شیخ عباس قمی

شیخ عباس قُمی (۱۲۹۴–۱۳۵۹ق)، مشهور به محدث قمی، محدث برجسته و از مشاهیر مؤلفان شیعه در قرن ۱۳ و ۱۴ دانسته شده که آثاری در زمینه تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآنی، اخلاق، ادعیه و دیگر علوم دینی از خود به‌جای گذاشته است.

شیخ عباس قمی

اطلاعات فردی
نام کامل	عباس بن محمدرضا قمی
تولد	۱۲۹۴ق
وفات	۱۳۵۹ق
محل دفن	نجف اشرف
اطلاعات علمی
استادان	سید محمدکاظم طباطبایی یزدی • میرزا حسین نوری
شاگردان	سید حسین طباطبایی قمی • سید صدرالدین صدر
تالیفات	مفاتیح الجنان • سفینةالبحار و مدینة الحکم والآثار
تحصیلات	فقه • حدیث
مذهب	شیعه
اطلاعات فرهنگی
زمینه فعالیت	نگارش آثار حدیثی
علت شهرت	نگارش مفاتیح الجنان

شیخ عباس قمی را به‌دلیل نگارش کتاب فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر از جمله مؤلفانی به‌شمار برده که پیرامون حدیث غدیر دست به تألیف زده‌اند. فیض القدیر خلاصه‌ای از کتاب عبقات الانوار نوشته میرحامدحسین هندی دانسته شده که پیرامون حدیث غدیر است. شیخ عباس قمی این کتاب را در تاریخ ۱۳۲۱ق به انجام رسانده است.

شیخ عباس قمی عالمی فاضل و صالح و محدث و واعظی عابد زاهد خوانده شده است. همچنین او مردی با ذوق و خالی از تعصب و شجاع خوانده شده که مایل بود تا از آثار خود مردم را بهره‌مند گرداند و از نوشتن مطالبی که فایده کمتر داشت دوری می‌کرد.

برای شیخ عباس قمی آثار او را بیش از ۶۰ اثر برشمرده شده که در میان عامه مردم و عالمان مشهور هستند و برخی از آنها بارها به چاپ رسیده است. اولین کتاب او فوائد الرجبیه دانسته شده که آن را پیش از ۲۰ سالگی تألیف کرده است. او نویسنده مفاتیح الجنان، از مشهورترین کتاب‌های ادعیه، زیارات و اعمال در دوره معاصر، دانسته شده که نزد شیعیان جایگاهی قابل توجه پیدا کرده است. بهترین کتاب او سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار (گزیدهٔ الفبایی بحارالانوار) برشمرده شده است.

جایگاه و ویژگی‌ها

شیخ عباس قمی، مشهور به محدث قمی، محدث برجسته و از مشاهیر مؤلفان شیعه در قرن ۱۳ و ۱۴ دانسته شده که آثاری در زمینه تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآنی، اخلاق، ادعیه و دیگر علوم دینی از خود به‌جای گذاشته است.

سید محسن امین (درگذشت: ۱۳۷۱ق)، تراجم‌نگار معاصر شیخ عباس قمی، او را عالمی فاضل و صالح و محدث و واعظی عابد زاهد خوانده است.

ابوالحسن شعرانی (درگذشت: ۱۳۵۲ش)، عالم برجسته شیعه، شیخ عباس قمی را ادیبی بارع و محدثی آگاه در ضبط مطالب دقیق دانسته که به فارسی و عربی فصیح می‌نوشته است. همچنین، او را مردی با ذوق و خالی از تعصب و شجاع خوانده که مایل بود تا از آثار خود مردم را بهره‌مند گرداند و از نوشتن مطالبی که فایده کمتر داشت دوری می‌کرد.

تألیف درباره غدیر

عبدالحسین امینی، نویسنده الغدیر، شیخ عباس قمی را به‌دلیل نگارش کتاب فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر از جمله مؤلفانی به‌شمار برده که پیرامون حدیث غدیر دست به تألیف زده‌اند.

فیض القدیر خلاصه‌ای از کتاب عبقات الانوار نوشته میرحامدحسین هندی دانسته شده که پیرامون حدیث غدیر است. شیخ عباس قمی این کتاب را در تاریخ ۱۳۲۱ق به انجام رسانده است.

محتوای این کتاب چنین گزارش شده است: این کتاب در دو مقصد است: اول، اثبات تواتر حدیث غدیر و جواب به اشکالات پیرامون آن؛ دوم، بیان دلالت حدیث غدیر و رد اشکالات مربوط به آن. مقصد اول در سه باب است:

فیض القدیر کتابی درباره حدیث غدیر.

• باب اول شامل هشت فصل است که در فصل هشتم از دوازده نفر از علمای عامه که تواتر حدیث غدیر را ثابت نموده‌اند نامبرده شده است.
• باب دوم در نه فصل به بیان ایرادهای فخر رازی پرداخته شده و به آنها جواب داده شده است.
• باب سوم شامل دو فصل که به بیان اشکالات دیگر و جواب به آنها پرداخته شده است. فصل دوم این باب شامل دو مقام است.

مقصد دوم شامل نُه فصل است که طی آنها وجوه استدلال به حدیث غدیر و همچنین اشکالات و جواب به آنها بیان شده است. در پایان این کتاب، فصلی در استدلال به آیه تبلیغ با ده دلیل همراه با روایات و اقوال و نیز شبهات و جواب از آنها آمده است.

زندگی‌نامه

علی محدث‌زاده، فرزند شیخ عباس قمی، زندگینامه پدر خود را چنین روایت کرده است: عباس بن محمدرضا بن ابی‌القاسم بن محمد قمی در سال در سال ۱۲۹۴ قمری (۱۲۵۴ش) در قم متولد شد. کودکی و جوانی خود را در قم گذرانید و علوم ادبی را مطابق معمول آن زمان خود تحصیل کرد؛ به طوری که به‌خاطر تبحر در این علوم به او فرّاء (از ادیبان بزرگ زبان عربی) می‌گفتند.

در سال ۱۳۱۲ق به نجف رفت و چند سالی را به تحصیل نزد استادان برجسته پرداخت. او فقه را نزد سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (درگذشت: ۱۳۳۷ق) آموخت؛ اما از آنجایی که بیشتر به احادیث، رجال و درایه علاقه‌مند بودند مدتی را نزد میرزا حسین نوری (درگذشت: ۱۳۲۰ق) به کسب علوم حدیث پرداخت و از او و جمعی دیگر از محدثان نجف اجازه روایت گرفت. شیخ عباس قمی پس از مدتی اقامت در نجف به دلیل بیماری تنگی نفس به قم بازگشت و در موطن خود به کار تألیف و جمع‌آوری احادیث پرداخت.

نرم‌افزار آثار حاج شیخ عباس قمی

در سال ۱۳۳۷ق به مشهد رفت و در آنجا مجاور گردید در این میان چند بار به زیارت خانهٔ خدا رفت. همچنین در این دوران سفری به هندوستان رفت. او در این دوران در ایام فراغت، به‌خصوص ایام عزاداری، مردم را با سخنان سودمند موعظه می‌کرد. در سال ۱۳۴۱ق، به تقاضای جمعی از طلاب مشهد شب‌های پنجشنبه و جمعه درس اخلاق می‌گفت. در این درس نزدیک هزار نفر از طلاب و علما در مدرسهٔ میرزاجعفر برای شنیدن درس او حاضر می‌شدند؛ درسی که هر جلسه آن قریب سه ساعت طول می‌کشید.

در سال ۱۳۵۲ق، به قصد اقامت از مشهد به نجف رفت. در این دوران، چهار بار هم به شام و لبنان سفر کرد. شیخ عباس قمی در سن ۶۵ سالگی و در شب سه‌شنبه ۲۳ ذی‌الحجه سال ۱۳۵۹ق (دهه غدیر)، برابر با اول بهمن ۱۳۱۹ش، درگذشت. پیکر او پس از نماز توسط سید ابوالحسن اصفهانی (درگذشت: ۱۳۶۵ق)، مرجع تقلید شیعه، در صحن حرم امیرالمؤمنین علیه السّلام، در ایوان سوم از ایوان‌های شرقی باب القبله، در کنار استادش محدث نوری دفن شد. به‌نوشته سید محسن امین، سه مجلس بزرگداشت برای او در نجف، کربلا و کاظمین برگزار شد.

استادان

در برخی منابع، استادان و استادان اجازه شیخ عباس قمی چنین برشمرده شده‌اند:

• سید محمد کاظم طباطبائی یزدی (صاحب العروة الوثقی)
• میرزا حسین نوری (صاحب کتاب المستدرک الوسائل)
• محمدتقی شیرازی (مشهور به میرزای دوم)
• سید حسن صدر (درگذشت: ۱۳۵۴ق)
• آقا بزرگ حکیم شهیدی (درگذشت: ۱۳۱۵ش)
• محمد کفایی خراسانی (فرزند آخوند خراسانی)
• سید ابوالحسن نقوی لکهنویی (درگذشت: ۱۳۵۵ق)
• سید حسین طباطبایی قمی (درگذشت: ۱۳۲۵ش)
• میرزا محمد ارباب قمی (درگذشت: ۱۳۴۱ق)
• شیخ الشریعه اصفهانی (درگذشت: ۱۳۳۹ق)
• سید احمد طباطبایی قمی (پدر همسر محدث قمی)
• شیخ محمدحسین قمی (استاد خط نستعلیق)

شاگردان

در بعضی منابع شاگردان و شاگردان اجازه محدث قمی چنین فهرست شده‌اند:

• سید حسین طباطبایی قمی (درگذشت: ۱۳۲۵ش)
• سید صدرالدین صدر (درگذشت: ۱۳۷۳ق)
• سید عبدالهادی شیرازی (درگذشت: ۱۳۸۲ق)
• شیخ عبدالحسین رشتی (درگذشت: ۱۳۷۳ق)
• سید علی‌مدد قائنی
• شیخ حیدرقلی معروف به سردار کابلی (درگذشت: ۱۳۳۱ش)
• شیخ محمدعلی اردوبادی (درگذشت: ۱۳۸۰ق)
• امام خمینی (درگذشت: ۱۳۶۸ش)
• سید محمدهادی میلانی (درگذشت: ۱۳۵۴ش)
• سید مهدی حسینی شیرازی (درگذشت: ۱۳۸۰ق)
• سید محمدرضا گلپایگانی (درگذشت: ۱۳۷۲ش)
• شیخ محمدعلی اراکی (درگذشت: ۱۳۷۳ش)
• شیخ محمدرضا طبسی (درگذشت: ۱۴۰۵ق)
• آخوند ملاعلی معصومی همدانی (درگذشت: ۱۳۵۷ش)
• میرزا خلیل کمره‌ای (درگذشت: ۱۳۶۳ش)
• سید صدرالدین جزائری (درگذشت: ۱۳۸۶ق)
• شیخ هاشم قزوینی (درگذشت: ۱۳۳۹ش)
• سید علینقی فیض الاسلام (درگذشت: ۱۳۶۴ش)
• میرزا مهدی الهی قمشه‌ای (درگذشت: ۱۳۵۲ش)
• سید محمود طالقانی (درگذشت: ۱۳۵۸ش)
• میرزا علی محدث‌زاده (فرزند محدث قمی)

تألیفات

فرزند شیخ عباس قمی آثار او را بیش از ۶۰ اثر برشمرده که در میان عامه مردم و عالمان مشهور هستند و برخی از آنها بارها به چاپ رسیده است. اولین کتاب او فوائد الرجبیه دانسته شده که آن را پیش از ۲۰ سالگی تألیف کرده است.

شیخ عباس قمی نویسنده مفاتیح الجنان، از مشهورترین کتاب‌های ادعیه، زیارات و اعمال در دوره معاصر، دانسته شده که نزد شیعیان جایگاهی قابل توجه پیدا کرده است. بهترین کتاب او سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار (گزیدهٔ الفبایی بحارالانوار) برشمرده شده است.

فهرست آثار شیخ عباس قمی

فهرست آثار	فهرست آثار
الأَنوارُ البَهِیّةُ فی تاریخِ الحُجَجِ الإلهِیّة	الباقِیاتُ الصّالِحات
بَیتُ الأَحزانِ فی مَصابِ سَیِّدَةِ النِّسوان	تُحْفَةُ الأَحبابِ فی تَراجِمِ الأَصحاب
التُّحفَةُ الطُّوسِیّةُ وَ النَّفحَةُ القُدسیّة	تَرجَمَةُ جَمالِ الأُسبوع
تَرجَمَةُ مِصباحِ المُتَهَجِّد لِلشَّیخِ الطّوسی	تَرجَمَةُ مَسْلَكِ ذی القَواعِد مِن «اللُّهوف»
تَتمِیمُ تَحِیَّةِ الزّائِر لِلمُحَدِّثِ النُّوری	تَتمَّةُ المُنْتَهی فی وَقائِعِ أَیّامِ الخُلَفاء
خلاصه جلد یازده بحارالانوار علامه مجلسی	حِكْمَةٌ بالِغَةٌ وَ مِأَةُ كَلِمَةٍ جامِعَة
خُلاصَةُ جُلدِ أَحَدَ عَشَرَ مِن بَحارِ الأَنوَار	رساله دستورالعمل حضرت سیدالشهداء علیه السلام
رساله‌ای در گناهان کبیره و صغیره	سَبیلُ الرَّشاد
سَفینَةُ البِحارِ وَ مَدینَةُ الحِکَمِ وَ الآثار	شَرْحُ الوَجیزَةِ لِلشَّیخِ البَهائی
شَرْحُ حِكَمِ نَهجِ البَلاغَة	عِلْمُ الیَقین
الغایَةُ القُصوی فی تَرجَمَةِ العُروَةِ الوُثقی	فَیْضُ العَلّامِ فی وَقائِعِ الشُّهورِ وَ الأَیّام
فَیْضُ القَدیرِ فیما یَتَعَلَّقُ بِحَدیثِ الغَدیر	فَوائِدُ الرَّجَبِیّة
فَوائِدُ الرَّضَوِیّةِ فی أَحوالِ عُلَماءِ المَذهَبِ الجَعْفَرِیّة	كَلِماتٌ لَطيفَة
كُحْلُ البَصَرِ فی سیرَةِ سَیِّدِ البَشَر	مُنْتَهَی الآمالِ فی تاریخِ النَّبی وَ الآل
مَقالیدُ الفَلاحِ فی عَمَلِ الیَومِ وَ اللَّیلة	مَنازِلُ الآخِرَة
مِقْلادُ النَّجاح	مَفاتیحُ الجِنان
نَقْدُ الوَسائِلِ أو فَصْلٌ وَ وَصْل	نُزْهَةُ النَّواظِر (ترجمه معدن الجواهر اثر محمد بن علی کراجکی)
نَفْسُ المَهموم	نَفْثَةُ المَصدور
هَدِیَّةُ الزّائِرینَ وَ بَهجَةُ النّاصِرین	هَدینَةُ الأَنامِ إلی وَقائِعِ الأَیّام
هَدِیَةُ الأَحبابِ فی المَعروفینَ بِالكُنی وَ الأَلقاب	الكُنی وَ الأَلقاب

منابع

• اعیان الشیعه؛ سید محسن امین عاملی، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
• «بررسی و نقد کتاب منتهی الامال نوشته شیخ عباس قمی»، فرشته کوشکی، تاریخنامه اسلام، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
• در خاطره شط؛ بهاءالدین خرمشاهی، به‌کوشش روزبه صدرآرا، تهران: انتشارات جاویدان، ۱۳۷۶ش.
• دمع السجوم: ترجمه کتاب نفس المهموم؛ ابوالحسن شعرانی، قم: انتشارات هجرت، ۱۳۸۱ش.
• «حاج شیخ عباس قمی، حدیث نجابت»؛ محمدتقی ادهم‌نژاد، در مبلغان، شماره ۸۸، ۱۳۸۵ش.
• شناخت‌نامه محدث قمی؛ کمیته علمی کنگره بزرگداشت محدث قمی، قم: انتشارات نور مطاف، ۱۳۸۹ش.
• غدیر در آینه کتاب؛ محمد انصاری زنجانی، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۹۰ش.
• غدیر در گذر زمان؛ علی اکبر مهدی‌پور، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۹ش.
• الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب؛ عبدالحسین امینی، قم: مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، ۱۴۱۶ق.
• مفاخر اسلام؛ علی دوانی، تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.