اسماء بنت عمیس و حدیث غدیر
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | اسماء بنت عُمَیس بن مَعْد یا نُعمان |
| سرشناسی | صحابیه و از زنان برجسته صدر اسلام |
| وفات | پس از سال ۴۰ هجری قمری (روایات مختلف: ۳۸ یا ۴۰ ه.ق) |
| محل دفن | روایات مختلف: باب الصغیر دمشق یا هاشمیه عراق |
| خویشان سرشناس | جعفر بن ابیطالب (همسر اول)، ابوبکر (همسر دوم)، امام علی علیه السلام (همسر سوم)،عبدالله بن جعفر و محمد بن ابیبکر (فرزندان) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، حضرت زهرا سلام الله علیها |
| شاگردان | عبدالله بن جعفر، سعید بن مسیب، عروة بن زبیر |
| مذهب | اسلام |
| اطلاعات فرهنگی | |
| زمینه فعالیت | هجرت |
| علت شهرت | همسر سه شخصیت مهم اسلامی و مادر چند شهید، از نخستین مهاجران به حبشه |
اسماء بنت عمیس،[۱] بانوی مؤمن و برجسته عرب بود که ابتدا همسر جعفر بن ابیطالب، سپس ابوبکر و پس از آن امام علی علیه السلام شد و مادر چند شهید بزرگوار تاریخ اسلام بهشمار میآید.[۲] او از نخستین زنان مسلمان، مهاجر به حبشه و مدینه بود و نزد پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام جایگاهی ممتاز داشت و در رخدادهای مهم صدر اسلام نقش فعال ایفا کرد.[۳] اسماء تا پایان عمر بر ایمان خود استوار بود و سرانجام پس از شهادت امام علی علیه السلام، از دنیا رفت و دو مزار تاریخی به نام او باقی مانده است.[۴]
زندگینامه
از زندگی اسماء بنت عمیس پیش از اسلام آگاهی دقیقی در دست نیست. درباره نسب پدری او اختلافهایی وجود دارد؛ برخی «عُمَیس» را فرزند مَعْد و برخی فرزند نُعمان دانستهاند. مادرش را «خوله» یا «هند» دختر عوف بن زهیر معرفی کردهاند و بنا بر گزارش ابن سعد، خوله و هند یک نفرند.[۵] تبار اسماء از هر دو سو به قبایل یمنی میرسد، گرچه برخی قبیله «خَثْعَم» را در شمار قبایل ملحق به عدنانیان دانستهاند.[۶]
احتمالاً اسماء در سالهای آغازین بعثت با جعفر بن ابی طالب ازدواج کرد. این زوج در دوران دشوار هجرت، از خوشبختترین همسران مسلمان شناخته شدند.[۷] اسماء پیش از ورود مسلمانان به «دارالارقم» ایمان آورد، با پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله بیعت کرد و بهعنوان زنی بهشتی مورد تأیید و شهادت رسول خدا صلی الله علیه وآله قرار گرفت. امام صادق علیه السلام نیز او را از شمار هفت زن بهشتی دانسته و برایشان دعا کرده است.[۸]
اسماء در سال پنجم بعثت به همراه شوهرش جعفر به حبشه هجرت نمود و در آن دیار صاحب سه پسر شد: عبدالله، محمد و عَون. عبدالله نخستین کودک مسلمان متولد در حبشه بود. نجاشی، پادشاه حبشه، به احترام جعفر، پسر خود را نیز عبدالله نام نهاد. اسماء افزون بر فرزند خویش، فرزند نجاشی را نیز شیر داد که نشانه منزلت و تدبیر او در تحکیم روابط مسلمانان با دربار حبشه است.[۹]
در سال هفتم هجری، همزمان با فتح خیبر، اسماء با جعفر و دیگر مهاجران حبشه به مدینه بازگشت. پیامبر صلی الله علیه وآله ابورافع را به استقبال آنان فرستاد و امام علی علیه السلام نیز به دستور حضرت خوراک و روغنی برای خانواده جعفر فرستاد تا فرزندانش را اطعام و بوی دریا را از تنشان بزداید.[۱۰]
جعفر در سال نهم هجری در جنگ موته به شهادت رسید. رسول خدا صلی الله علیه وآله به خانه اسماء رفت، فرزندانش را در آغوش گرفت و با آنان مهربانی کرد. اسماء که هوشیار و خردمند بود، از رفتار پیامبر صلی الله علیه وآله دریافت شوهرش شهید شده است. حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز بر او گریست و پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «بر مانند جعفر باید گریست».[۱۱]
در پی واقعه حنین، اسماء با ابوبکر ازدواج کرد. طبق نقل ابن ابی هلال، این ازدواج به دستور پیامبر صلی الله علیه وآله انجام شد. همین واقعه بعدها مستند فتوای فقیهان گردید که ازدواج در «دارالحرب» تنها برای افرادی جایز است که در سپاه مسلمانان باشند.[۱۲] از این گزارش برمیآید که اسماء در فتح مکه و حنین حضور فعال داشته است.
پس از شهادت پیامبر صلی الله علیه وآله، هنگامی که برخی از صحابه چون عمر بن خطاب رحلت پیامبر را انکار میکردند، اسماء با اطمینان گفت پیامبر صلی الله علیه وآله درگذشته و مهر نبوت از دوش ایشان برداشته شده است.[۱۳] او همچنین در ماجرای توطئه قتل امام علی علیه السلام در زمان حرب رضوان، با آگاهسازی بهموقع آن حضرت، نقش خود را ایفا کرد.[۱۴] وی در ماجرای فدک نیز به نفع حضرت فاطمه سلام الله علیها شهادت داد، ولی شهادتش از سوی عمر بن خطاب رد شد.[۱۵]
اسماء شاهد واپسین لحظات عمر فاطمه زهرا سلام الله علیها بود. او امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام را از شهادت مادر آگاه ساخت و طبق وصیت حضرت، در غسل ایشان با امام علی علیه السلام همکاری نمود. همچنین زنانی چون ام عطیه، ام کلثوم دختر پیامبر صلی الله علیه وآله، و صفیه دختر عبدالمطلب را غسل داده بود.[۱۶]
پس از وفات ابوبکر، اسماء با امام علی علیه السلام ازدواج کرد و از ایشان دو پسر به نام یحیی و عَون به دنیا آورد.[۱۷] ابن عبدالبر درباره انتساب عَون به امام تردید کرده است.[۱۸] اسماء در سال۳۸هجری از شهادت فرزندش محمد بن ابی بکر باخبر شد و در شدت اندوه، خون از سینهاش جاری شد.[۱۹] اندک زمانی بعد خبر شهادت امام علی علیه السلام نیز به او رسید. او در آرزوی دیدار شوهران و فرزندان شهیدش چشم از جهان فروبست. ذهبی سال درگذشت او را پس از شهادت امام علی علیه السلام در رمضان سال۴۰ هجری و برخی دیگر، سال ۳۸هجری دانستهاند. امروزه دو مکان به او منسوب است: یکی در قبرستان بابالصغیر دمشق و دیگری در حومه هاشمیه عراق نزدیک آرامگاه فرزندش یحیی.[۲۰]
بیعت در غدیر
از جمله کسانی که در مراسم بیعت همگانی در غدیر حضور داشتند اسماء بنت عمیس بود.[۲۱]
راوی غدیر[۲۲]
شواهد موجود در کتب تاریخی گویای این حقیقت است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از آغاز رسالت با رویکرد عمده زنان به آئین توحیدی روبرو شد.
اولین پذیرنده اسلام حضرت خدیجه علیها السلام و اولین شهیده جناب سمیه و نیز بانوانی که از سابقین و مهاجران شمرده میشدند، نمونه روشنی از ارزش زنان در دین اسلام را به نمایش میگذارند. همچنین حضور زنان در حجةالوداع بارزترین و ماندگارترین نوع ارزش والای بانوان است. اخبار فراوانی که به وسیله راویان زن از این مراسم عظیم نقل شده گویای تلاش گسترده زنان در پاسداری از این میراث مقدس است. از جمله این بانوان اسماء بنت عمیس است:
او به دلیل تقرب به اهل بیت علیهم السلام روایات فراوانی نقل کرده است. تنها حدود شصت روایت از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دارد، که بسیاری از آنها در منزلت امیرالمؤمنین علیه السلام است.[۲۳]
وی همواره از محبان و ملازمان فاطمه زهرا علیها السلام بود. او بعد از شهادت حضرت فاطمه علیها السلام از جمله همسران حضرت علی علیه السلام شد. فرزندش محمد را چنان تربیت کرد که از مریدان و مخلصان امیرالمؤمنین علیه السلام شد. زمانی که در حجةالوداع شرکت جست همسر ابوبکر بود، و محمد بن ابی بکر نیز در مسیر حجةالوداع متولد شد. ابن عقده در «کتاب الولایة» حدیث غدیر را از او روایت کرده است.[۲۴] اسماء همچنین از راویان حدیث ردّ الشمس بهشمار میرود.[۲۵]
پانویس
- ↑ اسماء، از نامهای عربی کهن است. سیبویه و پیروان او آن را برگرفته از «وُسَماء» به معنای زیباروی دانستهاند، در حالی که مُبرّد آن را جمعِ «اسم» میداند و «سُمَیَّه» را تصغیر آن تعبیر کرده است. برخی مورخان صحابه، اسماء را نامی مشترک میان زنان و مردان معرفی کردهاند؛ به گونهای که اگر برای زن به کار رود از «وُسَماء» و اگر برای مرد به کار رود، جمع «اسم» است، مانند اسماء بن حکم و اسماء بن عبید. تاج العروس، ج۱۷، ص۷۲۷؛ ج۱۹، ص۵۴۰
- ↑ طبقات الکبری، ج۸، ص۲۱۹؛ الغارات، ج۱، ص۲۸۷
- ↑ طبقات الکبری، ج۸، ص۲۰۹
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۸۷؛ مکاتیبالرسول، ج۱، ص۴۴۱
- ↑ الطبقات الکبری، ج۸، ص۲۱۹
- ↑ التنبیه والاشراف، ص۲۲۸؛ معجم قبائل العرب، ج۱، ص۲۳۱
- ↑ الفاصل، ص۱۱۷
- ↑ طرائف، ص۲۴۹؛ طبقات الکبری، ج۸، ص۲۰۹؛ خصال، ص۳۶۳
- ↑ الطبقات الکبری، ج۸، ص۲۱۹
- ↑ البدایه والنهایه، ج۳، ص۵۲
- ↑ المحاسن، ج۲، ص۴۱۹–۴۲۰
- ↑ المغنی، ج۱۰، ص۵۱۱
- ↑ طبقات الکبری، ج۲، ص۲۰۴ و ۲۰۸
- ↑ المصنف، ج۳، ص۴۶۱؛ مسند احمد، ج۴، ص۱۹۷
- ↑ بحارالأنوار، ج۲۹، ص۱۹۷
- ↑ طبقات الکبری، ج۸، ص۳۱ و ۲۲۰؛ کشف الغمه، ج۲، ص۱۲۲
- ↑ طبقات الکبری، ج۸، ص۲۲۲
- ↑ الاستیعاب، ج۴، ص۱۷۸۵
- ↑ الغارات، ج۱، ص۲۸۷
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۸۷؛ مکاتیبالرسول، ج۱، ص۴۴۱
- ↑ واقعه قرآنی غدیر: ص ۱۱۸.
- ↑ چکیده عبقات الانوار (حدیث غدیر): ص ۱۳۸. ماهنامه کوثر (ویژه نامه غدیر، ش ۲، سال اول، اردیبهشت ۱۳۷۶): ص۸۰–۸۵.
- ↑ اعیان الشیعة: ج ۳ ص ۴۰۸. جامع الرواة: ج ۲ ص ۴۵۵. الخلاف (طوسی): ج ۱ ص ۵.
- ↑ الغدیر: ج ۱ ص ۱۷.
- ↑ الامالی (صدوق): ص۵۵، ۵۶. الارشاد: ص۱۶۳، ۱۶۴.