محمد بن جریر طبری (ابوجعفر)

تأليف كتاب در غدير

يكى از مؤلفين مشهور غدير در چهارده قرن محمد بن جرير طبرى (م ۳۱۰ ق) است. از اوائل قرن دوم كه تدوين معارف دينى رسماً آزاد اعلام شد، تبلیغ غدیر نيز شكلى تازه بخود گرفت و كم كم از شكل روایت به صورت تأليف در آمد. در اواسط قرن دوم به اولين تألیف مستقل درباره غدير بر مى‏ خوريم كه از فراهيدى است.

اين مسير ادامه يافت و كتاب‏ هاى مختلفى به صورت مستقل يا ضمنى در موضوع غدير تدوين شد، به طورى كه ابن کثیر دمشقی مى ‏گويد: «كتابى در دو جلد ضخيم ديدم كه محمد بن جرير طبرى احاديث غدير خم را در آن جمع ‏آورى كرده بود»!!!

يحيى بن حسن اسدى حلّى (ابن ‏بطريق) و سید بن طاووس در كتب خود اشاره نموده ‏اند كه ابوجعفر محمد بن جرير طبرى عامى كتابى درباره طرق حدیث غدیر تأليف كرده است. نام اين كتاب «كتاب الولاية» يا «الردّ على الحُرقوصيّة» است.

جماعتى از حافظان بزرگ اهل‏ سنت نيز نگارش اين كتاب به دست طبرى را تصديق كرده ‏اند، از جمله: ذهبى، ابن‏ کثیر، یاقوت حَمَوى، ابن‏ حَجَر عَسقَلانی.

ماجراى اين تأليف طبرى اين گونه است كه در زمان طبرى مورخ معروف عامه، ابوبكر بن ابى‏ داود درباره حديث غديرخم مطالب نادرستى گفته بود و اين خبر به طبرى رسيد. او در پاسخ به ابن ابى‏ داود كتاب مستقلى درباره غدير نوشت و در آن صحت اسناد آن را ثابت كرد و مدارک لازم را ارائه داد.

کتابشناسی اين كتاب از اين قرار است:

الردّ على الحرقوصية، محمد بن جرير طبرى (ابوجعفر، عامى، م ۳۱۰ ق). عربى، خطى. چنانچه سيد در «الاقبال» گفته مؤلف در اين كتاب هفتاد و پنج طريق براى حدیث غدیر و آنچه پيامبر صلى الله عليه و آله در حق اميرالمؤمنين ‏عليه السلام در باب ولايت فرموده آورده است. در «المناقب» مى ‏گويد:

در اين كتاب هفتاد و اندى طريق، براى حديث غدير جمع ‏آورى شده، و در كتاب «البداية والنهاية» آمده كه او كتابى از مؤلف ديده كه در آن احاديث غدير جمع ‏آورى شده و در دو مجلد بزرگ است.

چند نكته در مورد اين كتاب قابل ذكر است:

• الف) نام ‏هاى ديگر كتاب چنين است:

۱. «كتاب الولاية» در مناقب آل ‏ابى ‏طالب (ابن ‏شهرآشوب) و معالم العلماء و ينابيع المودة و معجم ما كتب عن الرسول و أهل ‏البيت ‏عليهم السلام: ج ۶ ص ۵۱۲ ش ۱۶۸۷۵. ۲. «كتاب غدير خم» در الفهرست (شيخ طوسى) و در موردى الذريعة. ۳. «كتاب الولاية فى جمع طرق حديث من كنت مولاه» در الغدير فى التراث الاسلامى: ص ۳۵. ۴. «الفضائل» در تذكرة الحفاظ (به نكته چهارم مراجعه شود). ۵ و ۶ و ۷. «الولاية فى طرق حديث الغدير» و «كتاب الغدير» در الغدير و «كتاب الردّ الحرقوصية». و اما همين نام (الردّ على الحرقوصية) در بقيه موارد و آدرس‏ها از قبيل الاقبال و الذريعة آمده است. البته در بعضى موارد اصلاً نامى براى كتاب بيان نشده است.

• ب) مؤلف كتاب به تصريح سيد بن طاووس در «الاقبال»، طبرى عامى است نه شيعى.

• ج) شيخ طوسى و نجاشى در كتاب‏ هايشان سند خود تا مؤلف را نسبت به اين كتاب ذكر كرده و آورده ‏اند.

• د) در «سير اعلام النبلاء»: ج ۱۴ ص ۲۷۴ ش ۱۷۵، و «معجم الادباء»: ج ۱۸ ص ۸۰ تصريح نموده ‏اند كه مؤلف كتابى به نام كتاب «الفضائل» يا «فضائل على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام» دارد كه در ابتداى آن از صحت احايث غدير بحث نموده است. در همان جلد از «معجم الادباء»: ص ۸۴ ، دارد:

يكى از شيوخ در بغداد غدير خم را تکذیب نموده بود، كه على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به غدير رسيده بود در يمن بوده است، و قصيده ‏اى ايراد كرد كه اين مفهوم در آن گفته شده بود. هنگامى كه طبرى اين سخن را شنيد، طرق حديث غدير خم را بيان نمود و جمعيت بسيارى به خصوص از شيعيان جمع شدند تا كلمات او را بشنوند ... .

در همين باره «تذكرة الحفاظ»: ج ۲ ص ۷۱۳ مى‏ گويد: وقتى طبرى كلام ابن‏ ابى‏ داود در حديث غدير را شنيد كتاب «الفضائل» را تدوين نمود و در آن از تصحيح آن حديث صحبت نمود. سپس مى ‏گويد: مجلدى از طرق حديث غدير را ديدم و از زيادى طرق آن بسيار تعجب كردم.

از اين كلام و كلامى كه از «سير اعلام النبلاء» گذشت، در حد احتمال مى ‏توان استفاده نمود كه اين كتاب (الرد على الحرقوصية) يک جلد يا بيشتر از كتاب «الفضائل» مؤلف است كه اختصاص به اين حديث داده شده بود.

• هـ) از كلام «معجم الادباء» می‏توان احتمال داد اين كتاب نوشته شخصى از كلام طبرى باشد.

• و) كتابى به نام «كتاب فضائل على بن ابى ‏طالب ‏عليه السلام» و «كتاب الولاية» به كوشش رسول جعفريان جمع‏آورى و توسط انتشارات دليل‏ما، قم، سال 1379 ش، 1419 ق در صد صفحه وزيرى به چاپ رسيده، كه در بخش دوم آن آنچه از همين كتاب طبرى در غدير يعنى »الردّ على الحرقوصية« در كتاب‏هاى ديگران آمده جمع‏آورى شده و با نام »كتاب الولاية« آورده شده است.

در سند خطبه غدير

يكى از افرادى كه در سند خطبه غدير در كتاب «التحصین» سید بن ‏طاووس -  كه به زید بن ارقم منتهى مى ‏شود -  نامشان آمده ابوجعفر محمد بن جرير طبرى است.

براى توضيح بيشتر مراجعه شود به عنوان: سند خطبه غدیر.

روايت حديث غدير

يكى از علما و بزرگان اهل‏ سنت كه حدیث غدیر را نقل كرده محمد بن جرير طبرى، ابوجعفر (م ۳۱۰ ق) است. از كلام متّقی هندی در «كنز العمال» -  كه پيشتر گذشت -  و نيز از ديگر روايات مذكور در كنز العمال دانسته شد كه طبرى از راويان حديث غدير است.

همچنين پيشتر گفتيم كه بنا به تصريح گروهى از بزرگان قوم مانند ياقوت حَمَوى و ابن‏ کثیر دمشقی، طبرى كتابى در طرق حديث غدير تألیف كرده است. يافعى و ابن‏ خُزَيمه و ابوحامد اسفراينى: او را در همه جهات ستايش بليغ و توثيق كرده ‏اند. در ادامه، به مصادر شرح حال طبرى و ستايش‏ هايى كه از او كرده ‏اند اشاره خواهد شد.