آیه ۴۵ حج و غدیر

آیه ۴۵ حج و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	حج
شماره آیه	۴۵
جزء	۱۷
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	تکذیب ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام مایه هلاکت امت
ترتیل آیه 0:22 ترجمه صوتی 0:32

آیه ۴۵ سوره حج آیه‌ای در خطبه غدیر که تکذیب ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام با تکیه بر آن مایه هلاکت امت دانسته شده است.

موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۴۵ سوره حج چنین توصیف شده است: در اواسط خطابه غدير، در حالى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به‌ مقاصد منافقان اشاره مى‏‌کرد و نام اصحاب صحيفه را به‌ميان مى‌‏آورد و مسئله غصب‌شدن خلافت را مطرح مى‌کرد، سخن را به‌سوی مردم متوجه کرد كه بدانند اگر سردمداران سقيفه مقصرند، مردم هم در فتنه آنان مورد آزمايش الهى قرار مى‌گيرند و اگر آنان را يارى كنند، در اعمالشان شريک بوده و مستحق عذاب الهى هستند.

از نظر اعتقادی از آمدن آیه ۴۵ سوره حج در این قسمت خطبه غدیر این برداشت‌ها انجام شده است: اینکه تكذيب امیرالمؤمنین عليه السلام ظلم است؛ اینکه انواع تكذيب نسبت به ساحت امیرالمؤمنین‏ عليه السلام ظلم به اوست و تکذیب‌کننده او مصداق ظالمى است كه از سوى خداوند مستحق هلاک است؛ اینکه امیرالمؤمنین‏ عليه السلام وعده‌‏گاه خدا در اين امت است كه آنان را امتحان كند و ببيند آيا از تكذيب‌كنندگان و ظالمان هستند يا تصديق مى‏‌نمايند و عادلانه و با انصاف سخن مى‌‏گويند.

آیه‌ای مربوط به مقابله با دشمنان غدیر

آیه ۴۵ سوره اسراء از جمله آیات مورداستفاده در غدیر برای تبیین مراحل امتحان الهی غدیر درباره دشمنان آن قلمداد شده است. برخی محققان مبنای استفاده از این آیه را چنین تبیین کرده‌اند: بزرگ‏‌ترين امتحان بشریت در غدير امتحانى همه‌جانبه بود كه اتمام حجت آن به نحو کامل انجام گرفت و براى هيچ كس به هيچ دليل و بهانه‌اى راه گريز نماند.

در اين امتحان الهی، هم جهاتى كه مى‏‌توانست سر منشأ آزمايش باشد متعدد بود و هم عللى كه مى‏‌توانست انگيزه شيطانى براى سقوط در امتحان باشد در جلوه‏‌هاى مختلف به‌ميان آمد. پيامبر صلى الله عليه و آله در خطابه بلند خود، اين شرايط امتحان را براى مردم تبيين کرد تا با آمادگى كامل به استقبال آن بروند. اين آينده تلخِ امتحان را حضرت به اشارت و صراحت پيش‏‌بينى کرد و مراحل چنين امتحان بزرگى را با استشهاد به ۱۱ آيه تضمين شده در خطبه غدیر بيان کرد.

از جمله این آیات آيه ۴۵ سوره حج است: فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ؛ چه بسيار قريه‌هايى ستم‌پيشه را هلاک كرديم و سقف‌هايشان فروريخت و چه بسيار چاه‌ها كه بيكاره ماند و قصرهاى رفيع گچكارى‌شده، بى‌صاحب

آیه در متن خطبه

در برخی منابع، آیه ۴۵ سوره حج در متن خطبه غدیر چنین گزارش شده است: «مَعاشِرَ النّاسِ، انَّهُ ما مِنْ قَرْيَةٍ الاّ وَ اللَّه مُهْلِكُها بِتَكْذيبِها وَ كَذلِكَ يُهْلِكُ الْقُرى وَ هِىَ ظالِمَةٌ كَما ذَكَرَ اللَّه تَعالى وَ هذا عَلِىٌّ امامُكُمْ وَ وَلِيُّكُمْ وَ هُوَ مَواعيدُ اللَّه، وَاللَّه يُصَدِّقُ ما وَعَدَهُ؛ اى مردم، هيچ سرزمين آبادى نيست مگر آنكه خداوند آن را به‌خاطر تكذيب فرستادگان الهى هلاک مى‏‌كند، و اين‌گونه خداوند آبادى‌ها را از بين مى‌‏برد، در حالى كه ظالم هستند -همان‌گونه كه خداى تعالى ذكر فرموده است- و اين على امام شما و وليِّتان است و او وعده الهى است و خدا آنچه وعده داده را به ظهور مى‌رساند».

موقعيت تاريخى استفاده از آیه

موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۴۵ سوره حج چنین توصیف شده است: در اواسط خطابه غدير، در حالى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به‌ مقاصد منافقان اشاره مى‏‌کرد و نام اصحاب صحيفه را به‌ميان مى‌‏آورد و مسئله غصب‌شدن خلافت را مطرح مى‌کرد، سخن را به‌سوی مردم متوجه کرد كه بدانند اگر سردمداران سقيفه مقصرند، مردم هم در فتنه آنان مورد آزمايش الهى قرار مى‌گيرند و اگر آنان را يارى كنند، در اعمالشان شريک بوده و مستحق عذاب الهى هستند.

در چنين موقعيتى حضرت با اقتباس آيه مزبور، آن را با تغییراتی در برخی کلمات در کلام خود آورده است. آنچه در اين قسمت جلب‌توجه مى‏‌كند جمله «كَما ذَكَرَ اللَّه تَعالى؛ آنچنان که خداوند بلندمرتبه ذکر کرده است» است كه حضرت به‌صراحت استناد خود به قرآن را يادآور شده است.

موقعيت قرآنى آیه

موقعیت قرآنی آیه ۴۵ سوره حج از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: در قرآن چندين آيه با اين مضمون آمده، از جمله آیه ۱۰۲ سوره هود و آیه ۵۹ سوره قصص، كه الفاظ سوره حج بيشتر بر كلمات اين قسمت از خطبه غدیر قابل انطباق است. در موارد بسيارى كه در قرآن سخن از هلاک‌شدن امت‌های انبياى گذشته توسط عذاب الهى و به‌خاطر تكذيبشان به‌ميان آمده همين مضمون مطرح شده است.

مضمون آيه ۴۵ سوره حج از آيه ۴۲ آغاز می‌شود كه خداوند به پيامبرش مى‏‌فرمايد: «اگر تو را تكذيب مى‏‌كنند قبل از تو قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهيم و قوم لوط و اصحاب مدين و اصحاب موسى پيامبرانشان را تكذيب نموده‌‏اند و خدا آنان را هلاک نموده است». آنگاه در اين آيه ۴۵ مى‏‌فرمايد: «چه بسيار سرزمين‏‌هايى كه آنان را هلاک كرديم در حالى كه اهل آن ظالم بودند»، و سپس مطالبى در همين زمينه ادامه مى‏‌يابد. تا آيه ۴۸ كه مى‌فرمايد: «چه بسيار قريه‌هايى را كه ستم‌پيشه بودند و من مهلتشان دادم، آنگاه آنها را فروگرفتم. و بازگشت همه نزد من است».

تحليل اعتقادى

تفسير و برداشتى كه از اين قسمت از خطبه غدیر درباره آيه ۴۵ سوره حج به دست داده شده با توجه به چند نكته است:

1. اينكه اين قسمت به‌دنبال قسمت قبلى درباره امتحان مردم براى تميز طيب از خبيث آمده است.
2. اينكه قبل از آوردن مضمون آيه به مسئله «تکذیب» اشاره شده است.
3. اينكه به‌عنوان تطبيق آيه پس از ذكر مضمون آيه، جمله «وَ هذا عَلِىٌّ امامُكُمْ؛ و این علی امام شماست» فرموده است.

با در نظر گرفتن نكات فوق، مطالب زير از اين قسمت خطبه استفاده شده است:

• تكذيب امیرالمؤمنین ‏عليه السلام ظلم است: تكذيب على بن ابى‏‌طالب ‏عليه السلام، به هر صورت كه باشد ظلم است. منظور از تكذيب نپذيرفتن ولايت و امامت اوست؛ چنانكه حضرت پس از استشهاد به آيه مى‌‏فرمايد: «و این علی امام و ولی شماست» و شكى نيست كه ردّ اوامر او و مقابله با او نوعى نپذيرفتنِ اوست.
• انواع تكذيب و استحقاق هلاكت: انواع تكذيب نسبت به ساحت مقدس على‏ عليه السلام ظلم به اوست. تکذیب‌کننده او مصداق ظالمى است كه از سوى خداوند مستحق هلاک است؛ چرا كه در آیه آمده است: «هيچ سرزمينى نيست، مگر آنكه خداوند به خاطر تكذيبش اهل آن را هلاک مى‌‏كند». به دنبال آن كلمه «كَذلِكَ؛ همچنین» را به‌عنوان ربط دو جمله به‌كار مى‏‌برد و سپس مى‏‌فرمايد: «و اين‌گونه خدا اهل آبادى‏‌ها را هلاک مى‏‌كند در حالى كه ظالم ‏هستند»؛ يعنى به‌دنبال اين تكذيب و نتيجه آن ظالم‌شدن است.
• امیرالمؤمنین‏ عليه السلام وعده‌گاه امتحان: على بن ابى‏‌طالب‏ عليه السلام وعده‌‏گاه خدا در اين امت است كه آنان را امتحان كند و ببيند آيا از تكذيب‌كنندگان و ظالمان هستند يا تصديق مى‏‌نمايند و عادلانه و با انصاف سخن مى‌‏گويند. اين مطلب از جمله‌‏اى كه در خطبه بعد از آيه آمده به‌دست مى‏‌آيد كه مى‏‌فرمايد: «وَ هُوَ مَواعيدُ اللَّه وَ اللَّه مُصَدِّقٌ ما وَعَدَهُ؛ اینها وعده‌های خداست و خداوند آنچه را که وعده داده انجام می‌دهد.». كلمه «مَواعيد» جمع «ميعاد» به معناى وعده‌گاه يا به‌معناى مصدرىِ وعده است. در نسخه «د» عبارت چنين است: «وَ هُوَ مُواعَدٌ» و در نسخه «ب»: «وَ هُوَ الْمُواعَد» است، كه هر دو تعبير به اين معنى مى‌شود: «اوست كه وعده درباره او قرار داده شده است». اين كلام پس از ذكر آيه به اين معنى است كه وعده خداوند درباره هلاكت تکذیب‌كنندگان و ظالمان درباره على‏ عليه السلام است، و لذا تأكيد مى ‏نمايد كه خداوند وعده خود را عملى خواهد ساخت.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.