احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری

احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی، معروف به ابواسحاق ثعلبی، از برجسته‌ترین مفسران، محدثان، شاعران و زبان‌شناسان شافعی‌مذهب قرن پنجم هجری بود. به دلیل تألیفات مهمش در زمینه تفسیر و قصص انبیا، نام او در میان علمای بزرگ اهل سنت جاودانه شده است.

احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری

اطلاعات فردی
نام کامل	ابواسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری
سرشناسی	مفسر قرآن، محدث، شاعر، زبان‌شناس شافعی‌مذهب
تولد	حدود نیمه دوم قرن چهارم هجری، نیشابور
وفات	محرم سال ۴۲۷ هجری قمری نیشابور
محل دفن	نیشابور (ایران، خراسان)
اطلاعات علمی
استادان	ابن مهران نیشابوری، ابوبکر بن احمد طرازی، ابوعبدالرحمان سلمی، ابن حبیب نیشابوری و…
شاگردان	ابوالحسن علی بن احمد واحدی و دیگران
تحصیلات	علوم قرآن، قرائت، حدیث، ادبیات عرب، لغت عربی، تفسیر
مذهب	اهل سنت، شافعی، اشعری
اطلاعات فرهنگی
زمینه فعالیت	تفسیر قرآن، قصص انبیاء، علوم حدیث، ادبیات عرب
علت شهرت	تألیف تفسیر الکشف والبیان (تفسیر ثعلبی)، عرائس المجالس فی قصص الانبیاء

زندگی‌نامه

ابواسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری، در قرن چهارم و پنجم هجری قمری در نیشابور بدنیا آمد و تا پایان عمر در همین شهر زندگی کرد. لقب «ثعلبی» به معنای نسبت خانوادگی نیست، بلکه یک لقب علمی است که به‌واسطه ویژگی‌ها و شهرت علمی‌اش بر او نهاده‌اند.

ثعلبی از دوران کودکی به تحصیل علوم اسلامی مشغول شد و بخش عمدهٔ جوانی خود را در حلقه‌های درس استادان مختلف سپری کرد. مهم‌ترین استادان او عبارت‌اند از:

• ابومحمد حسن بن احمد مخلدی (درگذشته ۳۸۹ق)
• ابوطاهر محمد بن فضل بن خزیمه (درگذشته ۳۸۷ق)
• احمد بن محمد حفّاف (درگذشته ۳۱۵ق)
• یحیی بن اسماعیل ابوزکریا حربی (درگذشته ۳۹۴ق)

در زمینه قرائات قرآن، نزد ابوبکر بن مهران و ابوبکر بن احمد طرازی علم‌آموزی کرد. همچنین در عرصهٔ حدیث و تفسیر از عالمانی چون ابوعبدالرحمان سلمی و ابن حبیب بهره برد. وی مجلس درس پرباری در نیشابور داشت که طالبان علم از مناطق دوردست برای استفاده از آن رهسپار این شهر می‌شدند.

ثعلبی آثار متعددی نگاشت و واحدی، مفسر نامدار، بخش عمده‌ای از تفسیر خود را نزد او آموخت. ابن خلّکاناو را توثیق کرده و در علم تفسیر بسیار ستوده است. عبدالغافر بن اسماعیل فارسی در کتاب «سیاق تاریخ نیشابور» او را بسیار ستوده و توثیق کرده است. یاقوت حَمَوی و ذهبی و ابن وردی و صفدی و یافعی و ابن شحنه و ابن قاضی شُهبه و سیوطی و ولی‌الله دهلوی: وی را توثیق کرده و ستوده‌اند، به خصوص در تفسیر و ادبیات. ثعلبی از ابوطاهر بن خزیمه، امام ابوبکر بن مهران مُقری و ابوالقاسم قشیری روایت کرده است. ابوالحسن واحدی شاگرد او است. ابوالقاسم قشیر، عبدالغافر بن اسماعیل و ذهبی فارسی نیز وی را ستوده‌اند.

او در ماه محرم سال۴۳۷هجری قمری در نیشابور درگذشت.

تألیفات

برخی از مهم‌ترین آثار ثعلبی:

• «الکشف و البیان فی تفسیر القرآن»
• «عرائس المجالس فی قصص الانبیاء»
• «تاج العرائس»
• «ربیع المذکرین»

اِعتراف به مفاد حدیث غدیر

در کتاب «عوالم العلوم» فهرستی از راویان حدیث و شعرا و اهل لغت عامه که معنی «اولی» را معنای اصلی کلمه مولی دانسته‌اند آورده است، که یکی از آن‌ها ابواسحاق ثعلبی (م ۴۲۷ ق) است.

روایت حدیث غدیر

یکی از علما و بزرگان اهل سنت که حدیث غدیر را نقل کرده احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق (م ۴۲۷ یا ۴۳۷ ق) است. ثعلبی در تفسیرش حدیث غدیر را با اشاره به ماجرای غدیر روایت کرده است.

روایتِ کامل ماجرای حارث فهری در غدیر

از جمله دلایل قطعی بر دلالت حدیث غدیر بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام، ماجرای حارث فهری و عذاب الهی با سنگ آسمانی و نزول آیاتی از سوره معارج است.

این ماجرا را شماری از بزرگان اهل سنت نقل کرده‌اند، که از جمله آنان احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی (ثعالبی) نیشابوری، ابواسحاق (م ۴۲۷ یا ۴۳۷ ق) است.

ابواسحاق ثعلبی در «الکشف و البیان» گوید: از سفیان بن عُیَینه پرسیدند:

آیه «سَألَ سائِلٌ» درباره چه کسی نازل شده است؟ وی گفت: مطلبی از من پرسیدی که پیش از تو کسی مرا از آن نپرسیده است.

پدرم، از جعفر بن محمد و او از پدرانش علیهم السلام نقل کرده که چون رسول خدا صلی الله علیه و آله به غدیر خم رسید، ندا داد و مردم گرد آمدند.

پس دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفت و فرمود:

هر کس من مولای او هستم علی مولای او است.

خبر این رخداد در شهرها پیچید و پراکنده گشت و به حارث بن نعمان فهری رسید. او بر شتر ماده اش سوار شد و خود را به ابطح رساند.

از شترش پیاده شد و آن را خوابانید و بست. سپس نزد پیامبر صلی الله علیه و آله - که اصحابش گرداگرد او بودند - رفت و گفت:

ای محمد، از جانب خدا به ما دستور دادی شهادت دهیم که معبودی به جز او نیست و تو فرستاده اویی، آن را از تو پذیرفتیم. فرمان دادی که پنج نوبت نماز بگزاریم، آن را از تو پذیرفتیم.

دستور دادی که زکات بدهیم، آن را پذیرفتیم. فرمان دادی که در ماه رمضان روزه بگیریم، آن را از تو پذیرفتیم. دستور دادی که حج گزاریم، آن را نیز پذیرفتیم.

اما تو به اینها راضی نشدی تا اینکه دو بازوی پسرعمویت را بالا بردی و او را بر ما برتری دادی و گفتی: هر کس من مولای او هستم علی مولای او است. آیا این از سوی تو است یا از سوی خدای عزوجل؟

پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ داد: سوگند به خدایی که معبودی جز او نیست این از سوی خداست.

حارث بن نعمان روی گرداند و به سوی مرکبش رفت، در حالی که می‌گفت: خدایا، اگر آنچه محمد می‌گوید حق است، سنگی از آسمان بر ما بباران یا عذابی دردناک بر ما فرو بفرست.

هنوز حارث به مرکبش نرسیده بود که خدا سنگی بر او افکند، که بر سرش خورد و از مقعدش بیرون آمد و او را کشت.

سپس خدای عزوجل این آیات را فرو فرستاد: «سَألَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ * لِلکافِرینَ لَیسَ لَهُ دافِعٌ»:

خواهنده ای عذابی را در خواست کرد که از آن کافران است و هیچ بازدارنده ای از آن نیست.

دانشمندان اهل تسنّن بسیار از تفسیر و دیگر مؤلفات ثعلبی نقل و به روایات او استشهاد و اعتماد کرده‌اند، از جمله:

قرطبی، نَوَوی، کمال الدین دمیری، نورالدین حلبی، حسین دیاربکری، محمد بن معتمدخان بدخشی و احمد بن باکثیر مکّی.

به خصوص در مورد اسانید روایی تفسیر ثعلبی نزد اهل سنت نیز تفسیر ثعلبی از کتاب‌های شناخته شده و مورد اعتماد اهل سنت است.

آنان این کتاب را با اسانید خود از مؤلفش روایت می‌کنند، و روایات آن را نقل و به آنها اعتماد می‌نمایند، از جمله: عزّالدین ابن اثیرو ابومحمد بن محمد امیر در رساله اسانیدش.

نقلِ آیه تبلیغ برای غدیر

کتب مفصلی در زمینه بحث‌های رجالی و تاریخیِ مربوط به سند حدیث غدیر تألیف شده است.

از جمله در تعدادی از کتاب‌های بزرگان عامه حدیث غدیر به عنوان یکی از مسلمات روایت شده، که یکی از آنها ثعلبی است.به تعبیر دیگر: یکی از وجوه دلالت حدیث غدیر بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام نزول آیه «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ…» است که از جمله مشهورترین آیات غدیر است. اختصاص آن به غدیر هم نزد شیعه و غیر شیعه از مسلمات است، و بین مفسرین و محدثین اهل سنت مشهور است، اگر چه بعضی از آنان در صدد انحراف شأن نزول آیه بوده‌اند.

از جمله عده ای از بزرگان علمای اهل سنت هستند، و یکی از آنها که نزول آیه «بَلِّغْ» را در غدیر ذکر کرده‌اند، احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی، ابواسحاق است: ثعلبی در تفسیرش نزول آیه تبلیغ در روز غدیر خم را از امام باقر علیه السلام و نیز از براء با نقل ماجرای غدیر و همچنین از ابن‌عباس نقل کرده است. شرح حال ابواسحاق ثعلبی و بزرگی او نزد اهل سنت در مجلدات دیگر «عبقات» و در بیان آیه ولایت آمده است.