کتاب الولایة

کتاب الولایه

اطلاعات کتاب
نویسنده	ابوجعفر محمد بن جریر طبری ابن عقده
مذهب	اهل سنت
زبان	عربی
تحقیق یا تدوین	عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین
موضوع	غدیر خم
اطلاعات نشر
ناشر	دلیل ما
محل نشر	قم
سال نشر	سال ۱۳۷۹ ش
نوع چاپ	چاپ اول
تعداد صفحه	۳۰۰ ص
قطع	وزیری

«کتاب الولایة» منسوب به ابن عقده (م ۳۳۳ ق) توسط عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین جمع‌آوری شده است. این کتاب ۳۰۰ صفحه‌ای شامل احادیث غدیر از منابع مختلف، مقدمه‌ای مفصل درباره ابن عقده و کتابش، و فهارس است. گرچه کتاب با عنوان «حدیث الولایة» یا «کتاب الولایة» ابن عقده منتشر شده، اما این انتساب صحیح نیست.

انگیزه طبری از تألیف این کتاب

درباره علت تألیف «کتاب الولایة» از سوی طبری، در چندین منبع به آن اشاره شده است. خلاصه ماجرا آن است که سجستانی - فرزند سجستانی صاحب سنن - مطلبی در انکار حدیث غدیر گفت که سبب تألیف این اثر از سوی طبری شد.

در اینجا گزارش این رویداد را در منابع کهن پی می‌گیریم. قدیمی‌ترین منبعی که دلیل تألیف این کتاب را مطرح کرده، قاضی نعمان (م ۳۶۳ ق) است. وی می‌نویسد:

فمن ذلک ان کتابه الذی ذکرناه و هو کتاب لطیف بسیط ذکر فیه فضائل علی علیه السلام و ذکر ان سبب بسطه ایاه، انما کان لان سائلاً سأله عن ذلک لامر بلغه عن قائل زعم ان علیاً علیه السلام لم یکن شهد مع رسول‌الله صلی الله علیه و آله حجةالوداع آلتی قیل انه قام فیها بولایة علی علیه السلام بغدیر خم، لیدفع بذلک بزعمه عنه الحدیث لقول رسول‌الله صلی الله علیه و آله:

من کنت مولاه فهذا علی علیه السلام مولاه. فاکثر الطبری التعجب من جهل هذا القائل، و احتجّ علی ذلک بالروایات الثابتة علی قدوم علی علیه السلام من الیمن علی رسول‌الله صلی الله علیه و آله.

یاقوت حموی بخش عمده آگاهی‌های خود را درباره طبری از ابوبکر بن کامل گرفته است. ابتدا در شمارش تألیفات طبری، از جمله می‌نویسد:

و کتاب فضائل علی بن ابی طالب علیه السلام، تکلّم فی اوله بصحة الاخبار الواردة فی غدیر خم. ثم تلاه بالفضائل و لم یتمّ. پس از آن به همین کتاب طبری اشاره کرده است.

تألیف کتاب در غدیر

یحیی بن حسن اسدی حلّی (ابن بطریق) و سید بن طاووس در کتب خود اشاره نموده‌اند که ابوجعفر محمد بن جریر طبری عامی کتابی درباره طرق حدیث غدیر تألیف کرده است. نام این کتاب «کتاب الولایة» یا «الردّ علی الحُرقوصیّة» است.جماعتی از حافظان بزرگ اهل سنت نیز نگارش این کتاب به دست طبری را تصدیق کرده‌اند، از جمله: ذهبی، ابن کثیر، یاقوت حَمَوی، ابن حَجَر عَسقَلانی.

عنوان این کتاب

طبق معمول، کتاب طبری مانند بسیاری از رساله‌ها و کتاب‌های کهن دارای چندین نام مختلف شده است. دلیلش آن است که قدما در نقل از این قبیل کتاب‌ها، گاه به اقتضای موضوع کلی کتاب نامی را که خود می‌خواستند و آن را مطابق با محتوای کتاب می‌دیدند بر آن اطلاق می‌کردند.

نکته دیگر آنکه، آن چنان‌که از این نام‌ها بر می‌آید برخی نام مجموعه ای از مطالب متنوع است که در کنار هم قرار گرفته، و برخی دیگر از این نام‌ها نام بخش و فصلی از همان کتاب است که احیاناً به صورت مستقل نیز تدوین شده است.

برای نمونه، عنوان «فضائل اهل البیت علیهم السلام» یا «مناقب اهل البیت علیهم السلام» که ابن طاووس برای کتاب طبری از آن یاد و استفاده کرده، نام کلی است که «حدیث الولایة» می‌توانسته بخشی از آن باشد. بخشی که خود به صورت کتابی مستقل نیز درآمده است.

عنوان «کتاب الولایة» افزون بر آنکه مکرر توسط استفاده‌کنندگان از این اثر به کار رفته، توسط ابن شهرآشوب در اثری کتاب شناسانه عنوان شده است.

عنوان دیگر «الردّ علی الحرقوصیة» در رجال نجاشی آمده، و تصریح شده است که کتابی است از طبری مورخ عامی مذهب درباره حدیث غدیر: له کتاب «الردّ علی الحرقوصیة»، ذکر طرق خبر یوم الغدیر.ابن طاووس نیز تصریح کرده است که طبری نام کتابش را «الردّ علی الحرقوصیة» گذاشته است.

عقیده ابن طاووس این است که انتخاب این نام به این سبب بوده است که احمد بن حنبل از نسل حرقوص بن زهیر - رهبر خوارج - بوده، و به همین دلیل از سوی طبری این نام انتخاب شده است.

روزنتال این احتمال را مطرح کرده است که «حرقوص» در لغت به معنای مگس یا پشه باشد، و احتمالاً طبری این تعبیر را برای ابوبکر بن ابی داود سجستانی که «کتاب الولایة» در ردّ بر او نوشته است، به قصد تحقیر او استفاده کرده است.شاید بتوان این احتمال را نیز افزود که این نام، اشاره به فلسفه نگارش این اثر دارد که طبری آن را در ردّ بر فردی ناصبی نگاشته است.

از آنجا که خوارج دشمن امام امیرالمؤمنین علیه السلام بوده‌اند و حرقوص بن زهیر رهبر آنان بوده، طبری چنین نامی را برای کتاب خود انتخاب کرده تا حنابله افراطی را خارجی و ناصبی مسلک نشان دهد، نه آنکه بحث از نسب احمد در میان بوده باشد.

عنوان «رسالة فی طرق حدیث غدیر» نیز عنوانی است که با مضمون کتاب به راحتی سازگار است. در این میان، کالبرگ عنوان «کتاب الولایه» و «کتاب المناقب» را در دو جا آورده است. در حالی که خود وی به این نکته اشاره دارد که ممکن است «کتاب الولایة» بخشی از کتاب فضائل یا کتاب مناقب بوده باشد.آنچه در عمل رخ داده این است که استفاده‌کنندگان از این کتاب، گاه نام کتاب فضائل علی علیه السلام یا مناقب را آورده‌اند، اما حدیث غدیر را نقل کرده‌اند. درست همان گونه که کسانی چون ابن شهرآشوب در مناقب نام «کتاب الولایة» را آورده و فضائل را از آن نقل کرده است. پیداست که دقتی در این کار صورت نگرفته است. اکنون که بنا داریم نقل‌های بر جای مانده این کتاب را جمع‌آوری کنیم، بهتر است احادیثی که از این کتاب در فضائل امام - به جز حدیث غدیر - نقل شده به عنوان «کتاب فضائل»، و احادیث غدیر تحت عنوان «کتاب الولایة» گردآوری شود.

کتابشناسی

در این کتاب، احادیث احمد بن محمد (ابن عقده) م ۳۳۳ ق، در غدیر را از کتب و منابع جمع‌آوری نموده و با مقدمه ای مفصل در مورد ابن عقده و کتابش آورده و در پایان فهارس مفصل آمده است. البته این کتاب به عنوان کتاب «حدیث الولایة» ابن عقده و با نام «کتاب الولایة» و مؤلف آن به چاپ رسیده، ولی این درست نیست. ضمناً کتابی دیگر با نام «حدیث الولایة» از: امیر تقدمی (معصومی) به چاپ رسیده و به همین سبک است.

کسانی که این کتاب را در اختیار داشته‌اند سؤالی که در مورد این کتاب مطرح است اینکه: کتاب غدیر و مناقب طبری در اختیار چه کسانی بوده است؟ تا آنجا که آگاهیم این کتاب در اختیار چندین نفر از مؤلفان، مورخان و محدثان بزرگ اسلامی تا قرن نهم بوده است. فهرست اجمالی نام این افراد عبارت است از:

• قاضی نعمان اسماعیلی (م ۳۶۳ ق) بیشترین نقل را از این کتاب دارد.
• نجاشی (ت ۳۷۲ - م ۴۵۰ ق) از این کتاب را یاد کرده و طریق خود به آن را یادآور شده است.
• شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) نیز همین گونه بوده است.
• یاقوت حموی (م ۶۲۶ ق) گزارشی از چگونگی تألیف این اثر ارائه نموده است.
• ابن بطریق (م ۶۰۰ ق) به تعداد طرق نقل حدیث غدیر در این کتاب تصریح کرده است.
• ابن شهرآشوب (م ۵۸۸ ق) نام این کتاب را در شرح حال او آورده، و در جای دیگر خبر شمارش طرق نقل شده برای حدیث غدیر در این کتاب را ارائه کرده، و در مناقب نیز در چندین مورد از آن نقل کرده است.
• ابن طاووس (م ۶۶۴ ق)، که هم از آن یاد و هم نقل کرده است.
• شمس الدین ذهبی (م ۶۴۴ ق) این کتاب را دیده و چندین روایت از آن نقل کرده است.
• ابن کثیر (م ۷۷۴ ق) این کتاب را دیده و چندین روایت از آن نقل کرده است.
• ابن حجر (م ۸۵۲ ق) این کتاب را دیده است.

چنانچه مشخص شد این کتاب به قدری واضح و روشن است که نیازی به اثبات آن نیست. گفتنی است که در سال‌های اخیر هیچ‌کس به اندازه استاد علامه مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی - که عمرش را وقف تحقیق درباره امیرالمؤمنین و اهل بیت علیهم السلام کرده - به معرفی این اثر نپرداخته است.

اکنون مروری بر آنچه درباره این اثر گفته شده خواهیم داشت:

• مفصل‌ترین نقل‌ها از این کتاب توسط قاضی نعمان ابوحنیفه نعمان بن محمد تمیمی مغربی، نویسنده و دانشمند و قاضی اسماعیلی مذهب دولت فاطمی (م ۳۶۳ ق) در مجلد نخست «شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار علیهم السلام» است.
• ابوالعباس احمد بن علی نجاشی (م ۴۵۰ ق) درباره طبری و کتاب غدیر می‌نویسد: ابوجعفر الطبری العامی: له کتاب «الردّ علی الحرقوصیة»، ذکر طرق خبر یوم الغدیر.
• اخبرنا القاضی ابواسحاق ابراهیم بن مخلد، قال: حدثنا ابی، قال: حدثنا محمد بن جریر بکتابه «الردّ علی الحرقوصیة».
• شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) درباره این کتاب نوشته است: محمد بن جریر الطبری، ابوجعفر، صاحب التاریخ، عامی المذهب. له کتاب «خبر غدیر خم»، تصنیفه و شرح امره. اخبرنا احمد بن عبدون، عن ابی بکر الدوری، عن ابن کامل، عنه.
• یحیی بن حسن معروف به ابن بطریق (ت ۵۲۳ - م ۶۰۰ ق) می‌نویسد: و قد ذکر محمد بن جریر الطبری - صاحب التاریخ - خبر یوم الغدیر و طرقه من خمسة و سبعین طریقاً، و افرد له کتاباً سمّاه «کتاب الولایة».
• همچنین وی در کتاب «مناقب آل ابی طالب» خود از آن روایاتی نقل کرده است. شیخ سدیدالدین محمود حمصی رازی از علمای قرن هفتم هجری نیز در اثبات تواتر حدیث غدیر به نوشته‌های اصحاب حدیث استناد کرده است. از جمله می‌نویسد: لان اصحاب الحدیث اوردوه من طرق کثیرة، کمحمد بن جریر الطبری؛ فانه آورده من نیّف و سبعین طریقاً فی کتابه.
• احمد بن موسی بن طاووس - که از علمای میانه قرن هفتم هجری است - نیز در همین زمینه می‌نویسد: و ساقه - ای الحدیث الغدیر - ابوجعفر محمد بن جریر الطبری - صاحب التفسیر و التاریخ الکبیر من خمسة و سبعین طریقاً.
• رضی الدین علی بن طاووس (ت ۵۸۹ - م ۶۶۴ ق) در مواردی از کتاب «مناقب اهل البیت علیهم السلام» طبری مطالبی نقل کرده، و در مواردی نیز از «کتاب الولایة» او یاد کرده است. وی درباره «کتاب الولایة» طبری می‌نویسد: و من ذلک ما رواه محمد بن جریر الطبری صاحب التاریخ الکبیر؛ صنّفه و سمّاه کتاب «الردّ علی الحرقوصیة». روی فیه حدیث یوم الغدیر و ما نصّ النبی صلی الله علیه وآله علی علی علیه السلام بالولایة و المقام الکبیر. و روی ذلک من خمس و سبعین طریقاً. همچنین در مورد دیگری می‌نویسد: و اما الذی ذکره محمد بن جریر صاحب التاریخ فانه فی مجلد. و در جای دیگری می‌نویسد: و قد روی الحدیث فی ذلک محمد بن جریر الطبری - صاحب التاریخ - من خمس و سبعین طریقاً، و افرد له کتاباً سمّاه حدیث الولایة.
• شمس الدین ذهبی (ت ۶۷۳ - م ۷۴۸ ق) می‌نویسد: و لمّا بلغه ان ابن ابی داود تکلّم فی حدیث غدیر خم، عمل کتاب الفضائل و تکلّم علی تصحیح الحدیث. قلت: رأیت مجلداً من طرق الحدیث لابن جریر فانه هشت له لکثرة الطرق. البته به احتمال زیاد ذهبی تنها جزء دوم این کتاب را دیده است. وی چندین روایت از آن در کتاب «طرق حدیث من کنت مولاه» نقل کرده است. او در موردی می‌نویسد: قالَ محمدُ بن جَریر الطبری فِی المُجَلَّد الثَّانی مِن کِتابِ غَدیرِ خُم لَه، و اَظنُّه بِمِثلِ جمع هَذَا الکتاب نَسَبَ اِلَی التَشیع. فقال:... .
• ابن کثیر (م ۷۷۴ ق) در ضمن شرح حال طبری در ذیل حوادث سال ۳۱۰ می‌نویسد: و قد رأیت له کتاباً جمع فیه احادیث غدیر خم فی مجلدین ضخیمین.
• ابن حجر عسقلانی (ت ۷۷۳ - م ۸۵۲ ق) با ارائه آنچه که مزّی در «تهذیب الکمال» آورده می‌نویسد: وی چیزی افزون بر آنچه ابن عبدالبرّ در «الاستیعاب» دارد نیاورده، جز آنکه حدیث موالاة را نقل کرده است. در حالی که طبری در تألیفی چندین برابر آنچه ابن عقده در جمع طرق این روایت آورده، طرق حدیث غدیر را فراهم آورده است: و قد جمعه ابن جریر الطبری فی مؤلف؛ فیه اضعاف من ذکر و صحّحه. و اعتنی بجمع طرقه ابوالعباس بن عقدة؛ فاخرجه من حدیث سبعین صحابیاً او اکثر.

نقل آیه تبلیغ برای غدیر

از جمله مشهورترین آیات غدیر آیه «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ…» است. اختصاص آن به غدیر هم نزد شیعه و غیر شیعه از مسلمات است، و بین مفسرین و محدثین اهل سنت مشهور است، اگر چه بعضی از آنان در صدد انحراف شأن نزول آیه بوده‌اند. از جمله عده ای از بزرگان اهل سنت هستند، و یکی از آنها که نزول آیه «بَلِّغْ» را در غدیر ذکر کرده‌اند، مسعود بن ناصر سجستانی است.