بررسى و تحليل روايات جمعيّت حاضر در غدير: تفاوت میان نسخه‌ها

علاوه بر اين نكته، بايد افزود كه روايت اول به نقل از امام باقر عليه السلام مى‏باشد، و حال آنكه روايت دوم به نقل از جناب عمار است. طبق قاعده، امام باقر عليه السلام تعداد جمعيت را بايد از عمار و سخنان ابوذر نقل كند، اما آن حضرت هيچ كدام از اين دور راوى را در استنادش نياورده است، و مرسل بودن روايت اول هم ثابت شد.<ref>در گزارش ابن ‏شهرآشوب ابتدا به جريان محبت و دشمنى اشاره مى‏ كند، و در پايان به جمله من كنت مولاه، و در گزارش عمار ابتدا به جمله من كنت مولاه و بعد به جريان محبت ودشمنى با امام على‏ عليه السلام اشاره شده است.</ref>

دسته ديگرى از روايات تعداد جمعيت غدير را ده هزار نفر را گزارش كرده ‏اند. چنانچه ابن شهرآشوب در مناقب و عياشى ذيل آيه ۶۷ سوره مائده از امام صادق‏ عليه السلام نقل مى‏ كنند كه فرمود: من تعجب مى ‏كنم از اينكه مدعى با آوردن دو شاهد حقش را مى‏ گيرد، اما على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام با ده هزار شاهد حقش ضايع شد. امام‏ عليه السلام ادامه مى‏ دهد: پيامبر صلى الله عليه و آله از مدينه خارج شد در حالى كه پنج هزار نفر از مدينه همراه حضرت بودند، و پنج هزار نفر هم از مكه پيامبر صلى الله عليه و آله را مشايعت كردند.<ref>تفسير العياشى: ج ۱ ص ۳۳۲: عن عمر بن يزيد، قال: قال ابوعبدالله‏ عليه السلام ابتداءاً منه: العجب يا اباحفص لما لقى على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام؛ انه كان له عشرة الف شاهد لم يقدر على اخذ حقه، و الرجل يأخذ حقه بشاهدين. ان رسول‏ الله‏ صلى الله عليه وآله خرج من المدينة حاجّاً و معه خمسة آلاف، و رجع من مكة و قد شيّعه خمسة آلاف من اهل مكة. فلما انتهى الجحفة، نزل جبرئيل بولاية على ‏عليه السلام... .</ref>

اين روايت مرسل است و در سند آن تنها عمر بن يزيد قرار دارد. علاوه بر اين، اشكالات ديگرى بر اين گزارش وارد است. در اين روايات اشاره به حضور پنج هزار نفر از مدينه شده است، و به حضور مردم اطراف و اكناف آن و دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت به حضور آنان براى حج اشاره ‏اى نشده است. در ادامه روايت، اشاره به حضور پنج هزار نفر از مردم مكه نيز شده است. در حالى كه در گزارش جمعيت هزار و سيصد نفرى به اين موضوع اشاره نشده بود.

بنا به آنچه در موسوعه [[تاریخ]] اسلام آمده، در صورت پذيرش اين خبر مى‏ توان گفت: اين خبر شايد در صدد بيان جمعيت اصحابى از مدينه و مكه است كه مى‏ شناختند.<ref>موسوعة التاريخ الاسلامى: ج ۴ ص ۶۲۷ .</ref>

عياشى در روايت ديگرى ذيل آيه ۵۵ سوره مائده، به نقل از صفوان جمال از [[امام صادق‏ علیه السلام]] تعداد جمعيت حاضر در غدير را دوازده هزار نفر نقل مى‏ كند. در اين صورت امام‏ عليه السلام فرمودند: با آنكه جمعيت حاضر در غدير دوازده هزار نفر بودند، ولى اميرالمؤمنين‏ عليه السلام نتوانست حق خود را بگيرد. در حالى كه يک شخص با دو شاهد مى ‏تواند حق خود را پس بگيرد.<ref>تفسير العياشى: ج ۱ ص ۳۲۹: عن صفوان الجمّال، قال: قال ابوعبدالله‏ عليه السلام: لقد حضر الغدير اثناعشر الف رجل يشهدون لعلى بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام، فما قدر على اخذ حقه. و ان احدكم يكون له المال و له شاهدان فيأخذ حقه. بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۳۹.</ref>

اين روايت نيز مرسله است. در اين روايت كه محتواى آن با روايت ده هزار نفرى يكى است، اشاره به جمعيت دوازده هزار نفر در روز غدير شده است. بنابراين، با وجود اختلاف تعداد جمعيت مواجه هستيم. در اين تعارض بايد سراغ قرائن رفت، و ما هيچ قرينه ‏اى نداريم. نكته ديگر اينكه اين روايت به نقل از صفوان جمال است و از عمر بن يزيد نقل نشده است. از اين جهت روشن است كه اختلاف هم در محتوى و هم در سند وجود دارد. لذا مى‏ توان گفت ايراد گزارش قبلى در اينجا نيز وارد است.

سبزوارى در كتاب «جامع الاخبار» طبق نقلى جمعيت حاضر در غدير را هفده هزار نفر دانسته است. وى مى ‏نويسد: به نقل از محمد بن سنان از زراره كه گفت: شنيدم [[امام صادق‏ علیه السلام]] فرمود: هنگامى كه رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله در [[حجةالوداع]] از [[مدینه]] به سمت [[مکّه]] خارج شد و تصميم به بازگشت داشت -  در خبر ديگرى آمده است: هنگام خروج رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله از مكه -  دوازده هزار نفر از يمن و پنج هزار از مردم مدينه وى را همراهى مى‏ كردند.<ref>جامع الاخبار: ص ۱۰: عن محمد بن سنان، عن زرارة بن اعين، قال: سمعت الصادق جعفر بن محمدعليه السلام قال: لما خرج رسول‏ الله ‏صلى الله عليه و آله الى مكة حجةالوداع. فلما انصرف منها. و فى خبر آخر: و قد شيّعه من مكة اثنى‏عشر الف رجل من اليمن و خمسة آلاف رجل من المدينة... .</ref>

در نقد و بررسى روايت عياشى درباره حضور مردم مكه در غدير خم گفته شد كه آمدن اهل مكه تا غدير دليلى ندارد. از طرفى، از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله امرى بر حضور آنان اعلام نشده بود كه ايشان را تا غدير همراهى كنند. اين نقد به طريق اولى بر حضور يمنى ‏ها نيز وارد است، زيرا يمنى ‏ها مى ‏بايست به طرف جنوب مكه حركت كنند تا به يمن برسند. بر فرض پذيرش حضور يمنى‏ ها در غدير، تنها مى ‏توان جمعيت همراه امام على عليه السلام از يمن را پذيرفت.

نيز قابل ذكر است كه اين روايت در تعارض با روايات ديگر در تعداد جمعيت است. و با توجه به برخى اخبار همانند [[ابن‏ کثیر]] در «البداية و النهاية» و برخى ديگر از منابع [[اهل‏ سنت]] كه جمعيت حاضر در حج از زنان و مردان و صحابه همراه رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله را چهل هزار نفر نقل كرده ‏اند<ref>البداية و النهاية: ج ۵ ص ۱۳۷: و قد كان معه فى حجةالوداع قريب من اربعين الفاً. المقنع فى علوم الحديث (انصارى): ج ۲ ص ۴۹۷. سيرة النبى المختار صلى الله عليه و آله (حضرمى): ج ۱ ص ۷۷: و فى السنة العاشرة حج حجةالوداع، و حج بأزواجه كلهنّ و بخلق كثير. فحضرها من الصحابة اربعون الفاً، رضى اللَّه عنهم.</ref>، مى‏ توان گفت: جمعيت غدير خم قابل توجه بوده است، و اعداد زير چهل هزار قابل پذيرش نيستند.

ابن‏ جبر در كتاب «نهج الايمان» مى ‏نويسد: روايت شده است كه در روز غدير خم براى امام على‏ عليه السلام شصت هزار شاهد وجود داشت.<ref>نهج الايمان: ص ۱۲۲: و روى ان يوم الغدير لعلى بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام ستون الف شاهد.</ref>

ابن‏ جبر -  كه از نويسندگان قرن هفتم هجرى است -  دو نقل درباره جمعيت غدير خم دارد. ابتدا بدون ذكر سند مى‏ نويسد: روايت شده كه جمعيت غدير شصت هزار نفر بوده، و نقل ديگرى مى ‏گويد: هشتاد و شش هزار هم نقل شده است.<ref>نهج الايمان: ص ۱۲۲: و قيل ستة و ثمانون الف شاهد.</ref> اين قول چندان پذيرفتنى نيست، زيرا روايت ايشان به هيچ منبع يا شخصى منسوب نيست، و به عبارت ديگرى سندى براى آن نقل نشده و قابل پذيرش نيست.

[[امام باقر علیه السلام]] در [[روایت]] ديگرى تعداد جمعيت غدير را هفتاد هزار نفر نقل مى ‏فرمايد. فتّال نيشابورى و طبرسى اين روايت را با ذكر تمامى اسناد چنين نقل كرده‏ اند: رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله همراه هفتاد هزار نفر از اهالى مدينه و اطراف آن عازم مكه شده و از مدينه خارج شدند، و همه جماعت مسلمان در طول اين سفر قدم به قدم از تمام اعمال آن حضرت پيروى مى ‏كردند.<ref>روضة الواعظين و بصيرد المتعظى: ص ۸۹ . الاحتجاج: ج ۱ ص ۵۷ : ... حجّ مع رسول‏ الله ‏صلى الله عليه و آله من اهل المدينة و اهل الاطراف و الاعراب سبعين الف انسان او يزيدون، على نحو عدد اصحاب موسى ‏عليه السلام السبعين الف. الذين اخذ عليهم بيعة هارون، فنكثوا و اتبعوا العجل و السامرى. و كذلك اخذ رسول‏ الله‏ صلى الله عليه و آله البيعة لعلى‏ عليه السلام بالخلافة على عدد اصحاب موسى‏ عليه السلام، فنكثوا البيعة و اتبعوا العجل و السامرى، سنّة بسنّة و مثلاً بمثل... .</ref>

ابوالفرج حلبى شافعى نيز در گزارش يكى از اقوال موجود درباره جمعيت همراه پيامبر صلى الله عليه و آله در آخرين حج را هفتاد هزار نقل كرده است. وى مى‏ نويسد: اين جمعيت با توجه به منع حضور برخى به خاطر بيمارى وبا از حضور در حج بود.<ref>السيرة الحلبية: ج ۳ ص ۳۶۳.</ref>

در اين [[روایت]] اشاره به حركت هفتاد هزار نفر از مردم مدينه و اطراف آن به مكه و حضور در غدير خم شده است. اين روايت مؤيد هم دارد. از جمله مى ‏توان به دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله از مردم اطراف و اكناف مدينه براى حضور زنان و كودكان اشاره كرد. علاوه بر آن، قابل ذكر است كه برخى از عالمان شيعه نيز با پذيرش شيعه اين خبر به نقل آن اهتمام ورزيده ‏اند و در صحت اين خبر ترديد نكرده ‏اند.<ref>كشف المهم فى طريق خبر غدير خم: ص ۱۹۱. تقسير الصافى: ج ۲ ص ۵۴ .</ref>

بنابراين مى ‏توان گفت: با توجه به داشتن سند و مؤيدات ديگر، حضور اين تعداد از جمعيت در غدير خم طبيعى به نظر مى ‏رسد.

در نقل ديگرى كه از ابن‏ جبر در كتاب «نهج الايمان» دارد، علاوه بر بيان حضور شصت هزار نفر در غدير خم، هشتاد و شش هزار شاهد هم ذكر گرديده است. اين به درستى نشان مى ‏دهد كه جمعيت حاضر از راه هاى دور و نزديک بوده ‏اند.<ref>نهج الايمان: ص ۱۲۲: و قيل ستة و ثمانون الف شاهد، و معلوم ان اولئك من الاماكن المتفرقة و الامصار المتباعدة.</ref>

همانگونه كه گذشت، ابن‏ جبر دو نقل شصت هزار نفر و هشتاد و شش هزار نفر دارد، كه هر دو پذيرفته نيست. زيرا هم سنديت ندارند، و هم با اقوال قبلى در تعارض اند. اما مى‏توان گفت: او با نقل اين گزارش، عملاً روايت هفتاد هزار را قبول دارد، زيرا اگر قبول نداشت به نقد آن مى‏ پرداخت. بنابراين سخن او در بيش از آن است، زيرا نظر مى‏ دهد كه علت اين [[جماعت|کثرت]] جمعيت حضور مردم از نقاط مختلف است.

عبدالملک عاصمى شافعى -  از نويسندگان اهل ‏سنت -  مى‏ نويسد: پيامبر صلى الله عليه و آله براى [[حجةالوداع]] از [[مدینه]] خارج شد، در حالى كه نود هزار يا صد و چهارده هزار نفر همراه وى بودند.<ref>سمط النجوم العوالى: ج ۲ ص ۳۰۵.</ref> حلبى شافعى در «السيرة الحلبية»<ref>السيرة الحلبية: ج ۳ ص ۳۶۳: كان معه جموع لا يعلمها الا الله تعالى. قيل: كانوا اربعين الفاً، و قيل: كانوا سبعين الفاً، و قيل: كانوا تسعين الفاً، و قيل: كانوا مائة الف و اربعةعشر الفاً، و قيل: و عشرين الفاً، و قيل: كانوا اكثر من ذلك.</ref> و علامه امينى نيز در «الغدير» به حضور اين مقدار از جمعيت در غدير خم به عنوان قول مشهور اشاره مى‏ كنند.<ref>الغدير: ج ۱ ص ۳۲.</ref>

اگر چه اين گزارش قول قبل است و سندى براى آن نقل نشده است و تنها ضعف آن همين است، ولى اين گزارش مؤيداتى چون حضور مردم مدينه و اطراف آن را -  كه خود راوى به آن اشاره كرده -  دارد. مى‏توان گفت: با توجه به اعتبار گزارش هفتاد هزار نفر و شهرت قول نود هزار نفر براى اهل‏سنت و علامه امينى -  كه تحقيقات زيادى را در الغدير انجام داده است -  تصحيف رخ داده باشد؛ به اين صورت كه عبارت سبعين و تسعين داراى سبک نوشتارى يكسانى هستند و در نقطه ‏گذارى عبارت و معنى متفاوت مى‏ شود. بنابراين روايت نود هزار درست است، و مرحوم طبرسى به جاى تسعين عبارت سبعين را نگارش كرده است.

قول ديگر از عاصمى شافعى -  چنانكه گفته شد -  يك صد و چهارده هزار نفر است.<ref>سمط النجوم العوالى: ج ۲ ص ۳۰۵.</ref> علامه امينى نيز در «الغدير» قول مشهور ديگر را همين تعداد مى‏ داند.<ref>الغدير: ج ۲ ص ۳۲: و قيل: يقال: خرج معه تسعون الفاً، و يقال: مائة الف و اربعةعشر الفاً، و قيل: مائة الف و عشرون الفاً، و قيل: مائة الف و اربعة و عشرون الفاً، و يقال: اكثر من ذلك، و هذه عدة من خرج معه. و اما الذين حجّوا معه فاكثر من ذلك، كالمقيمين بمكة. و الذين اتوا من اليمن مع على اميرالمؤمنين ‏عليه السلام و ابى ‏موسى‏ عليه السلام.</ref> حلبى شافعى نيز همين قول را ذكر كرده است.<ref>السيرة الحلبية: ج ۳ ص ۳۶۳.</ref>

گر چه نام كسى در سند اين گزارش نيامده است و به كسى منتسب نيست، اما به ذكر جمعيت همراه پيامبر صلى الله عليه و آله از مدينه تأكيد دارد. از آنجا كه اين نويسندگان در ميان تمامى اقوال جمعيت حاضر در غدير اين چند قول را نقل كرده ‏اند، مى ‏توان گفت: دليل اين پذيرش از سوى آنان توجه رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله به حضور حداكثرى مردم است. زيرا اين نويسندگان اشاره مى ‏كنند كه حتى با وجود نيامدن برخى، تعداد زيادى به حج رفتند. بنابراين به نظر آنان اين قول قابل ذكر و مورد توجه است، زيرا اگر اين تعداد جمعيت حضور نداشت، به يقين [[اهل ‏سنت]] نسبت به بيان آن اهتمام مى ‏ورزيدند.

لازم به ذكر است كه اين روايت با رواياتى كه تعداد جمعيت را كم ذكر مى‏ كند در تعارض است. اما مؤيداتى همانند هفتاد هزار و نود هزار را دارد.

گزارش ديگر درباره جمعيت غدير خم، حضور جمعيت يک صد و بيست هزار نفر است. از جمله اين قائلان اين‏جوزى در «تذكرة الخواص»<ref>تذكرة الخواص: ج ۱ ص ۲۶۶: و جمع الصحابة، و هم كانوا مائة و عشرين الفاً.</ref> و علامه امينى در «الغدير»<ref>الغدير: ج ۱ ص ۳۲.</ref> هستند.

اين گزارش بدون ذكر سند و منبع براى آن نقل شده است. نيز قابل ذكر است كه علامه امينى ابتدا به جمعيت نود هزار اشاره مى‏ كند، و سپس قول ديگر را كه يكصد و بيست هزار است نقل مى‏ كند. بنابراين در انتخاب يكى از اين دو خبر بايد سراغ مؤيد رفت. خبر نود هزار از آنجا كه شواهدى دارد و امكان تصحيف آن با هفتاد هزار وجود دارد به پذيرش نزديک ‏تر است.

غدير خم و اعلام ولايت امام على ‏عليه السلام از سوى رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله خبرى متواتر است، و هدف عمده رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله از آخرين حج اتمام و اكمال دين با بيان امر [[امامت]] بود. براى اين امر مهم لازم بود تا جمعيت قابل توجهى در آن حضور يابند. دليل بر اين سخن دعوت ايشان از مردم اطراف و اكناف مدينه براى رفتن به حج بود. با محوريت قدرت نبوى و فراگيرى [[اسلام]] و نابودى شرک و قدرت قريش.

تركيب جمعيت حاضر در غدير و كيفيت جمع شدن و شماره فوق ‏العاده آنان، جلوه ‏هاى ديگرى است كه جوانبى از [[اهمیت]] غدير را بر ما آشكار مى‏ كند. اين جهت در چهار ديد قابل بررسى است:

به تصريح قرآن -  كه در سوره ‏ها و آياتِ نازل شده در اواخر عمر پيامبر صلى الله عليه و آله مشهود است<ref>در اين باره به سوره ‏هاى آل عمران، نساء، مائده، انفال، توبه، عنكبوت، احزاب، محمد صلی الله علیه و آله، فتح، مجادله، حديد، منافقين و حشر مراجعه شود.</ref> -  [[منافقین]] در سال‏ هاى اخير حضور عجيبى در جامعه مسلمين داشتند و روز به روز با جرأت بيشتر دست به كارشكنى مى ‏زدند.

اكنون حاضران غدير را نيز تركيبى از مؤمنين راستين و [[منافقین]] تشكيل مى‏ دادند كه گروه دوم هم به صورت پنهان و هم به صورت آشكار دست به كارشكنى ‏هاى بسيارى زدند، ولى با عنايات خداوند و هوشيارى مؤمنان خنثى شد.

مسلمانانى كه در غدير حضور داشتند در درجات بسيار متفاوتى از [[ایمان]] بودند. از سلمان و ابوذر و مقداد گرفته كه در بالاترين درجه ايمان و معرفت بودند و اعلام مقام ولايت و [[امامت]] اميرالمؤمنين‏ عليه السلام برايشان تازگى نداشت، تا افرادى كه اين نياز را احساس مى‏ كردند. در درجه بعد كسانى بودند كه اميال دنيوى هر آن در كمين آنان بود تا دين خود را بفروشند و تمايلات خود را ارضا كنند.