تفسیر سه سوره کامل در خطبه غدیر

در آن زمانِ محدود در خطبه بلندِ غدير، سه سوره قرآن به طور كامل مورد تفسير قرار گرفته است. اين نشانه اهمیت سوره‏ هاى مزبور در ارتباط با ولايت است، و از سوى ديگر گوياى حضور گسترده قرآن در غدير است.

توحيد

يكى از مسائل توحيدى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در اولين فراز از بخش اول خطبه غدیر بيان فرمود اينكه همه بندگان در پناه خداوند هستند.

آن حضرت در جملاتى با گنجانيدن سوره توحيد در كلام خود وحدانيت خدا را ياد كرد كه نه شبيهى دارد و نه ضدّى، و نه مى ‏زايد و نه زاييده شده است «وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفْواً اَحَدٌ».

لَمْ يَكُنْ لَهُ ضِدٌّ وَ لا مَعَهُ نِدٌّ. اَحَدٌ صَمَدٌ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ‏يَكُنْ لَهُ كُفْواً اَحَدٌ: براى او ضدّى و همراه او معارضى نبوده است. يكتا و بى ‏نياز است. زاييده نشده و نمى‏ زايد، و براى او هيچ همتايى نيست.

حمد

   تمام همت يک پيامبر كشاندن مردم از بيراهه ‏ها به سوى صراط مستقيم است. معرفى اين راه و علامت‏گذارى محدوده‏ هاى آن وظايفى است كه انبياء و اوصيا به ثمر مى‏ رسانند.

يک گونه متفاوت از بلاغ و ابلاغ در خطابه غدير، چنان نهيبى بر مردم در شناخت صراط مستقيم زد كه تا ابد كسى قادر به آوردن نظير آن نخواهد بود.

پيامبر صلى الله عليه و آله با يک جمله كوتاه اذهان مردم را متوجه سوره ‏اى از قرآن نمود كه همه مردم روزانه حداقل ده بار آن را در نمازهاى خود مى‏ خوانند، و آن سوره حمد بود كه نماز بدون آن شكل نمى‏ گيرد. در اين سوره همه مردم از پروردگارشان درخواست هدایت به راه راست را مى‏ نمايند و مى‏ گويند: «اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ».

اكنون سؤال اين است كه آيا درخواست كننده اين حاجت نبايد بداند كه اين صراط مستقيم كدام است؟ آيا «اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» كيانند، و منظور از «مَغْضُوب عَلَيْهِمْ» چه كسانى هستند و «ضالّين» كدامند؟

بنابر اين سخنى كه پيامبر صلى الله عليه و آله بايد با مقدمات بسيارى مردم را براى درک آن آماده مى ‏كرد، با يک اشاره به سوره حمد به هدف زد؛ و همه را متوجه كرد كه اگر روزانه ده بار از خداوند هدايت به راه راست را التماس مى ‏كنيد اين صراط مستقيم منم و پس از من امامان هستند.

حضرت پس از قرائت كامل سوره حمد فرمود: «فِىَّ نَزَلَتْ وَ فيهِمْ وَ اللَّهِ نَزَلَتْ، وَ لَهُمْ عَمَّتْ، وَ اِيّاهُمْ خَصَّتْ»:

اين سوره درباره من نازل شده، و به خدا قسم درباره امامان نازل شده است. به طور عموم شامل آنان است و به طور خاص درباره آنان است.

اين سياق از كلام يكى از بليغ ‏ترين شكل‏ هاى ابلاغ در فصيح‏ترين و بديع‏ ترين گونه آن بود، كه در خطابه غدير به نمايش گذاشته شد.

يكى از جهاتى كه در خطبه غدير به عنوان نتيجه‏ گيرى از جمله «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ...» تلقى مى ‏شود ائمه اثنی ‏عشر علیهم السلام به عنوان «صراط مستقيم» است.

چنانچه در قرآن و احاديث نيز تأكيد شده كه صراط مستقيم فقط راه امامان‏ عليهم السلام است. در اين باره دو جمله جامع در خطبه فرموده است:

الف) «مَنَم صراط مستقيم خداوند كه به شما دستور پيروىِ آن را داده است و بعد از من على، و سپس فرزندانم از صلب او كه امامان هدايت كننده هستند»

ب) «سوره حمد درباره امامان نازل شده است»، يعنى مسلمانان كه هر روز لااقل ده مرتبه مى ‏گويند: «اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ»، در واقع از خدا مى ‏خواهند كه آنان را به راه ائمه معصومين‏ عليهم السلام هدايت كند، و كسانى كه به اين راه هدايت مى ‏شوند «اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» هستند، و آنان كه از اين راه منحرف مى ‏شوند «مَغْضُوبٌ عَلَيْهِمْ»و «ضالّين» هستند.

به بيان ديگر:

پيامبر صلى الله عليه و آله در فرازى از بخش هفتم خطبه غدير -  كه خطبه از نيمه گذشته بودحضرت در يك نگاه تبيين كامل درباره ابعاد مسئله ولايت و برخى ناگفته ‏هاى ديگر را آغاز كرد.

از آنجا كه در فراز قبلى آيه «وَ اَنَّ هذا صِراطى مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ» تفسير شده بود، اكنون «صراط مستقيم» در سوره حمد نشان داده مى‏ شد كه مسلمانان هر روز حداقل ده بار در نمازهاى واجب از خدا درخواست هدايت به آن را دارند و اين خواسته را با تفصيل تمام از خدا مى ‏خواهند و مى‏ گويند: «اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ، صِراطَ الَّذينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضّالّينَ».

در اين بخش سخن، حضرت با اشاره به آيه ۱۵۳ سوره انعام به صراحت اعلام كرد كه «صراط مستقيم» من و على و امامان بعد از او هستيم، و نيز به آيه ۱۸۶ سوره اعراف اشاره كرد كه «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا اُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ».

سپس پيامبر صلى الله عليه و آله بدون هيچ مقدمه اى سوره حمد را به طور كامل قرائت كرد، و مخاطبين بى‏ اختيار متوجه مطلب جديدى شدند.

از آنجا كه در فراز قبلى آيه «وَ اَنَّ هذا صِراطى مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ» تفسير شده بود، اكنون «صراط مستقيم» در سوره حمد نشان داده مى‏ شد كه مسلمانان هر روز حد اقل ده بار در نمازهاى واجب از خدا درخواست هدایت به آن را دارند و اين خواسته را با تفصيل تمام از خدا مى‏ خواهند و مى‏ گويند:

«اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ، صِراطَ الَّذينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضّالّينَ».

حضرت پس از قرائت سوره حمد قسم ياد كرد كه اين سوره درباره من و امامان بعد از من نازل شده است، و راه راستى كه هر مسلمان در پى آن است جز پيروى از چهارده معصوم‏ عليهم السلام راه ديگرى نمى ‏تواند باشد.

در نظر گرفتن اين نكته بسيار مهم است كه در آن زمانِ محدود در خطبه بلندِ غدير، سه سوره قرآن به طور كامل مورد تفسير قرار گرفته است: حمد، عصر، هل‏ اتى.

اين نشانه اهميت سوره‏ هاى مزبور در ارتباط با ولایت است، و از سوى ديگر گوياى حضور گسترده قرآن در غدير است.

پيامبر صلى الله عليه و آله در چند مورد از خطبه غدير فرمود:

مَعاشِرَ النّاسِ، انَا صِراطُ اللَّه الْمُسْتَقيمُ الَّذى امَرَكُمْ بِاتِّباعِهِ، ثُمَّ عَلِىٌّ مِنْ بَعْدى ثُمَّ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ ائِمَّةُ الْهُدى ... -  ثُمَّ قَرَأَ: - «بِسْمِ اللَّه الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ للَّه رَبِّ الْعالَمِينَ، الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ، إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ، اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ، صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضَّالِّينَ» ، وَ قالَ: فِىَّ نَزَلَتْ وَ فيهِمْ وَ اللَّه نَزَلَتْ وَ لَهُمْ عَمَّتْ وَ ايّاهُمْ خَصَّتْ:

اى مردم، من صراط مستقيم خدايم كه شما را به پيروىِ آن دستور داده، و بعد از من على و سپس فرزندانم از نسل او كه امامان هدايتند ... .

سپس سوره حمد را تا آخر خواندند و فرمودند: اين سوره درباره من نازل شده و به خدا قسم درباره ايشان نازل شده و به طور عموم شامل آنان است و به طور خاص درباره آنان است.

... فيهِمْ نَزَلَتْ وَ فيهِمْ ذُكِرَتْ، لَهُمْ شَمَلَتْ، ايّاهُمْ خَصَّتْ وَ عَمَّتْ: سوره حمد درباره امامان نازل شده و درباره آنان در قرآن آمده است.

هم شامل آنان است و هم به طور عموم آنان را در بر مى ‏گيرد و هم به خصوص درباره ايشان است.

فيمَنْ ذُكِرَتْ؟ ذُكِرَتْ فيهِمْ. وَ اللَّه فيهِمْ نَزَلَتْ وَ لَهُمْ وَ اللَّه شَمِلَتْ وَ ايّاهُمْ خَصَّتْ وَ عَمَّتْ: سوره حمد درباره چه كسى در قرآن آمده است؟ درباره امامان است.

به خدا قسم درباره آنان نازل شده است. به خدا قسم شامل آنان است، و به طور خاص و عام مربوط به ايشان است.

در اينجا دو بُعد قابل بررسى است:

موقعيت تاريخى

تفسير سوره حمد در غدير حامل سنگين ‏ترين پيام آن است و موقعيت آن در خطبه هنگامى است كه پیامبر صلی الله علیه و آله پس از معرفى علی بن ابى‏ طالب‏ علیه السلام، به مسئله حضور جدى دشمنان آن حضرت در جامعه مسلمانان پرداخته؛ و اكنون مى‏ خواهد شاخص‏ ها و مميّزهاى قرآنى دوستان و دشمنان اهل ‏بیت ‏علیهم السلام را به مردم معرفى كند.

آغاز سخن از تفسير سوره حمد است كه ضابطه اصلى را به دست مى ‏دهد، و بعد از آن به شناساندن اولياء و اعداء مى‏ پردازد.

تحليل اعتقادى

با توجه به اينكه سوره حمد به عنوان مهم‏ترين درخواست‏ هاى بشر از خداوند، روزانه حداقل ده بار در نمازهاى واجب تكرار مى ‏شود، و اگر نمازهاى مستحبى و موارد غير نماز را هم به آن بيفزاييم مى ‏توان آن را خلاصه خواسته ‏هاى بشر از خداوند تلقى كرد كه ذات الهى به بشر آموخته است.

در غدير كه سخن از «ولایت» است، نام سوره حمد به ميان مى‏ آيد و ارتباطى عميق و ناگسستنى بين فاتحة الكتاب و خاتمة الغدير تثبيت مى ‏شود.

نماز را كه با اين سوره آغاز مى ‏كنيم از خدا يک خواسته بزرگ داريم كه همه امور دنيا و آخرتمان بدان بستگى دارد، و آن دست يافتن به راه راست و صراط مستقيم است.

«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» يعنى خدايا، يافتن راه راست كار آسانى نيست. ظلمات فتنه و حيله‏ هاى دشمنانت چه بسيار كه ما را به اشتباه مى ‏اندازد و راه راست را بر ما مخفى مى‏ نمايد.

در اين ظلماتِ مكر و آشوب از تو مى‏ خواهيم كه فكر و عمل ما را به راه راست هدايت كنى. يعنى نه فقط آن را به ما نشان دهى بلكه ما را در مسير هدايت بيندازى.

«صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضَّالِّينَ»، خداوند به بشر خاطر نشان مى‏ كند كه راهِ پيش روى بشر از سه راه بيرون نيست:

يا راه كسانى است كه خداوند آنان را مورد لطف انعام خويش قرار داده و هدايت نموده است.

و يا راه كسانى است كه بر آنان غضب فرموده و به راه باطل رفته ‏اند.

و يا كسانى‏ اند كه حيران و گمراهند و با آنكه باطل را انتخاب نكرده ‏اند ولى راه حق را هم نيافته ‏اند.

در غدير پيامبرصلى الله عليه وآله انگشت اشارت را دقيقاً بر تنها راه راست و صراط مستقيم الهى مى ‏گذارد، كه نه راه ديگرى جز آن وجود دارد و نه مشابه و نمونه ‏اى مى ‏تواند جايگزينش شود.

براى شيوايى و صراحت اين بيان ابتدا خود و على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام و امامان بعد از او را صراط مستقيم مى‏ خواند و سپس بى‏ درنگ سوره حمد را مى‏ خواند كه قُطب پَرگارش صراط مستقيم است.

آنگاه تفسيرى به ظرافت الماس بر آن مى ‏فرمايد و آن را با قَسَم به ذات الهى مؤكد مى‏ كند و گويا مى ‏فرمايد: اين سوره درباره من و آنان است.

صراط مستقيم را به طور عام هم در نظر بگيريم در تحقق خارجى بر ايشان منطبق است، و اگر منظور خاص خدا را هم بخواهيد مقصود فقط آنانند.

بنا بر اين ميلياردها مسلمان كه هر روز در نمازهاى خود از خدا راه راست را درخواست مى‏ كنند، در حقيقت از او مى ‏خواهند كه آنان را به راه «ولايت اهل‏ بيت‏ عليهم السلام» هدايت كند كه با اعتقاد و عمل بر طبق آن هم از راه باطل و هم از گمراهى نجات يافته‏ اند، و در كنار آن از غضب الهى به لطف و انعام پروردگار قدم نهاده ‏اند.

خدايا تو را شكر كه ما را از كسانى قرار دادى كه اين دعاى هر روزه را به استجابت رساندى. اينک از تو مى‏ خواهيم ما را بر آن ثابت قدم فرمايى، و براى عمل در راه آن كوشاتر نمايى و بينش و بصيرت ما را در اعماق اين هدايت بيشتر فرمايى.

سوره ‏اى كامل درباره اميرالمؤمنين‏ عليه السلام

از جمله احتجاجات اميرالمؤمنين ‏عليه السلام در غصب خلافت وقتى بود كه ابوبکر و عمر براى بیعت گرفتن از امیرالمؤمنین‏ علیه السلام به خانه آن حضرت آمدند و پس از صحبت‏ هايى در اين باره بيرون آمدند.

بلافاصله اميرالمؤمنين ‏عليه السلام به مسجد آمد و پس از حمد و ثنا مطالبى در پيشگيرى از توطئه ‏هاى پيش‏ ساخته سقیفه بيان داشت، و از جمله با اشاره به آيه «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى» فرمود:

ابوبكر و عمر نزد من آمدند و از من طلب بيعت نمودند با كسى كه او بايد با من بيعت كند ... .

من صاحب روز غديرم و درباره من سوره‏ اى از قرآن نازل شده است. منم وصى بر رفتگان اهل‏بيتش، منم يادگار و باقيمانده او بر زندگان از امتش.

تقوی پيشه كنيد تا شما را ثابت قدم بدارد و نعمتش را بر شما تمام كند.

عصر

از جمله نكاتى كه پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر در مورد فضائل اميرالمؤمنين ‏عليه السلام بيان داشتند اينكه سوره «والعصر»درباره او نازل شده است.

پيامبر صلى الله عليه و آله در فرازى از بخش چهارم خطبه غدير، تقوى و ايمان و اخلاص را مظهر ولاى على‏ عليه السلام و شقاوت را از آنِ مبغضين على‏ عليه السلام دانست.

در فراز بعد با قرائت سوره عصر قسم ياد كرد كه مصداق «وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» در آخر اين سوره على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام است.

به بيان ديگر: در آن زمانِ محدود در خطبه بلندِ غدير، سه سوره قرآن به طور كامل مورد تفسير قرار گرفته است.

اين نشانه اهمیت سوره‏ هاى مزبور در ارتباط با ولايت است، و از سوى ديگر گوياى حضور گسترده قرآن در غدير است.

يكى از آنها سوره عصر است. پيامبر صلى الله عليه و آله در دو مورد از خطبه غدير فرمود:

اَلا وَ اِنَّهُ لا يُبْغِضُ عَلِيّاً اِلاّ شَقِىٌّ، وَ لا يُوالى عَلِيّاً اِلاّ تَقِىٌّ، وَ لا يُؤمِنُ بِهِ اِلاّ مُؤمِنٌ مُخْلِصٌ. وَ فى عَلِىٍّ -  وَ اللَّه -  نَزَلَتْ سُورَةُ الْعَصْرِ: «بِسْمِ اللَّه الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ الْعَصْرِ، إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِى خُسْرٍ» الاّ عَلِىٌّ الَّذى آمَنَ وَ رَضِىَ بِالْحَقِّ وَ الصَّبْرِ.

وَ فى عَلِىٍّ نَزَلَتْ وَ الْعَصْرِ، وَ تَفْسيرُها: وَ رَبِّ عَصْرِ الْقِيامَةِ، إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِى خُسْرٍ: اعْداءُ آلِ مُحَمَّدٍ، إِلاّ الَّذِينَ آمَنُوا: بِوِلايَتِهِمْ، وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ بِمُواساةِ اخْوانِهِمْ، وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ: فى غَيْبَةِ قائِمِهِمْ:

بدانيد كه با على دشمنى نمى‏ كند مگر شقى و با على دوستى نمى ‏كند مگر با تقوى، و به او ایمان نمى‏ آورد مگر مؤمن مخلص. به خدا قسم سوره عصر درباره على نازل شده است:

«بسم اللَّه الرحمن الرحيم، قسم به عصر، انسان در زيان است» ،مگر على كه ايمان آورد و به حق و صبر راضى شد.

سوره والعصر درباره على نازل شده است و تفسير آن چنين است: قسم به پروردگارِ روز قيامت، انسان در زيان است:

يعنى دشمنان آل محمد، مگر آنان كه ايمان آوردند: يعنى با پذيرفتن ولايت، و عمل صالح انجام دادند: يعنى با هميارى و مواسات با برادران دينی‏شان و به صبر سفارش نمودند در غيبت غائبشان.

اين سوره از دو بُعد قابل بررسى است:

موقعيت تاريخى

اندكى پس از آنكه اميرالمؤمنين‏ عليه السلام بر سر دست پيامبر صلى الله عليه و آله قرار گرفت و حضرت نزول آیه اکمال دين را با ولايت على‏ عليه السلام اعلام فرمود، عنان سخن را به سمت مدح على ‏عليه السلام كشانيد و نزول آيات و سور قرآنى در شأن او را به ميان آورد، و در حالى كه مى‏ فرمود:جز مؤمن مخلص به على ايمان نمى ‏آورد، بلافاصله فرمود: سوره عصر در شأن او نازل شده است، و سپس به تفسير آن پرداخت.

تحليل اعتقادى

تكيه‏ گاه سوره عصر بر زيان انسان است. هر انسانى از جهت يا جهاتى يا از همه جهات در زيان است.

در يك عبارت آن كسى كه هيچ گونه زيانى در حياتش راه ندارد على بن ابى ‏طالب‏ عليه السلام معرفى شده كه طبعاً امامان بعداز او هم اين گونه ‏اند.

در تعبير دوم انسان‏ ها به دو گروه زيانكار در زندگى و سود برنده در آن تقسيم شده ‏اند. دشمنان آل محمدعليهم السلام همانا زيانكارانند، و دوستان آل محمد عليهم السلام و پذيرندگان ولايتشان كسانى‏ اند كه از حيات خود سود برده ‏اند.

دو علامت مذكور در آيه -  كه يكى عمل صالح است -  به يارى برادران دينى تفسير شده كه نشان ارزش اعتقادى آن عمل است، و ديگرى تحمل و صبر در غيبت امام غائبشان كه مدار اعتقاد آنان است، و با نديدن او از عقيده ‏شان دست بر نمى‏ دارند، بلكه يكديگر را دلدارى مى ‏دهند و سفارش به صبر مى‏ نمايند.