسب او به بنی خدره از بنی عوف انصار بازمی‌گردد و مادرش انیسه بنت ابی حارثه از قبیله بنی نجار بود. وفات ابوسعید را بیشتر منابع در سال ۷۴ق ثبت کرده‌اند و محل دفن او در مدینه و قبرستان بقیع است.

احتجاج به حدیث غدیر

یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله که با غدیر اتمام حجت نموده ابوسعید خدری است:

أخرج الحافظ ابن عقدة فی حدیث الولایة بالإسناد عن سهم بن حصین الأسدی، قال: قَدِمتُ مکّة أنا و عبد اللَّه بن علقمة، و کان عبد اللَّه سبّابةً لعلیّ علیه السلام دهراً، فقلت له: هل لک فی هذا- یعنی أبا سعید الخدری- تحدث به عهداً؟ قال: نعم. فأتیناه، فقال: هل سمعت لعلیّ منقبة؟ قال: نعم إذا حدّثْتُک بها تسأل عنها المهاجرین و الأنصار و قریشاً: أنَّ رسول اللَّه صلی الله علیه و سلم قال یوم غدیر خُمّ فأبلَغ، ثمّ قال: «أیّها الناس أ لستُ أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ قالوا: بلی. قالها ثلاثَ مرّات. قال: أُدنُ یا علیّ، فرفع رسول اللَّه صلی الله علیه و سلم یدیه حتی نظرتُ إلی بیاض آباطهما. قال: من کنتُ مولاه فعلیّ مولاه». قال: فقال عبد اللَّه بن علقمة: أنت سمعت هذا من رسول اللَّه صلی الله علیه و سلم؟ قال أبو سعید: نعم، و أشار إلی أُذُنیه و صدره، فقال: قد سمعتْه أُذُنای و وعاه قلبی. قال عبد اللَّه بن شریک: فقدم علینا ابن علقمة و ابن حصین فلمّا صلّینا الهجیر، قام عبد اللَّه بن علقمة، فقال: إنّی أتوب إلی اللَّه و أستغفره من سبِّ علیّ. ثلاث مرّات.

عبداللَّه بن علقمه از کسانی بود که عمری به امیرالمؤمنین علیه السلام ناسزا می‌گفت. یکسال به مکه رفت و نزد ابوسعید خدری آمد و از او پرسید: آیا هیچ منقبتی درباره علی بن ابی طالب علیه السلام شنیده‌ای؟! ابوسعید گفت: آری، می‌توانی از مهاجرین و انصار و قریش سئوال کنی. پیامبر صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم ابلاغ کاملی نمود و فرمود: ای مردم آیا من نسبت به مؤمنین از خود آنان سزاوارتر نیستم؟ گفتند: آری. و این سؤال و جواب سه بار تکرار شد. سپس فرمود: ای علی، نزدیک بیا. پیامبر صلی الله علیه و آله دو دست او را بلند کرد به طوری که زیر بغل‌های آنان را می‌دیدم، و فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ»، و این را سه مرتبه فرمود. عبداللَّه بن علقمه - که تحت تأثیر تبلیغات بنی امیه قرار داشت - با تعجب پرسید:تو خودت این را از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدی؟ ابوسعید اشاره به گوش‌ه ای و سینه اش کرد و گفت: دو گوشم شنیده و قلبم آن را در خود جای داده است. اینجا بود که عبدالله گفت: من از ناسزا گفتن به علی علیه السلام استغفار و توبه می‌نمایم.

شأن نزول آیه اکمال

با توجه به استناد ریشه ای غدیر به قرآن، اتمام حجت‌ها و دفاع از حریم غدیر با تکیه بر آیات قرآنی در طول چهارده از سوی پیامبر و ائمه علیهم السلام و اصحابشان صورت گرفته، که از جمله آنها اتمام حجت قرآنیِ ابوسعید خدری با آیه «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» است که بر فراز منبر نازل شد:

عن أبی سعید الخُدری: أنَّ رسول اللَّه صلی الله علیه و سلم دعا الناس إلی علیّ رضی الله عنه فی غدیر خُمّ، و أمر بما تحت الشجرة من الشوک فقُمّ، و ذلک یوم الخمیس، فدعا علیّا، فأخذ بضَبْعَیه، فرفعهما حتی نظر الناس إلی بیاض إبطی رسول اللَّه صلی الله علیه و سلم ثمّ لم یتفرّقوا حتی نزلت هذه الآیة: (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ. ..) الآیة، فقال رسول اللَّه صلی الله علیه و سلم: «اللَّه أکبر علی إکمال الدین، و إتمام النعمة، و رضا الربّ برسالتی و الولایة لعلیّ من بعدی. قال: من کنتُ مولاه فعلیّ مولاه، اللّهمّ والِ من والاه، و عادِ من عاداه، و انصرْ من نصره، و اخذُلْ من خذله». فقال حسّان بن ثابت: ائذن لی یا رسول اللَّه فأقولَ فی علیٍّ أبیاتاً لتسمعها. فقال: «قُلْ علی برکة اللَّه». فقام حسّان، فقال: یا معشر قریش اسمعوا قولی بشهادة من رسول اللَّه صلی الله علیه و سلم فی الولایة الثابتة: یُنادیهُمُ یومَ الغدیرِ نبیُّهُمْ …

از ابی سعید خدری روایت نموده که: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله دعوت فرمود مردم را در غدیر خم بسوی علی علیه السّلام و امر فرمود خار و خاشاک زیر درخت را روفتند و آن روز پنجشنبه بود. پس علی را طلبید و بازوی او را گرفت و او را بلند کرد تا حدّی که مردم زیر بغل رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را دیدند سپس- هنوز پراکنده نشده بودند که این آیه نازل شد: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ تا آخر آیه، پس رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله (از فرط سرور و اعجاب) بر اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودی پروردگار برسالت خود و ولایت علی علیه السّلام پس از خود تکبیر فرمود سپس گفت: هر کس که من مولای اویم پس علی علیه السّلام مولای او خواهد بود. بار خدایا دوست دار آنکه را که او را دوست دارد و دشمن دار آنکه را که او را دشمن دارد و یاری فرما آنکه را که او را یاری نماید و خوار گردان آنکه را که او را خوار گرداند. در این هنگام حسان بن ثابت عرض کرد یا رسول اللّه بمن اذن بده تا درباره علی علیه السّلام ابیاتی بگویم تا شما آنها را بشنوید. پس رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: بگو بمیمنت و مبارکی که از طرف خداوند شامل حال شده. پس حسان بپا خواست و گفت: ای گروه قریش گفتار مرا با حضور رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در مورد ولایت ثابته بشنوید: «ینادیهم یوم الغدیر نبیهم»

روایت حدیث غدیر

ابن عقده در «حدیث الولایة» و نیز ابوبکر بن مردویه حدیث غدیر را از ابوسعید خدری نقل کرده‌اند.

همچنین در مدارک زیر حدیث غدیر از او نقل شده است:

حافظ ابونعیم در «ما نزل من القرآن فی علی علیه السلام»، حافظ ابوسعید مسعود بن ناصر سجستانی در «کتاب الولایة»، حافظ ابوالقاسم عبدالله حسکانی، حافظ ابوالفتح محمد بن علی نطنزی در «الخصائص العلویة»، نیشابوری در تفسیر خود، حموینی در «فرائد السمطین»، خوارزمی در «المناقب»، ابن صباغ مالکی در «الفصول المهمة»، هیثمی در «مجمع الزوائد»، طبرانی در «المعجم الاوسط»، ابن کثیر در تفسیرش و نیز در «البدایة و النهایة»، سیوطی در «جمع الجوامع» و «تاریخ الخلفاء» و «الدرّ المنثور»، متقی هندی در «کنز العمال»، بدخشانی در «نزل الابرار»، آلوسی در «روح المعانی»، «تفسیر المنار»، بدرالدین عینی در «عمدة القاری»، جزری در «اسنی المطالب».

زندگی‌نامه

سعد بن مالک بن سنان، مشهور به ابوسعید خدری، از بزرگان قبیله خزرج و انصار مدینه بود که ده سال پیش از هجرت در مدینه به دنیا آمد. مادرش انیسه دختر ابی حارثه از قبیله بنی نجار بود و از این رو، ابوسعید و ابوقتاده (صحابی مشهور پیامبر) برادران مادری یکدیگر بودند. پدرش مالک بن سنان نیز از اصحاب پیامبر بود و در جنگ احد به شهادت رسید.

ابوسعید در سن ۱۳ سالگی برای شرکت در جنگ احد به پیامبر صلی الله علیه وآله معرفی شد، اما به دلیل سن کم پذیرفته نشد و پس از آن در غزوه بنی مصطلق که پانزده ساله بود، شرکت نمود و در تمامی غزوات دیگر حضور یافت. او از عقلاء و فضلاء صحابه و راویان حدیث بود و بیش از ۱۱۷۰ حدیث از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل کرده است که برخی در صحاح معتبر همچون مسلم و بخاری آمده‌اند. همچنین از مشاهیر اصحاب و تابعین نیز حدیث روایت کرده است.

درباره موضع ابوسعید نسبت به خلافت حضرت علی (علیه‌السلام) روایات متضادی وجود دارد؛ برخی او را از نخستین روزهای پس از رحلت پیامبرصلی الله علیه وآله، از طرفداران علی علیه السلام دانسته‌اند و برخی گفته‌اند که در شورش طرفداران عثمان علیه حضرت علی علیه السلام حضور داشت و از بیعت با حضرت علی علیه السلام خودداری کرد. اما حضور او در جنگ‌های صفین و نهروان و نقل احادیث متعدد در فضیلت حضرت علی علیه السلام، نشان‌دهنده حمایت او از امام علی علیه السلام است.

ابوسعید با بنی‌امیه رابطه دوستانه نداشت و در فرصت‌های مختلف از آنان انتقاد می‌کرد. از جمله اعتراض او به معاویه در برچیدن قبرهای شهدای احد و اعتراض به مروان بن حکم در خطبه عید گزارش شده است. وی همچنین در زمان خلافت معاویه به شام رفت تا اعتراض خود را ابراز کند.

در واقعه حره که لشکریان شام به مدینه حمله کردند، ابوسعید در غاری پنهان شد اما توسط یکی از آنان دیده شد. وقتی شامی به او حمله کرد، ابوسعید شمشیر کشید ولی سپس به او گفت که اگر تو مرا بکشی، من تو را نمی‌کشم. پس از شناخت، شامی از او طلب بخشش کرد. در روایت دیگری آمده که لشکریان شام به خانه‌اش هجوم برده و او را مورد ضرب و شتم قرار دادند و اموالش را غارت کردند.

مورخان ابوسعید را از بزرگان انصار و فقهای برجسته دانسته‌اند و رجال‌شناسان شیعه او را بسیار ستوده‌اند. برخی او را در ردیف سلمان و ابوذر قرار داده‌اند.

ابوسعید از راویان برجسته احادیث پیامبر بود و احادیث وی در منابع معتبر حدیثی آمده است. وی به زهد و پارسایی نیز مشهور بود و در این زمینه توسط ابن جوزی و ابونعیم مورد توجه قرار گرفته است.

ابوسعید خدری نقل می‌کند که در مکه، مردی عرب با ظاهری رعب‌آور نزد پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله آمد و درباره جایگاه علی علیه السلام در دل پیامبر صلی الله علیه وآله پرسید. پیامبر صلی الله علیه وآله با شنیدن این سؤال بسیار گریست و پس از دعا و توصیف فضایل حضرت علی علیه السلام، آن مرد ناپدید شد. پیامبر صلی الله علیه وآله به ابوسعید گفت که آن مرد جبرئیل بود که برای تأکید بر مقام حضرت علی علیه السلام این سؤال را مطرح کرد تا این موضوع به عنوان عهد و پیمانی در میان مسلمانان باقی بماند.

در جنگ اُحد، زمانی که دو حلقه زره پیامبر صلی الله علیه وآله در صورتشان فرورفت و خون جاری شد، مالک بن سنان (پدر ابوسعید) خون پیامبر را با دهان مکید و فرو برد. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود هر کس می‌خواهد کسی را ببیند که خونش با خون من آمیخته، به مالک بن سنان نگاه کند؛ و گفت کسی که خونش به خون من برسد، آتش دوزخ او را لمس نخواهد کرد.

ابوسعید روایت می‌کند که پیامبر صلی الله علیه وآله به اصحابش دستور داد در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان با ناکثین، قاسطین و مارقین بجنگند و تصریح کرد که این جنگ‌ها باید همراه علی بن ابی‌طالب علیه السلام باشد.

ابوسعید نقل می‌کند که مردی یهودی از عمر درباره عالم‌ترین فرد امت پرسید و عمر او را به حضرت علی علیه السلام راهنمایی کرد. مرد یهودی با پرسش‌هایی درباره اولین سنگ، چشمه و درخت روی زمین، و نیز تعداد امامان امت اسلام، به حقانیت حضرت علی علیه السلام پی برد و مسلمان شد. حضرت علی علیه السلام تصریح کرد که برای این امت دوازده امام هدایتگر از نسل پیامبر صلی الله علیه وآله خواهد بود.

ابوسعید خدری از بزرگان انصار، راوی احادیث مهم و از اصحاب نزدیک پیامبر صلی الله علیه وآله و امام علی علیه السلام بود. او در زهد و پارسایی شهرت داشت و در منابع شیعه و سنی مورد ستایش قرار گرفته است. او می‌گفت: منافقان را با دشمنی‌شان نسبت به حضرت علی علیه السلام می‌شناختیم.

وفات ابوسعید در منابع مختلف متفاوت آمده است؛ ابن اثیر وفات او را در سال ۷۴ هجری قمری گزارش کرده، برخی منابع سال ۶۴ یا ۶۵ را نیز ذکر کرده‌اند. گفته شده که سه روز در بستر احتضار بود و سپس در قبرستان بقیع مدینه به خاک سپرده شد. همچنین مزاری به نام او در استانبول وجود دارد.