شأن نزول آیه اکمال دین: تفاوت میان نسخه‌ها

در اين كه آيه اكمال در چه روزى و به چه مناسبتى نازل شده است، در كتب روايى اهل‏ سنت دوگانگى وجود دارد. براى يافتن پاسخ اين پرسش، به روايات موجود در منابع معتبر اهل ‏سنت اشاره ‏اى مى ‏كنيم.

هر كس روز هجده ذى‏ الحجه را روزه بگيرد، ثواب شصت ماه (سال) روزه ‏دارى براى او ثبت مى ‏شود. هجده ذى ‏الحجه روز غدیر خم است، روزى كه رسول‏ الله ‏صلى الله عليه و آله دست على بن ابى ‏طالب‏ عليه السلام را گرفت و فرمود: آيا من ولىّ و امام مؤمنين نيستم؟ مردم عرض كردند: آرى يا رسول‏ الله ‏صلى الله عليه و آله. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: هر كس من امام او هستم، على ‏عليه السلام نيز امام و ولى او است. عمر بن خطاب به [[امیرالمؤمنین علی علیه السلام|امیرالمؤمنین‏ علیه السلام]] شاد باش گفت و عرض كرد: از امروز شما مولاى من و همه مسلمانان هستى. آنگاه خداوند آيه «اليوم اكملت لكم دينكم» را نازل فرمود.

تفسير [[ابن ‏کثیر]]<ref>تفسیر ابن کثیر ج ۲ ص ۱۵.</ref>، [[شواهد التنزیل (کتاب)|شواهد التنزیل]]<ref>شواهد التنزیل ج ۱ص۲۰۰.</ref>، روح المعانى<ref>روح المعانی ج۶ ص۱۹۲.</ref>، الإتقان<ref>الاتقان ج۱ص ۳۱.</ref>، الدرّ المنثور<ref>الدرالمنثور ج ۲ ص۴۵۷.</ref>، تاريخ بغداد<ref>تاریخ بغدادج ۸ ص۲۸۴.</ref>، تاريخ مدينة دمشق<ref>تاریخ مدینه دمشق ج۴۲ ص۲۳۳.</ref>، مناقب خوارزمى<ref>المناقب(خوارزمی) ص ۱۳۵-۱۸۴.</ref>، تذكرة الخواص<ref>تذکره الخواص ص ۱۸. </ref>، البداية و النهاية<ref>البدایه والنهایه ج۷ص ۳۸۶.</ref>، مناقب ابن‏ مغازلى<ref>المناقب(ابن مغازلی) ص ۱۸.</ref>، ينابيع المودة<ref>ینابیع الموده ج۲ص۲۴۹. </ref> و ... .

فلم يجبه احد. فلقيت محمد بن كعب القراظى فسألته عن ذلك، فقال: الا رددتم عليه؟ فقال: قال عمر بن الخطاب: انزلت على النبى‏ صلى الله عليه و آله و هو واقف على الجبل يوم عرفة، فلا يزال ذلك اليوم عيداً للمسلمين<ref>الدرالمنثور ج۲ص۴۵۷.</ref>:

در ديوان نشسته بوديم كه شخصى مسيحى به ما گفت: اى مسلمانان! آيه ‏اى بر شما نازل شد كه اگر بر ما نازل مى ‏شد، آن روز و آن ساعت را تا زمانى كه دو مسيحى روى زمين باشند عيد مى‏ گرفتيم، و سپس آيه «اليوم اكملت لكم دينكم» را قرائت كرد.

== بررسى شأن نزول‏ ها ==

در رابطه با آيه اكمال دو شأن نزول بيان نموديم، اما به راستى كدام يک از اين دو دسته روايات صحيح و مورد پذيرش مى ‏باشد؟ آيا شأن نزول اول صحيح است كه اكثر علماى اهل‏ سنت در كتب خود نقل نموده ‏اند و نزول اين آيه را در روز هجده ذى ‏الحجه و به مناسبت ولایت [[امیرالمؤمنین علی علیه السلام|امیرالمؤمنین‏ علیه السلام]] مى‏ دانند، يا دومين گروه از روايات كه عده اندكى از اهل ‏سنت آن را پذيرفته ‏اند و زمان نزول آيه را نهم ذى ‏الحجه و به مناسبت روز عرفه مى‏ دانند؟

يكى ديگر از لوازم پذيرش روايات دسته اول، مواجه شدن نظريه عدالت صحابه با يک تناقض بزرگ و لا ينحل است؛ زيرا عدم پذيرش روايات گروه دوم به معناى صحه ننهادن بر نقل گروهى از راويان و تكذيب ايشان، و بالطبع سلسله رجال آن روايات مى ‏باشد. بديهى است كه برخى از راويان روايات گروه دوم از صحابه بودند. آيا افترا بر رسول‏ الله ‏صلى الله عليه و آله با نظريه عدالت تمام صحابه قابل جمع مى ‏باشد؟

اهل ‏سنت براى تضعيف و ردّ روايات گروه نخست، دو راه در پيش گرفته ‏اند. البته، همانطور كه پس از اين معلوم مى ‏شود، هيچ مفرّى براى آنان وجود ندارد و هر دو راه آنان ناكار آمده بوده و با نقد جدى روبرو است.

راه اول آنها اين است كه مهر بى‏ اعتبارى و غير قابل اعتماد بودن بر پيشانى روايات دسته اول بزنند و به اين وسيله آنان را از درجه اعتبار ساقط كنند.

راه دوم اهل‏ سنت در تضعيف روايات دسته اول اين است كه آن روايات را از مجعولات شيعه به شمار آورده و ادعا مى‏ كنند آن روايات به وسيله گروهى از شيعيان جعل شده و در كتب آنان راه يافته است.

شيعيان در طول تاريخ، تحت فشار سخت و زير نظر دستگاه حكومت قرار داشته‏ اند. آنان براى نشر و اشاعه كتاب ‏هاى خود با مشكلات فراوانى روبرو بودند و به هيچ وجه نمى ‏توانستند در كتاب ‏هاى ديگران، آن هم كسانى كه مورد حمايت حكومت وقت بوده ‏اند تحريف ايجاد كنند.

در نتيجه، احتمال جعل اين دسته از روايات به وسيله شيعيان نيز احتمالى مردود و ادعايى ناپذيرفتنى مى‏ باشد.

در مورد شأن نزول آيه اكمال در منابع [[اهل‏ سنت]]، با دو دسته از روايات روبرو شديم. پرسش اين است كه: كدام يک از اين دو دسته روايات معتبر و صحيح است؟ براى بررسى صحت و سقم روايات، روش هاى مختلفى وجود دارد كه يكى از بهترين روش ‏ها روش متن شناسى است. با استفاده از اين روش كه بيان شد، به بررسى روايات وارده در اين زمينه مى ‏پردازيم و درجه اعتبار هر كدام از اين روايات را اندازه گيرى مى‏ كنيم.

دسته دوم رواياتى بود كه روز نزول آيه را نهم ذى‏ الحجه يعنى روز عرفه مى ‏دانست، كه گروه اندكى از دانشمندان اهل ‏سنت اين دسته از روايات را نقل نموده و قبول كرده بودند. لازمه پذيرش روايات دسته دوم اين است كه بايد روز عرفه را عيد بدانيم. بررسى در متن رواياتى كه نزول آيه اكمال را در روز عرفه مى ‏داند ما را به چند اشكال مهم و جدى رهنمون مى‏ سازد:

چگونه ممكن است با تصريح [[قرآن]] مجيد روز عرفه از چنان اهميتى برخوردار باشد كه كفار مأيوس شده و دين به اكمال رسيده باشد و خداوند سبحان نيز از جاودانگى دين خشنود باشد، اما همه مسلمانان از آن روز و اهميت آن غافل بوده و نسبت به آن روز بى ‏تفاوت باشند؟ تا آنجا كه يهوديان و مسيحيان اهميت آن را به مسلمانان يادآورى كنند! آيا امكان دارد روزى با چنين ويژگى ‏هاى ممتازى در مدت كوتاهى پس از رسول ‏اللَّه‏ صلى الله عليه و آله به دست فراموشى سپرده شود و تنها خليفه دوم آن را يادآورى كند؟

عيد فطر و عيد قربان دو عيد بزرگ و مورد اتفاق نظر تمام مسلمانان مى‏ باشد، و در تمام كتب فقهى و روايى شيعيان و اهل‏ سنت براى اين دو روز احكام و آداب خاصى ذكر شده است. اما اگر تمام كتب فقهى اهل‏ سنت را جستجو كنيم، براى روز عرفه به عنوان يک عيد حتى يک حكم و عمل مستحب نمى‏ يابيم.

عيد فطر و عيد قربان دو عيدى هستند كه پس از پايان يک سرى از محدوديت‏ ها و ممنوعيت‏ ها تشريع شده ‏اند. مسلمانان پس از پايان يافتن ماه رمضان عيد مى‏ گيرند، زيرا به حكم خداوند در آن ماه در ساعات معينى از شبانه ‏روز از خوردن و آشاميدن و بعضى اعمال ديگر ممنوع هستند.

با روشن شدن ماهيت دو عيد بزرگ فطر و قربان، اين سؤال پديد مى‏ آيد كه: آيا در روز عرفه به چه دليلى بايد جشن گرفت و چه محدوديت و ممنوعيتى برداشته مى‏ شود؟ حال آنكه در آن روز حجاج همچنان بايد از يک سلسله امور پرهيز نمايند و همچنان در حال احرام باشند، تا جايى كه نمى‏ توانند حتى از عطر استفاده كنند و يا غذاى معطرى تناول نمايند.

اگر آيه اكمال در روز عرفه نازل شده باشد، ديگر نمى ‏توان آيه [[ابلاغ ولایت|ابلاغ]] را تفسير و تبيين كرد و بين اين دو آيه تهافت و تضاد بيّن و آشكارى به وجود خواهد آمد، زيرا بيشتر علماى اهل ‏سنت بر اين باور اند كه آيه ابلاغ<ref>مائده/ ۶۷.</ref> پس از [[حجةالوداع]] و در ميان راه مكه و مدينه نازل شده است.<ref>الدرالمنثورج ۲ص۵۲۸.

== اتفاقات مهم روز عرفه ==

پس از اين مقدمه به اين نتيجه مى ‏رسيم كه حج تمتّع يكى از واجبات بسيار مهم مى ‏باشد، زيرا روزى كه احكام حج تمتّع به وسيله پيامبر صلى الله عليه و آله تعليم و تبيين شد، روزى است كه بر اساس يكى از دو نظر اهل‏ سنت نعمت دين كامل و تام شد، و به اين جهت آيه اكمال نازل گرديد.

بر اساس پذيرش مطلب مذكور، اهل‏ سنت بايد به پرسش‏ هاى ذيل پاسخى مناسب ارائه دهند.

اهل ‏سنت نيز روايتى به اين مضمون از رسول ‏اللَّه‏ صلى الله عليه و آله نقل كرده ‏اند: إنّ اول ما يحاسب به العبد صلاته. فإن صلحت صلح سائر عمله، و إن فسدت فسد سائر عمله<ref>کنزالعمال ج۷، ص۲۸۳.

پس چگونه آموزش احكام حج تمتّع و يا آموزش و تعليم ديگر واجبات و محرّمات باعث نااميدى و يأس كفار مى گردد، و علائم و نشانه‏ هاى يأس آنان چيست؟

بنابراين، اگر آيه اكمال به دليل بيان احكام حج تمتّع نازل شده باشد، با اشكالات مذكور مواجه ايم. دقت و تأمل در پرسش ‏هاى مطرح شده، ما را به اين نتيجه رهنمود مى‏ كند كه هيچ دليلى وجود ندارد روز عرفه را به دليل بيان احكام حج تمتع عيد بگيريم و جشن بر پا كنيم.

۳. إن اكرمكم عند اللَّه اتقاكم، و ليس لعربى على عجمى فضل إلا بالتقوى: گرامى ‏ترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست. هيچ عربى بر عجم برترى ندارد مگر به سبب تقوا.

التبیان ج۵، ص۲۰۰.

الدرالمنثور ج۳، ص۴۰۸.</ref>

چنين انتخاب و انتصابى موجب نااميدى كافران مى‏ گردد، نه بيان احكام حج تمتع يا بعضى از احكام ديگر.

خداوند در اينجا به صراحت بيان مى ‏كند كه ديگر جايى براى ترس از مشركان وجود ندارد و بايد از من (خدا) بترسيد! امر به خشيت در برابر خدا، امرى ارشادى است؛ يعنى عقل به تنهايى به اين مسئله پى مى ‏برد.

خداوند مى ‏فرمايد: ما نعمت دين را به اكمال و انجام رسانديم و ديگر هيچ كمبود و نقصانى در آن وجود ندارد. مشركان نااميد گشته‏ اند و هيچ دليلى وجود ندارد كه از آنان بترسيد، چون ما بقا و جاودانگى دين را تضمين نموده‏ ايم. بايد فقط از خدا ترسيد، همانند مجرم كه از شخص قاضى هراسى ندارد. بلكه از جايگاه قاضى مى‏ ترسد، و ترس او از آن جايگاه به خود او و جرمش باز مى‏ گردد. ترس از خدا به كفران نعمت ولايت باز مى‏ گردد.

آيا اهل ‏سنت مى‏ توانند اين گفته او را انكار كنند؟ آيا انكار روايتى كه از مسلّمات كتب اهل‏ سنت است امكان پذير مى ‏باشد؟

از همين رو، نظريه آنان كه مى‏ كوشند نعمت مورد اشاره [[قرآن]] را تنها به «شريعت» و نعمت ‏هاى معنوى تفسير كنند قابل تأمل و نظر است، چه اينكه آيه مورد نظر به اصل نعمت نپرداخته، بلكه صريح آيه اتمام نعمت را بيان مى ‏كند كه شامل تمام گونه‏ هاى نعمت است.

نه تنها در اين آيه، كه هر جايى از قرآن كريم سخن از اتمام نعمت به ميان آمده، مراد تمام نعمت‏ هايى است كه انسان در اين جهان از آن برخوردار مى‏ شود.<ref>به عنوان مثال: آنجا که مبفرماید: ولإتم نعمتی علیکم... تا نعمت خویش را برشما تمام کنم(بقره/ ۱۵۰). ((... ولیتمّ نعمته علیکم...)) تا (خدا) نعمت خود را برشما تمام کند(مائده/ ۶). ((... ویتمّ نعمته علیک...)) و نعمت خود را بر تو تمام کند( یوسف/۶). ((... و کذلک یتمّ نعمته علیکم ...)) این گونه وی نعمتش را برشما تمام می گرداند (نحل/۸۱). (( ...ویتمّ نعمته علیک...)) و نعمت خود را برتو تمام گرداند (فتح/۲). </ref>

اگر بخواهيم در عبارتى كوتاه غدير را تعريف كنيم بايد بگوييم: [[غدیر]] آن است كه تمام اسلام را در دامن، و كليه فداكارى‏ ها و تلاش ‏هاى پيامبر صلى الله عليه و آله را در آغوش دارد، و سينه‏ اش مخزن احكام و آداب و برنامه‏ هايى است كه از سوى خدا بر پيامبرش ‏صلى الله عليه و آله نازل شده است. و اين همان مفهوم آيه تبليغ است.

غدير به معنى واقعى كلمه، همان خط [[امیرالمؤمنین علی علیه السلام|امیرالمؤمنین ‏علیه السلام]] است كه بر كل تاريخ حكم مى‏ راند و بر تمام بشريت و انسانيت حاكم است.

اميرالمؤمنين‏ عليه السلام بزرگ‏ترين آيت خداست، و هيچ نشانه ديگرى به پاى او نمى‏ رسد. بر اين اساس، [[امام باقر علیه السلام]] به كسى كه بدون اميرالمؤمنين عليه السلام به دنبال معرفت خدا و اسلام بود فرمود: فليشرّق و ليغرّب<ref>... فلیشّرق الحکم و الیغرّب، اما والله لا یصیب العلم الا من اهل بیت نزل علیهم جبرئیل. الکافی ج۱، ص۴۰۰.</ref>؛ او اگر شرق و غرب را هم به زير پا بگذارد به مطلوب نمى ‏رسد.

== پانویس ==