آیات ۱۲ تا ۲۴ هود و غدیر

آیات ۱۲ تا ۲۴ هود و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	هود
شماره آیه	۱۲ تا ۲۴
جزء	۱۲
محتوای آیه
مکان نزول	مکه
موضوع	دلگرمی به پیامبر صلی الله علیه و آله برای نصب ولی الهی در غدیر و نفی گفتار و کردار منافقان

آیات ۱۲ تا ۲۴ سوره هود آیاتی نازل شده در رخداد غدیر که ضمن آنها پاسخ منافقان در طعنه به منتخب غدیر توسط خداوند داده شده است.

موقعیت تاریخی نزول این آیات چنین توصیف شده است: در راه بازگشت پيامبر صلى الله عليه و آله به‌سوى غدير، پس از توقف در منزل «قُديد» حضرت دعاهایی در مورد مودّت، اخوت و وصايت اميرالمؤمنین ‏عليه السلام بیان کرد. در این هنگام، ابوبكر و عمر به كنايه گفتند: به خدا قسم! یک پيمانه خرما در مَشكى پوسيده نزد ما محبوب‏‌تر است از آنچه محمد از پروردگارش خواسته است. چه می‌‏شد اگر از پروردگارش درخواست فرشته‌ای می‌كرد كه او را در برابر دشمنانش كمک كنند يا گنجى كه فقر او را جبران كند. به خدا قسم، على را به هر كارى دعوت می‌كند او هم می‌پذيرد.

در این شرایط بود كه آيات ۱۲ تا ۲۴ سوره هود نازل شد. اين آيات از يک سو دلگرمى براى پيامبر صلى الله عليه و آله بود كه به خاطر حركات منافقان رنجيده خاطر نشود و مسئله اعلان ولايت ترک نشود؛ از سوى ديگر عين گفتار مسخره‌آميز ابوبكر و عمر در آيه مورد نقد و رد قرار گرفته بود.

موقعیت تاریخی نزول

آیات ۱۲ تا ۲۴ سوره هود از جمله آياتى دانسته شده كه در سفر حجةالوداع، پيش از رسيدن به سرزمين غدير، بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد. موقعیت تاریخی نزول این آیات چنین توصیف شده است: در راه بازگشت پيامبر صلى الله عليه و آله از مكه و سفر حجةالوداع به‌سوى غدير، پس از توقف در منزل «قُديد» حضرت دعاهایی در مورد مودّت، اخوت و وصايت اميرالمؤمنین ‏عليه السلام با تکیه بر آیات ۹۶ و ۹۷ سوره مریم بیان کرد.

در این هنگام، از ميان جمعيت عظيم كاروان كه ناظر ماجرا بودند ابوبكر و عمر به كنايه گفتند: به خدا قسم! یک پيمانه خرما در مَشكى پوسيده نزد ما محبوب‏‌تر است از آنچه محمد از پروردگارش خواسته است. چه می‌‏شد اگر از پروردگارش درخواست فرشته‌ای می‌كرد كه او را در برابر دشمنانش كمک كنند يا گنجى كه فقر او را جبران كند. به خدا قسم، على را به هر كارى دعوت می‌كند او هم می‌پذيرد.

اين حركت تخريب‌كننده بر قلب پيامبر صلى الله عليه و آله سنگينى كرد. او از كسانى كه به‌عنوان اصحابش گِرد او را گرفته بودند چنين انتظارى نداشت. بر این اساس، به جبرئيل فرمود: «خدايم می‌داند كه من از قريش چه كشيده‌ام، آن هنگام كه نبوت مرا نپذيرفتند تا به من دستور جهاد با آنان را داد و لشكريانى از آسمان به كمک من فرستاد كه مرا يارى كردند. پس چگونه بعد از من اقرار خواهند كرد».

اينجا بود كه آيات ۱۲ تا ۲۴ سوره هود نازل شد. اين آيات از يک سو دلگرمى براى پيامبر صلى الله عليه و آله بود كه به خاطر حركات منافقان رنجيده خاطر نشود و مسئله اعلان ولايت ترک نشود؛ از سوى ديگر عين گفتار مسخره‌آميز ابوبكر و عمر در آيه آمده بود.

تفسیر آیات در کلام امام صادق علیه السلام

در برخی منابع، تفسیری از آیات ۱۲ تا ۲۴ سوره هود از امام صادق ‏عليه السلام نقل شده است:

فَلَعَلَّكَ تارِكٌ بَعْضَ ما يُوحى اِلَيْكَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرَكَ اَنْ يَقُولُوا لَوْ لا اُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ اَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَكٌ اِنَّما اَنْتَ نَذيرٌ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَىْ‏ءٍ وَكيلٌ؛ شايد تو ترک كنى بعضى از آنچه به تو وحى شده و سينه‏‌ات را به‌خاطر آن به تنگ اندازى از اين جهت كه بگويند اى كاش گنجى بر او نازل شود يا فرشته‌ای همراه او بيايد تو فقط ترساننده مردم هستى و خداوند عهده‌دار همه‌چيز است (هود:۱۲).

اَمْ يَقُولُونَ افْتَريهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَياتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ اِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ؛ يا مى‌گويند (ولايت على‏ عليه السلام را) به دروغ به خدا نسبت می‌دهد بگو ده سوره مانند آن را (اگر چه افترا بسته شده باشد) بياوريد و هركس را غير از خدا می‌خواهيد بخوانيد اگر راست می‌گوييد (هود:۱۳).

فَاِنْ لَمْ يَسْتَجيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا اَنَّما اُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ هُوَ فَهَلْ اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ اگر اين پيشنهاد را (درباره ولايت على‏ عليه السلام) از شما نپذيرفتند بدانيد كه به علم خدا نازل شده و خدايى جز او نيست؛ پس آيا شما (ولايت را براى على‏ عليه السلام) تسليم می‌شويد و می‌پذيريد؟ (هود:۱۴).

مَنْ كانَ يُريدُ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ زينَتَها نُوَفَّ اِلَيْهِمْ اَعْمالَهُمْ فيها وَ هُمْ فيها لايُبْخَسُونَ؛ هركس كه طالب زندگى دنيا و زينت آن است (يعنى ابوبكر و عمر) اعمالشان را در دنيا به آنان واگذار می‌كنيم و در دنيا ضرر نمی‌كنند (هود:۱۵).

اُولئِكَ الَّذينَ لَيْسَ لَهُمْ فِى الْآخِرَةِ اِلاَّ النّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فيها وَ باطِلٌ ما كانُوا يَعْمَلُونَ؛ آنان كسانى هستند كه در آخرت جز آتش نصيبشان نيست و آنچه در دنيا انجام داده‏‌اند نابود می‌‏شود و آنچه انجام می‌دهند باطل است (هود:۱۶).

اَفَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى اِماماً وَ رَحْمَةً اُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الاَحْزابِ فَالنّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَكُ فى مِرْيَةٍ مِنْهُ اِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَ لكِنَّ اَكْثَرَ النّاسِ لا يُؤْمِنُونَ؛ كسى كه دليلى از پروردگارش همراه اوست (يعنى پيامبر صلى الله عليه وآله) و شاهدى از جانب او پشت سرش می‌آيد (يعنى اميرالمؤمنين‏ عليه السلام) و قبل از او كتاب موسى راهبر و رحمت بود (يعنى ولايت على‏ عليه السلام در كتاب حضرت موسى‏ عليه السلام بود) آنان بدان ايمان می‌آورند. هركس از احزاب كه به او كافر شود آتش وعده‌‏گاه اوست پس درباره (ولايت على‌‏ عليه السلام) بحث و جدل مكن كه آن حقى از پروردگارت است، ولى اكثر مردم ايمان نمی‌‏آورند (هود:۱۷)

وَ مَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً، اُولئِكَ يُعْرَضُونَ عَلى رَبِّهِمْ وَ يَقُولُ الاَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذينَ كَذَبُوا عَلى رَبِّهِمْ، اَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظّالِمينَ؛ چه كسى ظالم‏‌تر است از آنكه بر خدا دروغ می‌بندد آنان كسانى هستند كه بر پروردگارشان عرضه می‌‏شوند و شاهدان (يعنى امامان‏ عليهم السلام) می‌گويند اينان كسانی‌‏اند كه بر پروردگار خود دروغ بستند آگاه باشيد كه لعنت خدا بر ظالمان باد (هود:۱۸).

الَّذينَ يَصُدَّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ؛ آنان كه بر سر راه خدا مانع ايجاد می‌كنند و آن را به كجى وا می‌دارند و به آخرت كافر هستند (هود:۱۹).

اُولئِكَ لَمْ يَكُونُوا مُعْجِزينَ فِى الاَرْضِ وَ ما كانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ اَوْلِياء يُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذابُ ما كانُوا يَسْتَطيعُونَ السَّمْعَ وَ ما كانُوا يُبْصِرُونَ؛ آنان در زمين عاجزكننده نيستند و جز خدا سرپرستى ندارند؛ عذابشان چند برابر می‌شود اينان قدرت شنيدن نداشتند و نمی‌ديدند (هود:۲۰).

اُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا اَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ؛ آنان كسانى هستند كه به ضرر خود عمل كرده‌اند و آنچه افترا می‌بستند نيز از يادشان رفته است (هود:۲۱).

لا جَرَمَ اَنَّهُمْ فِى الْآخِرَةِ هُمُ الاَخْسَرُونَ؛ چاره‌‏اى جز اين نيست كه در آخرت هم زيان‌كارترين خواهند بود (هود:۲۲).

اِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ اَخْبَتُوا اِلى رَبِّهِمْ اُولئِكَ اَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فيها خالِدُونَ؛ كسانى كه ايمان آورده عمل صالح انجام می‏‌دهند و در برابر پروردگارشان سر تعظيم فرود می‌آورند اينان اهل بهشتند و در آن هميشگى خواهند بود (هود:۲۳).

مَثَلُ الْفَريقَيْنِ كَالاَعْمى وَ الاَصَمِّ وَ الْبَصيرِ وَ السَّميعِ هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلاً اَفَلا تَذَكَّرُونَ؛ مثل اين دو گروه مانند كور و كر در برابر بينا و شنواست آيا اينها در مثال برابرند آيا متذكر نمی‌شويد (هود:۲۴).

روند رخدادها

در قدید که آخرين منزل قبل از غدير بود ۱۴ آيه درباره غدير نازل شد كه از دو سوره قرآن (هود و مریم) بود. از جمله این آیات، آیات ۱۲ تا ۲۴ سوره هود بود. پیامبر صلی الله علیه و آله ابتدا دعاهایی در حق امیرالمؤمنین علیه السلام القا کرد که پس از آن آيات ۹۶ و ۹۷ مریم نازل شد. سپس اعتراض برخی منافقان موجب نزول آیات سوره هود شد. نزول اين آيات در كنار دو برنامه دقيق براى آماده‌سازى فكرى مردم قبل از غدير بود كه عكس‌العمل‌هايى را نيز به همراه داشت. برخی محققان با مطالعۀ دقيق و جمع‌بندى كامل روايات، آنچه در اين مرحله از واقعۀ غدير در قُدَيد به وقوع پيوسته را چنین صورت‌بندی کرده‌اند:

مسخره‌کردن دعاى پيامبر صلى الله عليه و آله توسط ابوبكر و عمر

اين مراسم دعا و استجابت فورى الهى با نزول آيه ۹۶ و ۹۷ سوره مریم در حضور مردم مقطعی استثنايى در زندگانى پيامبر صلى الله عليه و آله به‌شمار مى‏‌آمد كه همه را مبهوت و متعجب كرد. همچنین، در آستانه غدير مقام عظيم على بن ابى‏‌طالب‏ عليه السلام را در پيشگاه خداوند روشن ساخت.

براى شكستن اين عظمت، برخی منافقان از روی ذلت و حسادت شروع به فعالیت کردند: از ميان آن جمعيت ابوبكر و عمر به كنايه گفتند: به خدا قسم! يک پيمانه خرما در مشكى پوسيده نزد ما محبوب‏‌تر است از آنچه محمد از پروردگارش خواسته است. چه مى‏‌شد اگر از پروردگارش درخواست فرشته‌ای مى‏‌كرد كه او را در برابر دشمنانش كمک كنند، يا گنجى كه فقر او را جبران كند. به خدا قسم، على را به هر كارى دعوت مى‏‌كند او هم مى‌‏پذيرد.

عكس العمل وحى و نزول آياتی درباره گفته ابوبكر و عمر

اين حركت تخريب‌كننده كه با هدف كاستن از اهميت غدير و ولايت انجام‏ شد بر قلب پيامبر صلى الله عليه و آله سنگينى ‏كرد؛ پیامبر از كسانى كه به‌عنوان اصحابش گِرد او را گرفته بودند چنين انتظارى نداشت. در حضور مردمى كه تازه از جاهليت رها شده و هنوز تعصبات جاهلی در ذهن آنان وجود داشت، اين‌گونه سخن گفتن و رسول الهى را به مسخره گرفتن، سد راه غدیر و اعلام ولایت به‌نظر می‌رسید. به همین دلیل پيامبر صلى الله عليه و آله به جبرئيل فرمود: «خدايم مى‏‌داند كه من از قريش چه كشيده‌‏ام، آن هنگام كه نبوت مرا نپذيرفتند تا به من دستور جهاد با آنان را داد، و لشكريانى از آسمان به كمک من فرستاد كه مرا يارى كردند. پس چگونه بعد از من اقرار خواهند كرد».

اينجا بود كه آيات ۱۲ تا ۲۴ از سوره هود نازل شد. اين‌گونه بود كه يک در منزل قبل از غدير، نزول آيات الهى موجب بيداری مردم شد، تا فرداى آن روز با چشم و گوش باز به استقبال غدير بروند؛ همان‌گونه كه تسلاى قلب پيامبر صلى الله عليه و آله در برابر اعمال منافقين بود، كه عزم راسخ آن حضرت را براى اعلان ولايت در آينده‌‏اى به فاصله كمتر از ۲۴ ساعت به همه نشان مى‌‏داد.

تحليل اعتقادى آیات

با اتکا به روایت امام صادق علیه السلام، آیات ۱۲ تا ۲۴ سوره چنین تحلیل و تفسیر اعتقادی شده است:

شايد تو بخواهى اعلام ولايت را ترک كنى و سينه‌‏ات از سخن ابوبكر و عمر به‌تنگ آيد كه گفتند: «كاش به جاى ولايت گنجى بر او نازل می‌شد يا فرشته‌ای با او همراه می‌گشت» . ولى از اين برخوردها نگران مباش چرا كه وظيفه تو انذار و ترساندن مردم از جهنم با ابلاغ پيام الهى است و بقيه امور به خداوند مربوط می‌‏شود. يا اينكه به تو می‌گويند: «ولايت را از پيش خود درآورده‌اى و به خدا نسبت دروغ می‌دهى»! بگو اگر اين مسئله ولايت افتراء است، پس شما هم ده سوره بياوريد و از هركس مى‌خواهيد كمک بگيريد؛ اگر نتوانستيد، معلوم می‌شود همان‌گونه كه ساير آیات قرآن از جانب خداست مسئله ولايت هم از خدا سرچشمه گرفته است. آنان هرگز با چنين پيشنهادى موافقت نمى‌كنند و اين دليل است كه ولايت با علم الهى نازل شده، و مشكل در اين است كه آيا شما سر تسليم فرود مى‌آوريد يا نه.

ابوبكر و عمر و هوادارانشان در پىِ زندگى دنيا و زينت آن بوده‌‏اند و بنا نيست خدا مانع كسى از رسيدن به منافع دنيوى شود، و مسلماً چنين كسانى از نظر دنيا ضرر نمى‏‌كنند، ولى در آخرت جز آتش در انتظارشان نيست و آنچه به نام اسلام انجام داده‏‌اند پوچ و باطل خواهد بود. پيامبر صلى الله عليه و آله با دليلى از سوى پروردگارش ولايت را آورد و در پى او على بن ابى‏‌طالب‏ عليه السلام شاهد او بود. قبل از او هم كتاب موسى (تورات) شاهد بر ولايت بود، و اهل تورات به ولايت على‏ عليه السلام ايمان داشتند، اما اهل سقيفه و پيروانشان، كه از احزاب‏‌اند و به ولايت على‏ عليه السلام كافرند، وعده‌گاهشان آتش جهنم است. بنابراين، درباره ولايت نيازى به بحث و جدال نيست، چرا كه حقى از سوى پروردگار است و اين براى همه روشن است، ولى اكثر مردم نمى‏‌خواهند آن را بپذيرند.

هيچ‌كس ظالم‏‌تر از ابوبكر و عمر و سردمداران سقيفه نيست كه دروغ‏‌هايى را به خدا می‌‏بندند، چنانكه با تكذيب آنچه درباره ولايت على‏ عليه السلام نازل شده دستورات الهى را نفى می‌كنند و مطالب جعلى به پيامبرصلى الله عليه وآله نسبت می‌دهند كه «نبوت و خلافت در یک خاندان جمع نمی‌‏شود». اينان گمان نكنند پرونده‌‏اى با خدا ندارند، بلكه روزى با ادعاهايشان نزد خدا آورده می‌‏شوند و امامان كه شاهدان خدا بر مردم هستند كذب و افتراى آنان را در پيشگاه الهى ثابت خواهند كرد. خدا سقيفه و پيروانش را -كه ظالمان حق آل محمد عليهم السلام هستند-  لعنت كند.

ابوبكر و عمر و هم‌دستانشان كسانى بودند كه جلوى راه خدا، كه ولايت مطلقه دوازده امام‏ عليهم السلام است، مانع ايجاد كردند و با خلافت غاصبانه خود امت اسلام را به انحراف كشاندند و ريشه آن بى‏‌اعتقادى به آخرت بود. با همه آنچه ابوبكر و عمر و ساير دشمنان ولايت قدرتمندانه بر ضد ولايت انجام دادند، ولى چنين نيست كه بتوانند همه را در برابر اقدامات خود عاجز كنند؛ زیرا هرچه باشد تحت ولايت الهى و قدرت او هستند و خدا عذاب آنان را چندين برابر خواهد نمود. اينان طاقت شنيدن و ديدن حقايق ولايت را نداشتند و اين حسادت و كفر كارشان را به اینجا كشانيد.

آنان كه در مقابل ولايت على‏ عليه السلام ایستادند سرمايه وجود خود را از دست دادند و ضرر كردند و در عاقبت كار كه از اين جهان رفتند تمام دروغ‌‏ها و افتراهايى كه نسبت مى‌‏دادند از آنان جدا شد و ديگر منفعتى برايشان نداشت؛ بلكه با مرگشان و آغاز زندگى آخرت از همه زيانكارتر بودند. شيعيان و پذيرندگان ولايت على ‏عليه السلام، كه به ولايت ايمان آورده و عمل صالح انجام مى‏‌دهند و در برابر پروردگارشان خاضعانه سر تسليم فرود مى‏‌آوردند، اهل بهشت هستند و در آن دائمى خواهند بود. با در نظر گرفتن دو گروه دشمنان و پذيرندگان ولايت على‏ عليه السلام، نسبت و مقايسه اين دو دسته به يكديگر همانند كور در برابر بينا و كر در برابر شنواست. آيا ممكن است اين دو گروه مساوى باشند؟ با اين فاصله‌‏اى كه بين دو گروه ذكر شد آيا هنوز بيدار نمى‏‌شويد.

منابع

• الامالی؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، تحقیق: محمدباقر کمره‌ای، تهران: انتشارات کتابچی، ۱۳۷۶ش.
• الامالی؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تحقیق: حسین استاولی و علی‌اکبر غفاری، قم: منشورات جامعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، ۱۴۱۳ق.
• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة؛ شرف‌الدین علی حسینی استرآبادی، تحقیق: حسین استادولی، قم:مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۹ق.
• تفسير العياشى؛ محمد بن مسعود عیاشی، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: مکتبة العلمية الاسلامیة، ۱۳۸۰ق.
• تفسير العياشى؛ محمد بن مسعود عیاشی، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: مکتبة العلمية الاسلامیة، ۱۳۸۰ق.
• تفسير فرات الکوفی؛ فرات بن ابراهیم کوفی، تحقیق: محمد الکاظم، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۰ق.
• شواهد التنزيل لقواعد التفضيل فی الآیات النازلة فی أهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم؛ عبیدالله بن عبدالله حسکانی، تحقیق: محمدباقر حسکانی، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۱ق.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.