ابن عقده

احمدبن محمد بن سعید همدانی، ابن عقده

اطلاعات فردی
نام کامل	ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عبدالرحمن همدانی کوفی
تولد	۲۴۹ ق
وفات	۳۳۲ ق
اطلاعات علمی
استادان	ابراهیم بن ابی بکر بن ابی شیبه، احمد بن ابی خیثمه
تالیفات	الولایة، الرجال، تفسیر القرآن
مذهب	زیدی جارودی
اطلاعات فرهنگی
زمینه فعالیت	محدث

ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عبدالرحمن همدانی کوفی، معروف به ابن عقده، در ۱۵ محرم سال ۲۴۹ قمری در کوفه متولد شد و در ۷ ذی‌القعده سال ۳۳۲ قمری در همان شهر درگذشت، از محدثان و حافظان بزرگ قرن سوم و چهارم هجری است. او به دلیل حافظه و دانش گسترده در حدیث، به ویژه در نقل احادیث شیعه، شهرت دارد. ابن عقده به عنوان یک زیدی جارودی شناخته می‌شود و در میان عالمان شیعه و سنی به وثاقت و جلالت شناخته شده است.

وثاقت راوی

ابن عقدة در قرن سوم و چهارم یک معجزه در حفظ حدیث بود و به عنوان یک آیه در این زمینه شناخته می‌شد. او به عنوان یک تابعی و پیروان آنها معرفی شده است. او حافظ ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عبدالرحمن همدانی کوفی است که به ابن عقدة معروف است.

سید صاحب العبقات، وثاقت و جلالت ابن عقدة را از طریق دارقطنی، ابوعلی حافظ، حمزه سهمی، سمعانی، سیوطی، سبط ابن جوزی، فتنی و بدخشانی اثبات کرده است. ابن عقدة از بزرگان حافظان مانند طبرانی، دارقطنی، ابونعیم و ابن عدی روایت کرده است.

دارقطنی می‌گوید که مردم کوفه اتفاق نظر دارند که از زمان عبدالله بن مسعود تا زمان ابوالعباس ابن عقدة، کسی از او حافظ‌تر نبوده است. سبکی در طبقات خود او را از حافظان این شریعت به‌شمار آورده است. سیوطی در تدریب الراوی و ابن جوزی در معرفة الصحابة و ذهبی در الجرح و التعدیل، آرای او را نقل کرده‌اند.

به نظر می‌رسد که ابن عقدة هیچ گناهی نداشته است، مگر آنکه سیوطی می‌گوید: «او شیعه بود» و سبط ابن جوزی می‌گوید: «او فضائل اهل بیت را روایت می‌کرد و به آنها محدود می‌شد و به مدح یا ذم صحابه نمی‌پرداخت، بنابراین او را به رفض نسبت می‌دادند». فتنی می‌گوید: «او را تنها عصر تعصب تضعیف کرده است».

کتب تراجم بر وثاقت و ثنا و ستایش او و اعتماد بر او و اعتراف به گستردگی دانش او در حدیث اتفاق نظر دارند. به عنوان مثال:

• ابن نجار می‌گوید: «ابوالعباس از کسی که در عصر ما بود، حافظ‌تر بود».
• حافظ دارقطنی می‌گوید: «ابوالعباس ابن عقدة می‌دانست که مردم چه می‌دانند، اما مردم نمی‌دانستند که او چه می‌داند». او همچنین می‌گوید: «اهل کوفه اتفاق نظر دارند که از زمان عبدالله بن مسعود تا زمان ابوالعباس ابن عقدة، کسی از او حافظ‌تر نبوده است».
• ابن عقدة می‌گوید: «من به سیصد هزار حدیث از احادیث خاص اهل بیت پاسخ می‌دهم».
• حافظ ابن ابی دارم می‌گوید: «شنیدم که ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید می‌گوید: من برای اهل بیت سیصد هزار حدیث حفظ کرده‌ام».
• ابوطیب ابن هرثمه می‌گوید: «ما در حضور ابوالعباس ابن عقدة کوفی محدث بودیم و از او می‌نوشتیم. در مجلس یک مرد هاشمی کنار او بود. بحثی در مورد حافظان حدیث درگرفت. ابوالعباس گفت: من به سیصد هزار حدیث از احادیث این خانواده و غیر آنها پاسخ می‌دهم» و دستش را بر شانه مرد هاشمی زد.
• ابوالحسن محمد بن عمر بن یحیی علوی می‌گوید: «ابوالعباس ابن عقدة در یکی از روزها نزد پدرم آمد. پدرم به او گفت: مردم زیادی در مورد حافظه تو برای حفظ حدیث صحبت می‌کنند. دوست دارم بگی چه قدر حدیث حفظ کرده‌ای». ابوالعباس از پاسخ دادن امتناع کرد و ناراحتی خود را نشان داد. سپس دوباره از او پرسید و گفت: «عزمت می‌کنم که به من بگویی». ابوالعباس گفت: «من صد هزار حدیث را با اسناد و متن حفظ کرده‌ام و سیصد هزار حدیث را با اسناد و برخی متون و مراسیل و مقاطع می‌شناسم».
• ابن عماد حنبلی می‌گوید: «حافظ ابن عقدة ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید کوفی شیعه، یکی از پایه‌های حدیث است… او یک معجزه در حفظ بود».
• صفدی می‌گوید: «او حافظ بزرگ بود و ابواب و تراجم را جمع‌آوری کرد».
• سمعانی می‌گوید: «او حافظ ماهر و بسیار دانا بود، ابواب و تراجم و مشیخه را جمع‌آوری کرد و بسیار روایت می‌کرد و احادیثش منتشر شد».
• خطیب بغدادی می‌گوید: «او حافظ و عالم بود، ابواب و تراجم و مشیخه را جمع‌آوری کرد و بسیار روایت می‌کرد و احادیثش منتشر شد».
• سیوطی می‌گوید: «ابن عقدة حافظ زمانه و محدث بزرگ بود… او از امامان زیادی شنید و کتاب‌های بالا و پایین را نوشت و به اساتید خود می‌نوشت. او در قدرت حافظه و کثرت حدیث به اوج رسیده بود و سفرهایش کم بود و تألیف و جمع‌آوری می‌کرد».
• ذهبی می‌گوید: «ابوالعباس کوفی، حافظ بزرگ و یکی از چهره‌های برجسته حدیث است… او ابواب و تراجم و مشیخه را جمع‌آوری کرد و احادیثش منتشر شد و شهرتش فراگیر بود… و از بزرگان و کوچک و ناشناس‌ها می‌نوشت و جمع‌آوری می‌کرد».
• ذهبی پس از نقل دو حدیث در مورد فضائل خلفا با روایت ابن عقدة می‌گوید: «گفته شده که ابن عقدة به تشیع متهم شده است، اما روایات او نشان می‌دهد که در تشیعش افراط نکرده است. کسی که به این حد از حفظ و آثار برسد و در دلش کینه نسبت به پیشگامان داشته باشد، مخالف یا زندیق است! و خدا داناتر است».
• ابن عدی می‌گوید: «ابن عقدة دارای دانش و حافظه بود و در این صنعت پیشرو بود، اما من دیدم که مشایخ بغداد از ستایش او خودداری می‌کنند… او در میان شیعه و در این صناعت نیز پیشرو بود و من مجبور بودم به او اشاره کنم».
• ابن جوزی می‌گوید: «او احادیث زیادی شنید و از بزرگترین حافظان بود… با این حافظه و کثرت شنیدن و نوشتن، مردم به او انتقاد کردند».
• ابن عبدالهادی دمشقی می‌گوید: «حافظ بزرگ ابوالعباس… کتاب‌های بالا و پایین و صحیح و باطل را می‌نوشت و در حافظه و کثرت حدیث به اوج رسیده بود… ابن عقدة عمداً متن جعلی نمی‌ساخت، اما غرائب و مناکیر را جمع‌آوری می‌کرد و بسیار از ناشناس‌ها روایت می‌کرد».
• محمد طاهر هندی می‌گوید: «ابن عقدة از بزرگترین حافظان بود و مردم به او اعتماد داشتند و تنها عناصر تعصب‌زده او را تضعیف کردند».
• صارم‌الدین وزیر می‌گوید: «امام حافظ علامه متقن، کتاب‌هایش به ششصد بارگی می‌رسید… و دشمنان او را متهم کردند که در مورد مذمت صحابه می‌نوشت».
• حافظ ابوعبدالله نیشابوری می‌گوید: «به ابوعلی حافظ گفتم: برخی مردم در مورد ابوالعباس چه می‌گویند؟ گفت: در مورد چه؟ گفتم: در مورد این که او از مجهولین روایت می‌کند. گفت: با این مسائل سر و کار نداشته باشید، ابوالعباس امام حافظ است و جایگاه او جایگاه کسی است که از تابعین و پیروان آنها می‌پرسد».
• ابوجعفر طوسی می‌گوید: «ابن عقدة حافظ: امر او در وثاقت و جلالت و عظمت حافظه مشهورتر از آن است که نیاز به ذکر باشد… او زیدی جارودی بود و به همین ترتیب درگذشت و ما او را در میان اصحابمان ذکر کردیم به دلیل کثرت روایاتش از آنها و اختلاطش با آنها و تألیف برای آنها».
• ابوالعباس نجاشی می‌گوید: «احمد بن محمد بن سعید: این مرد در میان اصحاب حدیث بزرگ است و به حفظ مشهور است… و اصحاب ما به دلیل اختلاطش با آنها و عظمت جایگاه و ثقه و امانتش از او یاد می‌کنند».
• علامه حلی می‌گوید: «احمد بن محمد بن سعید: جلیل القدر و عظیم المنزله بود و زیدی جارودی بود و به همین ترتیب درگذشت… ما او را در میان اصحابمان ذکر کردیم به دلیل کثرت روایاتش از آنها و اختلاطش با آنها و تألیف برای آنها، او تمام کتاب‌های اصحابمان را روایت کرد و برای آنها تألیف کرد و اصول حدیثی آنها را ذکر کرد و حافظ بود».

تألیف کتاب در غدیر

یکی از کتب برگزیده و تألیفات ارزشمند در موضوع غدیر، کتاب ابن عقده در موضوع اسناد غدیر است. این کتاب به دو شکل چاپ شده است:

الف) کتاب الولایة، ابن عقده، جمع‌آوری و تنظیم: عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، عربی، دلیل ما، قم، چاپ اول، سال ۱۳۷۹ش، وزیری، ۳۰۰ ص.

در این کتاب، احادیث احمد بن محمد (ابن عقده) م ۳۳۳ ق، در غدیر را از کتب و منابع جمع‌آوری نموده و با مقدمه ای مفصل در مورد ابن عقده و کتابش آورده و در پایان فهارس مفصل آمده است.

البته این کتاب به عنوان کتاب «حدیث الولایة» ابن عقده و با نام «کتاب الولایة» و مؤلف آن به چاپ رسیده، ولی این درست نیست.

ب) حدیث الولایة و من روی غدیر خم من الصحابة، ابن عقده، جمع‌آوری و تنظیم: امیر تقدمی (معصومی). عربی، دلیل ما، قم، چاپ اول، سال ۱۳۸۰ ش، ۱۴۲۲ ق، وزیری، ۲۵۶ ص.

در این کتاب احادیث احمد بن محمد (ابن عقده) م ۳۳۳ ق، در غدیر را از کتب و منابع جمع‌آوری نموده و با مقدمات و تحقیقات آورده است.

این کتاب به عنوان کتاب «حدیث الولایة» و با همین نام و مؤلف به چاپ رسیده ولی کتابی مستقل به‌شمار می‌رود، چرا که این کتاب تحقیقی مفصل در مورد حدیث غدیر است و یافته‌های از کتاب ابن عقده بخش کمی از آن را دربر می‌گیرد.

و نیز سه کتاب دیگر از مؤلف در غدیر است که دو کتاب با جمع و تحقیق مؤلف تدوین شده و هر دو به نام «طرق حدیث الغدیر» و یکی به روایت ابن عساکر و دیگری به روایت سه تن از بزرگان و علمای عامه است و کتاب سوم با نام «نور الأمیر فی تثبیت خطبة الغدیر» است.

روایت حدیث غدیر

یکی از علما و بزرگان اهل سنت که حدیث غدیر را نقل کرده احمد بن محمد بن سعید کوفی، ابوالعباس ابن عقده (ت ۲۴۴ یا ۲۴۹ - م ۳۳۲ق) است.

پیشتر دانسته شد که ابن عقده کتابی جداگانه در طرق حدیث غدیر تألیف کرده است.

ابن تیمیه، ابن حجر عسقلانی، شیخانی قادری، نورالدین سمهودی، مُناوی و محمد بدخشانی به این مطلب تصریح کرده‌اند.

شرح حال ابن عقده پیشتر گذشت و نیازی به تکرارش نیست.

نقلِ اسناد حدیث غدیر

به نقل سید بن طاووس، از جمله شواهدی که کثرت طرق حدیث غدیر و تواتر آن را نشان می‌دهد، نگارش کتابی توسط ابن عقده (ت ۲۴۴ یا ۲۴۹ - م ۳۳۲ ق) است درباره طرق حدیث غدیر؛ شامل بیش از صد تن از صحابیان بزرگ و با اسانید پرشمار، که به دست حافظ ابوالعباس احمد بن محمد معروف به ابن عقده کوفی تألیف شده و به نام «الموالاة» است:

1. ابوبکر عبدالله بن عثمان
2. عمر بن خطّاب
3. عثمان بن عفّان
4. علی بن ابی طالب
5. طلحة بن عبیدالله
6. زبیر بن عَوّام
7. عبدالرحمن بن عَوف
8. سعد بن مالک (ابن ابی وقّاص)
9. عباس بن عبدالمطّلب
10. حسن بن علی بن ابی طالب
11. حسین بن علی بن ابی طالب
12. عبدالله بن عباس
13. عبدالله بن جعفر بن ابی طالب
14. عبدالله بن مسعود
15. عمّار بن یاسر
16. جُندَب بن جُناده غِفاری، ابوذرّ
17. سلمان فارسی
18. اسعد بن زراره انصاری
19. خُزَیمَة بن ثابت انصاری
20. خالد بن زید انصاری، ابوایّوب
21. سهل بن حُنَیف انصاری
22. عثمان بن حنیف انصاری
23. حُذَیفَة بن یمان
24. عبدالله بن عمر بن خطاب
25. براء بن عازب انصاری
26. رِفاعَة بن رافع انصاری
27. سَمُرَة بن جُندَب
28. سَلَمَة بن اکوع اسلمی
29. زید بن ثابت انصاری
30. ابولیلی انصاری
31. ابوقُدامه انصاری
32. سهل بن سعد انصاری
33. عَدیّ بن حاتِم طایی
34. ثابت بن یزید بن ودیعه
35. کعب بن عُجْره انصاری
36. ابوهیثم بن تَیِّهان انصاری
37. هاشم بن عُتبَة بن ابی وقّاص زُهری
38. مقداد بن عمرو کِندی
39. عمران بن حصین خُزاعی
40. عمر بن ابی سَلَمه
41. عبدالله بن ابی عبدالاسد مخزومی
42. بُرَیدَة بن حُصَیب اَسلمی
43. جَبَلَة بن عمر انصاری
44. ابوهُرَیره دَوسی
45. فضلة بن عُبَید اسلمی، ابوبَرزه
46. ابوسعید خُدری
47. جابر بن عبدالله انصاری
48. جریر بن عبدالله
49. زید بن ارقم انصاری
50. ابورافع، غلام رسول‌الله صلی الله علیه و آله
51. ابوعمرة بن عمرو بن محصن انصاری
52. انس بن مالک انصاری
53. ناجیة بن عمر خُزاعی
54. ابوزینب بن عَوف انصاری
55. یعلی بن مُرَّه ثقفی
56. سعید بن سعد بن عُباده انصاری
57. حُذَیفة بن اسید غِفاری، ابوسَریحه
58. عمرو بن حَمِق خُزاعی
59. زید بن حارثه انصاری
60. مالک بن حُوَیرِث
61. جابر بن سَمُره سوائی، ابوسلیمان
62. عبدالله بن ثابت انصاری
63. حُبشی بن جُناده سلولی
64. ضمیره اسدی
65. عُبَید بن عازب انصاری
66. عبدالله بن ابی اَوفی اسلمی
67. زید بن شراحیل انصاری
68. عبدالله بن بُسر مازنی
69. نُعمان بن عجلان انصاری
70. عبدالرحمن بن یَعمُر دیلی
71. ابوالحمراء خادم پیامبر صلی الله علیه و آله
72. ابوفضاله انصاری
73. عطیّة بن بُسر مازنی
74. عامر بن لیلی غِفاری
75. عامر بن واثله کِنانی، ابوالطُّفَیل
76. عبدالرحمن بن عبدربّه انصاری
77. حسّان بن ثابت انصاری
78. سعد بن جُناده عَوفی
79. عامر بن عُمَیر نُمَیری
80. عبدالله بن یامیل
81. حَبَّة بن جُوَین عُرَنی
82. عُقبَة بن عامر جُهَنی
83. ابوذُؤَیب شاعر
84. ابوشُرَیح خُزاعی
85. وهب بن عبدالله سوائی، ابوجُحَیفَه
86. صدی بن عجلان باهلی، ابواُمامه
87. عامر بن لیلی بن ضَمره
88. جُندَب بن سفیان بَجَلی
89. اُسامة بن زید بن حارثه کَلبی
90. وحشی بن حرب
91. قیس بن ثابت بن شماص انصاری
92. عبدالرحمن بن مُدلِج
93. حبیب بن بدیل بن ورقاء خُزاعی
94. فاطمه علیها السلام بنت محمد صلی الله علیه و آله
95. عائشه بنت ابی بکر
96. امّ المؤمنین امّ سَلَمَه
97. امّ هانی بنت ابی طالب
98. فاطمه بنت حمزة بن عبدالمطّلب
99. اسماء بنت عُمَیس خَثعَمیّه

ابن عقده در این کتاب نام افزوده که ۲۸ تن از دیگر صحابه از راویان حدیث غدیر هستند، ولی ذکری از آنان و نامشان به میان نیاورده است.