سبک شناسی خطبه غدیر: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
از آنجا كه نكته مهم در سبک شناسى توجه به بسامد است، در اينجا به بررسى خطبه غدير از زاويه سبک شناسى پرداخته، و با روش استقصايى بسامدهاى مربوط به ساختارهاى زبانى و ادبى بيان خواهد شد. از اين راستا اعجاز بيانى خطبه غدير آشكار خواهد شد. | از آنجا كه نكته مهم در سبک شناسى توجه به بسامد است، در اينجا به بررسى خطبه غدير از زاويه سبک شناسى پرداخته، و با روش استقصايى بسامدهاى مربوط به ساختارهاى زبانى و ادبى بيان خواهد شد. از اين راستا اعجاز بيانى خطبه غدير آشكار خواهد شد. | ||
'''مقدمه''' | === '''مقدمه''' === | ||
«سبک» در زبان عربى به معنى گداختن و ريختن زر و [[نقره]] است، و سبيكه پاره نقره گداخته را گويند. در اصطلاح ادبى به معناى طرز خاصى از نظم و نثر است كه معادل اروپايى آن «استيل» است كه خود از «ستلوس» يونانى مأخوذ است، به معناى آلتى فلزى يا چوبين كه به وسيله آن حروف و كلمات را بر روى الواح مومى نقش مى كرده اند. امروز هم ايرانيان به «قلم» معنايى شبيه به سبک مى دهند و میگويند: فلان كس خوب قلمى دارد.<ref>سبک شناسى نثر (بهار): مقدمه جلد اول.</ref> | «سبک» در زبان عربى به معنى گداختن و ريختن زر و [[نقره]] است، و سبيكه پاره نقره گداخته را گويند. در اصطلاح ادبى به معناى طرز خاصى از نظم و نثر است كه معادل اروپايى آن «استيل» است كه خود از «ستلوس» يونانى مأخوذ است، به معناى آلتى فلزى يا چوبين كه به وسيله آن حروف و كلمات را بر روى الواح مومى نقش مى كرده اند. امروز هم ايرانيان به «قلم» معنايى شبيه به سبک مى دهند و میگويند: فلان كس خوب قلمى دارد.<ref>سبک شناسى نثر (بهار): مقدمه جلد اول.</ref> | ||
| خط ۱۸: | خط ۱۷: | ||
هر سبكى نسبت به سبک ديگر داراى انحراف است، و اين يعنى سبک. مثلاً ديوان سعدى يک هنجار يا نرم است و غزل صائب در مقايسه با آن خارج از نرم است، اما هر دو سبک دارند. از اينجاست كه برخى در تعريف سبک مى گويند: سبک يعنى عدول از نرم.<ref>شاعر آيينه ها (شفيعى كدكنى): ص ۳۷، ۳۸.</ref> | هر سبكى نسبت به سبک ديگر داراى انحراف است، و اين يعنى سبک. مثلاً ديوان سعدى يک هنجار يا نرم است و غزل صائب در مقايسه با آن خارج از نرم است، اما هر دو سبک دارند. از اينجاست كه برخى در تعريف سبک مى گويند: سبک يعنى عدول از نرم.<ref>شاعر آيينه ها (شفيعى كدكنى): ص ۳۷، ۳۸.</ref> | ||
'''ساختار زبانى''' | === '''ساختار زبانى''' === | ||
در بررسى ساختار زبانى يک اثر، چاره اى جز در نظر گرفتن ويژگى هاى صرفى و نظام واژگانى آن اثر در كنار ويژگى هاى نحوى و دستورى آن نيست. | در بررسى ساختار زبانى يک اثر، چاره اى جز در نظر گرفتن ويژگى هاى صرفى و نظام واژگانى آن اثر در كنار ويژگى هاى نحوى و دستورى آن نيست. | ||
'''۱. استفاده از مشتقات''' | ==== '''۱. استفاده از مشتقات''' ==== | ||
زبان عربى به اين ويژگى متمايز است كه زبان اشتقاقى است. بنابراين اشتقاق در عربى بسيار نمايان است. چندان كه قواعد و ضوابطى براى آن وضع گرديده است. مشتقات انواعى دارد كه عبارت اند از: اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، صيغه مبالغه و افعل التفضيل.<ref>التطبيق الصرفى (راجحى): ص ۷۵.</ref> | زبان عربى به اين ويژگى متمايز است كه زبان اشتقاقى است. بنابراين اشتقاق در عربى بسيار نمايان است. چندان كه قواعد و ضوابطى براى آن وضع گرديده است. مشتقات انواعى دارد كه عبارت اند از: اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، صيغه مبالغه و افعل التفضيل.<ref>التطبيق الصرفى (راجحى): ص ۷۵.</ref> | ||
| خط ۴۰: | خط ۳۷: | ||
مَعاشِر الناسِ، انَّ عَلياً و الطيِّبينَ مِن وُلدى (مِن صُلبِهِ عليهم السلام) هُمُ الثِقلُ الاصغَرُ، و القُرآنُ الثِقلُ الاكبَرُ. فَكُلُّ واحِدٍ مِنهُما مُنبِئٌ عَن صاحِبِهِ، و مُوافِقٌ لَهُ. لَن يَفتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلى الحَوضَ.<ref>كليه متون مربوط به خطبه از كتاب «الغدير» علامه امينى گرفته شده است.</ref> | مَعاشِر الناسِ، انَّ عَلياً و الطيِّبينَ مِن وُلدى (مِن صُلبِهِ عليهم السلام) هُمُ الثِقلُ الاصغَرُ، و القُرآنُ الثِقلُ الاكبَرُ. فَكُلُّ واحِدٍ مِنهُما مُنبِئٌ عَن صاحِبِهِ، و مُوافِقٌ لَهُ. لَن يَفتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلى الحَوضَ.<ref>كليه متون مربوط به خطبه از كتاب «الغدير» علامه امينى گرفته شده است.</ref> | ||
'''۲. بسامد تكرار مترادفات''' | ==== '''۲. بسامد تكرار مترادفات''' ==== | ||
الفاظ متفاوت و بسيار هستند، ولى معنى يكى است.<ref>دلائل الاعجاز (جرجانى): ص ۲۴۲.</ref> پيامبر صلى الله عليه وآله در خطبه غدير براى مفاهيم مختلف از كلمات مترادف بسيار استفاده كرده است. با توجه به اينكه چنين كاربردى كمتر در گفتار ديگران به كار مىرود و به اين دليل كه داراى بسامد بالايى مى باشد، مى توان آن را يكى از شاخصه هاى سبک خطابى ايشان به شمار آورد. به عنوان نمونه: | الفاظ متفاوت و بسيار هستند، ولى معنى يكى است.<ref>دلائل الاعجاز (جرجانى): ص ۲۴۲.</ref> پيامبر صلى الله عليه وآله در خطبه غدير براى مفاهيم مختلف از كلمات مترادف بسيار استفاده كرده است. با توجه به اينكه چنين كاربردى كمتر در گفتار ديگران به كار مىرود و به اين دليل كه داراى بسامد بالايى مى باشد، مى توان آن را يكى از شاخصه هاى سبک خطابى ايشان به شمار آورد. به عنوان نمونه: | ||
'''الف) ستايش: حمد، شكر، مدح''' | ===== '''الف) ستايش: حمد، شكر، مدح''' ===== | ||
الحَمدُ للَّهِ الذى عَلا فى تَوَحُّدِهِ وَ دَنا فى تَفَرُّدِهِ. | الحَمدُ للَّهِ الذى عَلا فى تَوَحُّدِهِ وَ دَنا فى تَفَرُّدِهِ. | ||
| خط ۵۲: | خط ۴۷: | ||
الا و انَّ عَلياًعليه السلام هُو المَوصُوفُ بِالصبرِ و الشكرِ. | الا و انَّ عَلياًعليه السلام هُو المَوصُوفُ بِالصبرِ و الشكرِ. | ||
'''ب) خداوند: ربّ، اللَّه، إله''' | ===== '''ب) خداوند: ربّ، اللَّه، إله''' ===== | ||
رَبُّ الملائكةِ و الروحِ، مُتَفَضِّلٌ على جَميعِ مَن بَرَأهُ. | رَبُّ الملائكةِ و الروحِ، مُتَفَضِّلٌ على جَميعِ مَن بَرَأهُ. | ||
| خط ۶۰: | خط ۵۴: | ||
الاهٌ واحِدٌ و رَبٌّ ماجِدٌ. | الاهٌ واحِدٌ و رَبٌّ ماجِدٌ. | ||
'''ج) بزرگ: عظيم، مجيد، كبير''' | ===== '''ج) بزرگ: عظيم، مجيد، كبير''' ===== | ||
و يَحسَبونَهُ هَيِّناً و هُوَ عِندَ اللَّه عَظيمٌ. مَعاشِر الناسِ، شَتّانَ ما بَينَ السَعيرِ و الأجرِ الكَبيرِ. | و يَحسَبونَهُ هَيِّناً و هُوَ عِندَ اللَّه عَظيمٌ. مَعاشِر الناسِ، شَتّانَ ما بَينَ السَعيرِ و الأجرِ الكَبيرِ. | ||
حَميداً لَم يَزَل، مَحموداً لا يَزالُ وَ مَجيداً لا يَزولُ. | حَميداً لَم يَزَل، مَحموداً لا يَزالُ وَ مَجيداً لا يَزولُ. | ||
'''د) آتش: نار، شُواظ، سعير''' | ===== '''د) آتش: نار، شُواظ، سعير''' ===== | ||
الا انَّ اعدائَهُمُ الذينَ يَصلَونَ سَعيراً. | الا انَّ اعدائَهُمُ الذينَ يَصلَونَ سَعيراً. | ||
يَبتَليَكُم بِشُواظٍ مِن نارٍ | يَبتَليَكُم بِشُواظٍ مِن نارٍ | ||
'''هـ) سرپرست و سرپرستى: موالاه، وصى''' | ===== '''هـ) سرپرست و سرپرستى: موالاه، وصى''' ===== | ||
مَعاشِر الناسِ، السابِقُونَ الى مُبايَعَتِهِ. | مَعاشِر الناسِ، السابِقُونَ الى مُبايَعَتِهِ. | ||
هُوَ عَلى بن ابى طالِبٍ عليه السلام اخى و وَصيّى. | هُوَ عَلى بن ابى طالِبٍ عليه السلام اخى و وَصيّى. | ||
'''و) پيمان: عهد، ميثاق''' | ===== '''و) پيمان: عهد، ميثاق''' ===== | ||
لا نَرجِعُ عَنِ العَهدِ و لا نَنقُضُ الميثاقَ | لا نَرجِعُ عَنِ العَهدِ و لا نَنقُضُ الميثاقَ | ||
| خط ۹۲: | خط ۸۲: | ||
مَن جاءَ بِالسَيِّئَةِ فَلَيسَ لَهُ فى الجِنانِ نَصيبٌ. | مَن جاءَ بِالسَيِّئَةِ فَلَيسَ لَهُ فى الجِنانِ نَصيبٌ. | ||
'''ح) پيروان: اولياء، اتباع، انصار، اشياع''' | ===== '''ح) پيروان: اولياء، اتباع، انصار، اشياع''' ===== | ||
مَعاشِر الناسِ، انَّهُم و انصارَهُم و اتباعَهُم و اَشياعَهُم فِى الدَركِ الاسفَلِ مِنَ النارِ. | مَعاشِر الناسِ، انَّهُم و انصارَهُم و اتباعَهُم و اَشياعَهُم فِى الدَركِ الاسفَلِ مِنَ النارِ. | ||
'''ط) دشمنان: اعداء، معاندين، مخالفين''' | ===== '''ط) دشمنان: اعداء، معاندين، مخالفين''' ===== | ||
لانَّ اللَّه عَزَّوَجَلَّ قَد جَعَلَنا حُجَّةً عَلى المُقَصِّرينَ و المعُانِدينَ و الُمخالِفينَ و الخائِنينَ و الآثِمينَ و الظالِمينَ و الغاصِبينَ مِن جَميعِ العالَمينَ. | لانَّ اللَّه عَزَّوَجَلَّ قَد جَعَلَنا حُجَّةً عَلى المُقَصِّرينَ و المعُانِدينَ و الُمخالِفينَ و الخائِنينَ و الآثِمينَ و الظالِمينَ و الغاصِبينَ مِن جَميعِ العالَمينَ. | ||
==== '''۳. كاربرد نحوى افعال و كلمات در جمله''' ==== | |||
'''۳. كاربرد نحوى افعال و كلمات در جمله''' | |||
علم نحو زبان و [[ادبیات]] عرب را قانونمند میكند و سعى در [[تعریف]] زبان و تمايل زيادى به ساكن بودن و ايستايى دارد، چون زبان دستگاهى زنده است و با جنبه هاى مختلف زندگى ارتباط مستقيم دارد. تا زمانى كه جوشندگى زندگى هست زبان زنده است و متناسب با تغييرات زندگى، خود را با آن وفق مى دهد و پيش مىرود، و دوره هايى چون جوانى، ميانسالى، پيرى و مرگ را تجربه مى كند. زبان ارگانيسمى زنده و در حال تحول است.<ref>مطلق (بهمنى): ص ۱۰۰.</ref> | علم نحو زبان و [[ادبیات]] عرب را قانونمند میكند و سعى در [[تعریف]] زبان و تمايل زيادى به ساكن بودن و ايستايى دارد، چون زبان دستگاهى زنده است و با جنبه هاى مختلف زندگى ارتباط مستقيم دارد. تا زمانى كه جوشندگى زندگى هست زبان زنده است و متناسب با تغييرات زندگى، خود را با آن وفق مى دهد و پيش مىرود، و دوره هايى چون جوانى، ميانسالى، پيرى و مرگ را تجربه مى كند. زبان ارگانيسمى زنده و در حال تحول است.<ref>مطلق (بهمنى): ص ۱۰۰.</ref> | ||
| خط ۱۱۰: | خط ۹۵: | ||
اين امر در خطبه غدير به شكل تام انجام پذيرفته، به طورى كه مى توان گفت: گفتار پيامبر صلى الله عليه و آله از سستى تركيبات و ضعف [[تألیف]] به دور است، و زبان ايشان زبان استوار، فصيح و داراى زيبايى هايى مى باشد كه در ادامه اشاره خواهد شد. | اين امر در خطبه غدير به شكل تام انجام پذيرفته، به طورى كه مى توان گفت: گفتار پيامبر صلى الله عليه و آله از سستى تركيبات و ضعف [[تألیف]] به دور است، و زبان ايشان زبان استوار، فصيح و داراى زيبايى هايى مى باشد كه در ادامه اشاره خواهد شد. | ||
'''الف) كاربرد افعال''' | ===== '''الف) كاربرد افعال''' ===== | ||
همانطور كه مى دانيم در زبان عربى سه نوع فعل را شمرده اند: ماضى، مضارع و امر. كاربرد افعال در جايگاه مناسب خود نقش به سزايى در جملات عربى ايفا مى كند، به طورى كه با كاربرد صحيح افعال در يک نگارش عربى شاهد تأثير چشمگير آن خواهيم بود. بسامد بالاى افعال متعدد در خطبه غدير نشان از آگاهى ژرف پيامبر صلى الله عليه وآله از لغت عرب دارد. | همانطور كه مى دانيم در زبان عربى سه نوع فعل را شمرده اند: ماضى، مضارع و امر. كاربرد افعال در جايگاه مناسب خود نقش به سزايى در جملات عربى ايفا مى كند، به طورى كه با كاربرد صحيح افعال در يک نگارش عربى شاهد تأثير چشمگير آن خواهيم بود. بسامد بالاى افعال متعدد در خطبه غدير نشان از آگاهى ژرف پيامبر صلى الله عليه وآله از لغت عرب دارد. | ||
| خط ۱۱۸: | خط ۱۰۲: | ||
در زير نمونه هايى از اين نوآورى ها و زيبايى هاى جملات ذكر مى گردد: | در زير نمونه هايى از اين نوآورى ها و زيبايى هاى جملات ذكر مى گردد: | ||
'''اول: جملات بدون فعل''' | ====== '''اول: جملات بدون فعل''' ====== | ||
معاشر الناس، السابقون الى مبايعته و موالاته و التسليم عليه بإمرة المؤمنين اولئك هم الفائزون فى جنات النعيم. | معاشر الناس، السابقون الى مبايعته و موالاته و التسليم عليه بإمرة المؤمنين اولئك هم الفائزون فى جنات النعيم. | ||
| خط ۱۲۶: | خط ۱۰۹: | ||
معاشر الناس، انه ما من قرية الا و اللَّه مهلكها بتكذيبها قبل يوم القيامة، و مملّكها الإمام المهدى و اللَّه مصدق وعده. | معاشر الناس، انه ما من قرية الا و اللَّه مهلكها بتكذيبها قبل يوم القيامة، و مملّكها الإمام المهدى و اللَّه مصدق وعده. | ||
'''دوم: جملات با فعل مضارع فراوان''' | ====== '''دوم: جملات با فعل مضارع فراوان''' ====== | ||
لم يكن له ضد و لا معه ندّ. احد صمد لم يلد و لم يكن له كفواً احد. اله واحد و رب ماجد. يشاء فيمضى، يريد فيقضى، و يعلم فيحصى، و يميت و يحيى، و يفقر و يغنى، و يضحك و يبكى، و يدنى و يقصى، و يمنع و يعطى. له الملك و له الحمد. بيده الخير، و هو على كل شى قدير. | لم يكن له ضد و لا معه ندّ. احد صمد لم يلد و لم يكن له كفواً احد. اله واحد و رب ماجد. يشاء فيمضى، يريد فيقضى، و يعلم فيحصى، و يميت و يحيى، و يفقر و يغنى، و يضحك و يبكى، و يدنى و يقصى، و يمنع و يعطى. له الملك و له الحمد. بيده الخير، و هو على كل شى قدير. | ||
يولج اليل فى النهار و يولج النهار فى الليل. لا اله الا هو العزيز الغفار. مستجيب الدعاء، و مجزل العطاء، محصى الانفس، و رب الجنة و الناس. الذى لا يشكل عليه شىء، و لا يضجره صراخ المستصرخين، و لا يبرمه الحاح الملحّين. | يولج اليل فى النهار و يولج النهار فى الليل. لا اله الا هو العزيز الغفار. مستجيب الدعاء، و مجزل العطاء، محصى الانفس، و رب الجنة و الناس. الذى لا يشكل عليه شىء، و لا يضجره صراخ المستصرخين، و لا يبرمه الحاح الملحّين. | ||
'''سوم: جملات متشكل از فعل ماضى''' | ====== '''سوم: جملات متشكل از فعل ماضى''' ====== | ||
ماض حكمه، جاز قوله، نافذ امره، ملعون من خالفه، مرحوم من تبعه و صدّقه. فقد غفر اللَّه له و لمن سمع منه و اطاع له. | ماض حكمه، جاز قوله، نافذ امره، ملعون من خالفه، مرحوم من تبعه و صدّقه. فقد غفر اللَّه له و لمن سمع منه و اطاع له. | ||
'''چهارم: تركيب واژگان''' | ====== '''چهارم: تركيب واژگان''' ====== | ||
تركيب واژه ها براى دلالت بيشتر بر معناى مورد نظر، نشان از قدرت زبانى گوينده دارد. پيامبر صلى الله عليه وآله در خطبه غدير در اين باره تركيبات زيبايى به كاربرده، كه موجب اداى بيشتر معناى مورد نظر خواهد شد. برخى از اين تركيبات به كار رفته در جملات عبارتند از: | تركيب واژه ها براى دلالت بيشتر بر معناى مورد نظر، نشان از قدرت زبانى گوينده دارد. پيامبر صلى الله عليه وآله در خطبه غدير در اين باره تركيبات زيبايى به كاربرده، كه موجب اداى بيشتر معناى مورد نظر خواهد شد. برخى از اين تركيبات به كار رفته در جملات عبارتند از: | ||
| خط ۱۵۲: | خط ۱۳۲: | ||
الا انه فاتح الحصون و هادمها. | الا انه فاتح الحصون و هادمها. | ||
'''۵. كاربرد حروف''' | ==== '''۵. كاربرد حروف''' ==== | ||
استعمال حروف در هر زبان تابع مقتضيات همان زبان است.<ref>فن ترجمه (معروف): ص ۲۶۲.</ref> | استعمال حروف در هر زبان تابع مقتضيات همان زبان است.<ref>فن ترجمه (معروف): ص ۲۶۲.</ref> | ||
'''الف) حرف جرّ''' | ===== '''الف) حرف جرّ''' ===== | ||
بسامد بالاى استفاده از حروف دلالت بر احاطه فراوان پيامبر مكرم اسلام صلى الله عليه وآله بر معناى حرف مربوط دارد. در اين باره فقط به بسامد تكرار حرف جرّ «عن» اشاره مى شود: | بسامد بالاى استفاده از حروف دلالت بر احاطه فراوان پيامبر مكرم اسلام صلى الله عليه وآله بر معناى حرف مربوط دارد. در اين باره فقط به بسامد تكرار حرف جرّ «عن» اشاره مى شود: | ||
| خط ۱۷۶: | خط ۱۵۴: | ||
مى توان به بسامدهاى بالاى حروف جرّ «باء، من، فى، على، الى، لام، مع» اشاره كرد، كه اين بسامدهاى بالا نشان دهنده سبک خطابى رسول اكرم صلى الله عليه وآله مى باشد. | مى توان به بسامدهاى بالاى حروف جرّ «باء، من، فى، على، الى، لام، مع» اشاره كرد، كه اين بسامدهاى بالا نشان دهنده سبک خطابى رسول اكرم صلى الله عليه وآله مى باشد. | ||
'''ب) حروف تنبيه و عرض «الا»''' | ===== '''ب) حروف تنبيه و عرض «الا»''' ===== | ||
حروفى هستند كه در اول جمله براى توجه، هشدار يا بشارت در مورد انجام يا ترک عمل بعد از آن به كار میرود.<ref>النحو الاساسى (مختار و ديگران): ص ۳۱۱.</ref> | حروفى هستند كه در اول جمله براى توجه، هشدار يا بشارت در مورد انجام يا ترک عمل بعد از آن به كار میرود.<ref>النحو الاساسى (مختار و ديگران): ص ۳۱۱.</ref> | ||
| خط ۱۹۲: | خط ۱۶۹: | ||
الا و قد بلّغت، الا و قد اسمعت، الا و قد اوضحت. | الا و قد بلّغت، الا و قد اسمعت، الا و قد اوضحت. | ||
==== '''۶. به كارگيرى صيغه هاى جمع''' ==== | |||
'''۶. به كارگيرى صيغه هاى جمع''' | |||
هر شاعر، نويسنده يا خطيب در گفتار خود صيغه هاى جمع را به كار مى گيرد. شايان ذكر است كه برخى، سبک خاصى در كاربرد اين صيغه ها ندارند. ولى برخى ديگر، از سبک خاصى برخوردار هستند كه میتوان آن را به عنوان سبک شخصى وى برشمرد. | هر شاعر، نويسنده يا خطيب در گفتار خود صيغه هاى جمع را به كار مى گيرد. شايان ذكر است كه برخى، سبک خاصى در كاربرد اين صيغه ها ندارند. ولى برخى ديگر، از سبک خاصى برخوردار هستند كه میتوان آن را به عنوان سبک شخصى وى برشمرد. | ||
پيامبر صلى الله عليه وآله در خطبه غدير از جمع مكسّر و جمع صحيح - جمع مذكر سالم، جمع مؤنث سالم - بهره گرفته، ولى بيشترين استفاده را از جمع مكسر داشته است. بر طبق آمار، صيغه مفاعل بيشترين بسامد و صيغه مفاعيل كمترين بسامد را به خود اختصاص داده است. | پيامبر صلى الله عليه وآله در خطبه غدير از جمع مكسّر و جمع صحيح - جمع مذكر سالم، جمع مؤنث سالم - بهره گرفته، ولى بيشترين استفاده را از جمع مكسر داشته است. بر طبق آمار، صيغه مفاعل بيشترين بسامد و صيغه مفاعيل كمترين بسامد را به خود اختصاص داده است. | ||
'''۷. ساختار بلاغى''' | ==== '''۷. ساختار بلاغى''' ==== | ||
بلاغت نوعى علم و هنر و شيوهاى نظرى و كاربردى و اسلوب و تكنيكى بلاغى و كلامى رساست.<ref>البلاغة الاصطلاحيه (قلقيله): ص ۹.</ref> آشنايى با قوانين و احكام علم بلاغت باعث درک ريزه كارى ها و اسرار و رموز درونى زبان و ادبيات عرب خواهد شد.<ref>الصناعتين (عسكرى): ص ۲، ۳.</ref> كتابهاى مربوط به بلاغت اذعان داشته اند كه بلاغت به سه بخش علم معانى، بيان و بديع تقسيم مى گردد. | بلاغت نوعى علم و هنر و شيوهاى نظرى و كاربردى و اسلوب و تكنيكى بلاغى و كلامى رساست.<ref>البلاغة الاصطلاحيه (قلقيله): ص ۹.</ref> آشنايى با قوانين و احكام علم بلاغت باعث درک ريزه كارى ها و اسرار و رموز درونى زبان و ادبيات عرب خواهد شد.<ref>الصناعتين (عسكرى): ص ۲، ۳.</ref> كتابهاى مربوط به بلاغت اذعان داشته اند كه بلاغت به سه بخش علم معانى، بيان و بديع تقسيم مى گردد. | ||
| خط ۲۱۴: | خط ۱۸۷: | ||
در اينجا مواردى بلاغى زيبايى در رابطه با علم معانى و بديع از خطبه غدير استخراج كرده كه در ادامه ذكر مىشود: | در اينجا مواردى بلاغى زيبايى در رابطه با علم معانى و بديع از خطبه غدير استخراج كرده كه در ادامه ذكر مىشود: | ||
'''الف) عناصر معانى خطبه غدير''' | ===== '''الف) عناصر معانى خطبه غدير''' ===== | ||
يكى از بحث هاى علم معانى به انشاء طلبى مربوط مى شود. كلام يا خبر است يا انشاء. اما انشا خود نيز دو نوع است: انشاء طلبى و انشاء غير طلبى. در علم بلاغت انشاء طلبى مورد نظر است؛ و آن، اين است كه حصول چيزى كه در هنگام درخواست وجود نداشته باشد خواسته شود.<ref>بغية الايضاح (صعيدى): ج ۲ ص ۵۳ .</ref> | يكى از بحث هاى علم معانى به انشاء طلبى مربوط مى شود. كلام يا خبر است يا انشاء. اما انشا خود نيز دو نوع است: انشاء طلبى و انشاء غير طلبى. در علم بلاغت انشاء طلبى مورد نظر است؛ و آن، اين است كه حصول چيزى كه در هنگام درخواست وجود نداشته باشد خواسته شود.<ref>بغية الايضاح (صعيدى): ج ۲ ص ۵۳ .</ref> | ||
امر، نداء، نهى و استفهام از موارد مربوط به انشاء طلبى است كه كاربرد مناسب آن سبب زيبايى كلام مى شود. بسامد بالاى اين موارد نشان از سبک ويژه نويسنده، شاعر يا خطيب دارد، كه پيامبر صلى الله عليه و آله از اين خصيصه برخوردار مى باشد. | امر، نداء، نهى و استفهام از موارد مربوط به انشاء طلبى است كه كاربرد مناسب آن سبب زيبايى كلام مى شود. بسامد بالاى اين موارد نشان از سبک ويژه نويسنده، شاعر يا خطيب دارد، كه پيامبر صلى الله عليه و آله از اين خصيصه برخوردار مى باشد. | ||
'''ب) موسيقى درونى خطبه (آرايه هاى بديع)''' | ===== '''ب) موسيقى درونى خطبه (آرايه هاى بديع)''' ===== | ||
در مورد علم بديع، لفظ «جديد» نيز به كار رفته است. اصل آن درباره طناب استعمال مى شود، از اين جهت كه طناب به خوبى محكم بسته شود. | در مورد علم بديع، لفظ «جديد» نيز به كار رفته است. اصل آن درباره طناب استعمال مى شود، از اين جهت كه طناب به خوبى محكم بسته شود. | ||
| خط ۲۳۲: | خط ۲۰۳: | ||
در بررسى خطبه غدير پركاربردترين آرايه هاى لفظى و معنوى به كار رفته كه در فرموده پيامبر صلى الله عليه وآله مشخص گرديده است. | در بررسى خطبه غدير پركاربردترين آرايه هاى لفظى و معنوى به كار رفته كه در فرموده پيامبر صلى الله عليه وآله مشخص گرديده است. | ||
'''اول: سجع''' | ====== '''اول: سجع''' ====== | ||
كه از نظر لغوى: كلامى مقفاست. سجع يسجع سجعاً، يعنى با كلامى داراى فواصلى همچون فاصله هاى شعر، سخن گفت.<ref>لسان العرب (ابن منظور): ج ۸ ، ماده «سجع».</ref> | كه از نظر لغوى: كلامى مقفاست. سجع يسجع سجعاً، يعنى با كلامى داراى فواصلى همچون فاصله هاى شعر، سخن گفت.<ref>لسان العرب (ابن منظور): ج ۸ ، ماده «سجع».</ref> | ||
| خط ۲۳۹: | خط ۲۰۹: | ||
جرجانى درباره سجع نيكو مى گويد: تو سجع را زمانى مقبول و نيكو مى يابى كه معنى را به طور كامل ادا نمايد و تغيير و تحريفى در آن به وجود نياورد، كه در اين صورت شيرين ترين سجعى است كه به گوش تو مى رسد.<ref>اسرار البلاغة (جرجانى): ص ۱۱. </ref> | جرجانى درباره سجع نيكو مى گويد: تو سجع را زمانى مقبول و نيكو مى يابى كه معنى را به طور كامل ادا نمايد و تغيير و تحريفى در آن به وجود نياورد، كه در اين صورت شيرين ترين سجعى است كه به گوش تو مى رسد.<ref>اسرار البلاغة (جرجانى): ص ۱۱. </ref> | ||
نمونه هايى از سجع در خطبه غدير: | نمونه هايى از سجع در خطبه غدير: | ||
| خط ۲۵۴: | خط ۲۲۲: | ||
اللهم اغفر للمؤمنين (بما ادّيت و امرت) و اغضب على (الجاحدين) الكافرين، و الحمد للَّه رب العالمين. | اللهم اغفر للمؤمنين (بما ادّيت و امرت) و اغضب على (الجاحدين) الكافرين، و الحمد للَّه رب العالمين. | ||
====== '''دوم: اقتباس''' ====== | |||
'''دوم: اقتباس''' | |||
[[اقتباس]] در اصطلاح تضمين كلامى از [[قرآن]] يا [[حدیث]] پيامبر صلى الله عليه وآله و امامان عليهم السلام مى باشد.<ref>البلاغة الشعرية فى كتاب البيان و التبيين (صباغ): ص ۲۷۲.</ref> | [[اقتباس]] در اصطلاح تضمين كلامى از [[قرآن]] يا [[حدیث]] پيامبر صلى الله عليه وآله و امامان عليهم السلام مى باشد.<ref>البلاغة الشعرية فى كتاب البيان و التبيين (صباغ): ص ۲۷۲.</ref> | ||
| خط ۲۶۶: | خط ۲۳۱: | ||
اللهم انك انزلت الآية فى على عليه السلام وليك عند تبيين ذلك و نصبك اياه لهذا اليوم: «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً».<ref>مائده / ۳.</ref> «و من يبتغ غير الاسلام ديناً فلن يقبل منه و هو فى الآخرة من الخاسرين».<ref>آل عمران / ۸۵ .</ref> اللهم انى اشهدك انّى قد بلّغت. | اللهم انك انزلت الآية فى على عليه السلام وليك عند تبيين ذلك و نصبك اياه لهذا اليوم: «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً».<ref>مائده / ۳.</ref> «و من يبتغ غير الاسلام ديناً فلن يقبل منه و هو فى الآخرة من الخاسرين».<ref>آل عمران / ۸۵ .</ref> اللهم انى اشهدك انّى قد بلّغت. | ||
====== '''سوم: تضادّ''' ====== | |||
'''سوم: تضادّ''' | |||
طباق (تضادّ): به جمع شدن دو لفظ متضاد در معنى گفته مى شود.<ref>البلاغة و التحليل الادبى (ابوحاقه): ص ۱۹۲.</ref> | طباق (تضادّ): به جمع شدن دو لفظ متضاد در معنى گفته مى شود.<ref>البلاغة و التحليل الادبى (ابوحاقه): ص ۱۹۲.</ref> | ||
| خط ۲۸۰: | خط ۲۴۲: | ||
معاشر الناس، ان علياً والطيبين من ولدى (من صلبه): هم الثقل الاصغر، و القرآن الثقل الاكبر. | معاشر الناس، ان علياً والطيبين من ولدى (من صلبه): هم الثقل الاصغر، و القرآن الثقل الاكبر. | ||
====== '''چهارم: جناس''' ====== | |||
'''چهارم: جناس''' | |||
به دو لفظى كه در گفتار شبيه هم ولى در معنى اختلاف داشته باشند جناس گويند.<ref>البلاغة الواضحة (جارم، امين): ص ۲۶۵.</ref> | به دو لفظى كه در گفتار شبيه هم ولى در معنى اختلاف داشته باشند جناس گويند.<ref>البلاغة الواضحة (جارم، امين): ص ۲۶۵.</ref> | ||
| خط ۲۹۶: | خط ۲۵۵: | ||
هو التقى النقى الهادى المهدى. | هو التقى النقى الهادى المهدى. | ||
====== '''پنجم: مراعات نظير''' ====== | |||
'''پنجم: مراعات نظير''' | |||
به هماهنگى يا تناسب ميان امورى كه با هم ارتباط و سنخيت دارند مراعات نظير گويند.<ref>جواهر البلاغة (هاشمى): ص ۳۰۳.</ref> | به هماهنگى يا تناسب ميان امورى كه با هم ارتباط و سنخيت دارند مراعات نظير گويند.<ref>جواهر البلاغة (هاشمى): ص ۳۰۳.</ref> | ||
| خط ۳۱۰: | خط ۲۶۶: | ||
نبايعك على ذالك بقلوبنا و لنفسنا و السنتنا و ايدينا. | نبايعك على ذالك بقلوبنا و لنفسنا و السنتنا و ايدينا. | ||
====== '''ششم: عكس''' ====== | |||
'''ششم: عكس''' | |||
آن است كه بخشى در كلام مقدم شود، سپس بخش مقدم شده در آخر كلام بيايد و بالعكس.<ref>جواهر البلاغة (هاشمى): ص ۳۲۱.</ref> | آن است كه بخشى در كلام مقدم شود، سپس بخش مقدم شده در آخر كلام بيايد و بالعكس.<ref>جواهر البلاغة (هاشمى): ص ۳۲۱.</ref> | ||
| خط ۳۲۴: | خط ۲۷۷: | ||
انه منّى و إنا منه. | انه منّى و إنا منه. | ||
====== '''هفتم: تلميح''' ====== | |||
'''هفتم: تلميح''' | |||
تلميح اشاره به يک قصه مشخص، يا شعر، مشهور، يا ضرب المثل، بدون ذكر آن است.<ref>جواهر البلاغة (هاشمى): ص ۳۴۲.</ref> | تلميح اشاره به يک قصه مشخص، يا شعر، مشهور، يا ضرب المثل، بدون ذكر آن است.<ref>جواهر البلاغة (هاشمى): ص ۳۴۲.</ref> | ||
| خط ۳۳۴: | خط ۲۸۴: | ||
و قد ضمن لى تبارك و تعالى العصمة. | و قد ضمن لى تبارك و تعالى العصمة. | ||
=== '''نتيجه''' === | |||
'''نتيجه''' | |||
مطالعه سبک شناسانه خطبه غدير به خوبى نشان دهنده تمايز آن از ديگر متون ادبى است، زيرا بسامد بالاى استفاده از آرايه هاى ادبى در كنار بسامد بالاى حروف و... ، نشانگر نمونه عالى از بلاغت بر ساختار زبانى است. | مطالعه سبک شناسانه خطبه غدير به خوبى نشان دهنده تمايز آن از ديگر متون ادبى است، زيرا بسامد بالاى استفاده از آرايه هاى ادبى در كنار بسامد بالاى حروف و... ، نشانگر نمونه عالى از بلاغت بر ساختار زبانى است. | ||
نسخهٔ ۱۶ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۳۳
سبک شناسى خطبه غدير[۱]
در متون عربى گاه درک متن و محتوى به درک زيبايى هاى آن بستگى دارد. اين زيبايى ها از مصاديق علم بلاغت به شمار میرود؛ به اين معنى كه مفاهيم و معانى متن رابطه مستقيم با بلاغت متن مورد نظر دارد. بررسى زيبايى هاى يک متن مى تواند موجب شناخت هر چه بيشتر آن شود، و اين نوع از پژوهش ها در حوزه سبک شناسى قرار مى گيرد. بى شک خطبه غدیر از بهترين نمونه هاى فصاحت و بلاغت عربى است كه از زبان پيامبر صلى الله عليه و آله جارى شده است.
از آنجا كه نكته مهم در سبک شناسى توجه به بسامد است، در اينجا به بررسى خطبه غدير از زاويه سبک شناسى پرداخته، و با روش استقصايى بسامدهاى مربوط به ساختارهاى زبانى و ادبى بيان خواهد شد. از اين راستا اعجاز بيانى خطبه غدير آشكار خواهد شد.
مقدمه
«سبک» در زبان عربى به معنى گداختن و ريختن زر و نقره است، و سبيكه پاره نقره گداخته را گويند. در اصطلاح ادبى به معناى طرز خاصى از نظم و نثر است كه معادل اروپايى آن «استيل» است كه خود از «ستلوس» يونانى مأخوذ است، به معناى آلتى فلزى يا چوبين كه به وسيله آن حروف و كلمات را بر روى الواح مومى نقش مى كرده اند. امروز هم ايرانيان به «قلم» معنايى شبيه به سبک مى دهند و میگويند: فلان كس خوب قلمى دارد.[۲]
به عبارت بهتر، سبک هر كس روشى است كه براى بيان انديشه خود بر مى گزيند، مشروط به اينكه اين روش را خود ابداع كرده باشد، يا حداقل با روش ديگران متفاوت باشد.[۳]
پيشينه سبک شناسى را بايد در يونان و روم جستجو كرد. افلاطون سبک را كيفيت و امتيازى تعريف مى كند كه گوينده اى به لحاظ برخوردارى از الگوى مناسب و شايسته كلام از آن بهرهمند است، و گوينده اى ديگر به دليل فقدان اين الگوى مناسب از آن بى بهره است. اما ارسطو سبک را خاصيت ذاتى كلام میداند و معتقد است هر اثرى داراى سبک است؛ حال اين سبک ممكن است ضعيف، متوسط يا عالى باشد.
سبک خصوصيتى اكتسابى است، اما به درجات مختلف تقسيم بندى مى شود. روميان نيز سبک را به درجات والا، معتدل و عاميانه تقسيم میكرده اند.[۴]
نكته بسيار مهم در سبک شناسى توجه به بسامد است. اصولاً سبک از طريق مقايسه قابل ادراک است. چنانچه رنگ ها در تقابل يكديگر خود را نشان مى دهند. در مطالعه نرم و انحراف از آن، وجود يک يا چند عنصر سبكى چندان اهمیت ندارد، اما بسامد عناصر سبكى اهميت دارد. مثلاً كاربرد دو حرف اضافه براى يک متمم از ويژگى هاى سبک خراسانى است، اما از مختصات غزل حافظ نيست، هر چند كه در ديوان حافظ به كار رفته باشد، زيرا بسامد آن اندک است.
هر سبكى نسبت به سبک ديگر داراى انحراف است، و اين يعنى سبک. مثلاً ديوان سعدى يک هنجار يا نرم است و غزل صائب در مقايسه با آن خارج از نرم است، اما هر دو سبک دارند. از اينجاست كه برخى در تعريف سبک مى گويند: سبک يعنى عدول از نرم.[۵]
ساختار زبانى
در بررسى ساختار زبانى يک اثر، چاره اى جز در نظر گرفتن ويژگى هاى صرفى و نظام واژگانى آن اثر در كنار ويژگى هاى نحوى و دستورى آن نيست.
۱. استفاده از مشتقات
زبان عربى به اين ويژگى متمايز است كه زبان اشتقاقى است. بنابراين اشتقاق در عربى بسيار نمايان است. چندان كه قواعد و ضوابطى براى آن وضع گرديده است. مشتقات انواعى دارد كه عبارت اند از: اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، صيغه مبالغه و افعل التفضيل.[۶]
شايد در وهله اول چنين به نظر آيد كه استفاده از مشتقات در گفتار هر شاعر، نويسنده يا خطيب امرى عادى جلوه مى كند. اما بسامد بالاى اين مشتقات بيانگر سبک شخصى هر شاعر، نويسنده يا خطيب میباشد.
از جمله پيامبر اكرم اسلام صلى الله عليه و آله در خطبه بلند و گرانقدر غدير است. رسول گرامى صلى الله عليه وآله با استفاده زياد و در برخى موارد تكرار آن، سبكى خاص را با ظرافت ايجاد نموده است.
براى نمونه چند مورد حاوى مشتقات ذكر مى شود:
اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبه، صيغه مبالغه و افعل التفضيل:
حَميداً لَم يَزَل، مَحموداً لا يَزالُ (و مَجيداً لا يَزولُ، و مُبدِئاً و مُعيداً و كُلُّ أمر اليه يَعُودُ). بارِئُ المَسموكاتِ، و داحِى المَدحُوّاتِ، و جَبّارُ الأرَضينَ و السماواتِ. قُدُّوسٌ سُبُّوحٌ، رَبُّ المَلائكَةِ و الروحِ. مُتَفَضِّلٌ على جَميعِ مَن بَرأهُ، مُتَطَوِّلٌ على جَميع مَن أنشأهُ.
فاعلَمُوا مَعاشِرَ الناسِ (ذالِكَ فيهِ و افهَموهُ، و اعلَمُوا) انَّ اللَّه قَد نَصَبَهُ لَكُم وَليّاً و اماماً فَرَضَ طاعَتَهُ عَلى المُهاجِرينَ و الانصارِ، وَ عَلَى التابِعينَ لَهُم بِاحسانٍ، وَ عَلى البادى و الحاضِرِ، و عَلَى العَجَمىّ و العَرَبى، و الحُرِّ و المَملوكِ و الصغيرِ و الكَبيرِ، و عَلى الابيَضِ و الاسوَدِ، و عَلى كُلِّ مُوَحِّدٍ.
مَعاشِر الناسِ، انَّ عَلياً و الطيِّبينَ مِن وُلدى (مِن صُلبِهِ عليهم السلام) هُمُ الثِقلُ الاصغَرُ، و القُرآنُ الثِقلُ الاكبَرُ. فَكُلُّ واحِدٍ مِنهُما مُنبِئٌ عَن صاحِبِهِ، و مُوافِقٌ لَهُ. لَن يَفتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلى الحَوضَ.[۷]
۲. بسامد تكرار مترادفات
الفاظ متفاوت و بسيار هستند، ولى معنى يكى است.[۸] پيامبر صلى الله عليه وآله در خطبه غدير براى مفاهيم مختلف از كلمات مترادف بسيار استفاده كرده است. با توجه به اينكه چنين كاربردى كمتر در گفتار ديگران به كار مىرود و به اين دليل كه داراى بسامد بالايى مى باشد، مى توان آن را يكى از شاخصه هاى سبک خطابى ايشان به شمار آورد. به عنوان نمونه:
الف) ستايش: حمد، شكر، مدح
الحَمدُ للَّهِ الذى عَلا فى تَوَحُّدِهِ وَ دَنا فى تَفَرُّدِهِ.
و لا نَزَلَت آيَةُ مَدحٍ فى القُرْآنِ الاّ فيهِ.
الا و انَّ عَلياًعليه السلام هُو المَوصُوفُ بِالصبرِ و الشكرِ.
ب) خداوند: ربّ، اللَّه، إله
رَبُّ الملائكةِ و الروحِ، مُتَفَضِّلٌ على جَميعِ مَن بَرَأهُ.
فَهُو اللَّه الذى لا الاهَ الا هُو المُتقِنُ الصَنعَةَ، الحَسَنُ الصَنيعَةِ.
الاهٌ واحِدٌ و رَبٌّ ماجِدٌ.
ج) بزرگ: عظيم، مجيد، كبير
و يَحسَبونَهُ هَيِّناً و هُوَ عِندَ اللَّه عَظيمٌ. مَعاشِر الناسِ، شَتّانَ ما بَينَ السَعيرِ و الأجرِ الكَبيرِ.
حَميداً لَم يَزَل، مَحموداً لا يَزالُ وَ مَجيداً لا يَزولُ.
د) آتش: نار، شُواظ، سعير
الا انَّ اعدائَهُمُ الذينَ يَصلَونَ سَعيراً.
يَبتَليَكُم بِشُواظٍ مِن نارٍ
هـ) سرپرست و سرپرستى: موالاه، وصى
مَعاشِر الناسِ، السابِقُونَ الى مُبايَعَتِهِ.
هُوَ عَلى بن ابى طالِبٍ عليه السلام اخى و وَصيّى.
و) پيمان: عهد، ميثاق
لا نَرجِعُ عَنِ العَهدِ و لا نَنقُضُ الميثاقَ
ز) پاداش: جزاء، اجر، ثواب، نصيب
سَيَجزِى اللَّه الشاكِرينَ الصابِرينَ.
شَتّانَ ما بَينَ السَعيرِ، و الاجرِ الكَبيرِ
اُذكُرُوا المَماتَ و المَعادَ و الحِسابَ و المَوازينَ و الُمحاسَبَةَ بَينَ يَدَى رَبِّ العالَمينَ و الثَوابَ و العِقابَ.
مَن جاءَ بِالسَيِّئَةِ فَلَيسَ لَهُ فى الجِنانِ نَصيبٌ.
ح) پيروان: اولياء، اتباع، انصار، اشياع
مَعاشِر الناسِ، انَّهُم و انصارَهُم و اتباعَهُم و اَشياعَهُم فِى الدَركِ الاسفَلِ مِنَ النارِ.
ط) دشمنان: اعداء، معاندين، مخالفين
لانَّ اللَّه عَزَّوَجَلَّ قَد جَعَلَنا حُجَّةً عَلى المُقَصِّرينَ و المعُانِدينَ و الُمخالِفينَ و الخائِنينَ و الآثِمينَ و الظالِمينَ و الغاصِبينَ مِن جَميعِ العالَمينَ.
۳. كاربرد نحوى افعال و كلمات در جمله
علم نحو زبان و ادبیات عرب را قانونمند میكند و سعى در تعریف زبان و تمايل زيادى به ساكن بودن و ايستايى دارد، چون زبان دستگاهى زنده است و با جنبه هاى مختلف زندگى ارتباط مستقيم دارد. تا زمانى كه جوشندگى زندگى هست زبان زنده است و متناسب با تغييرات زندگى، خود را با آن وفق مى دهد و پيش مىرود، و دوره هايى چون جوانى، ميانسالى، پيرى و مرگ را تجربه مى كند. زبان ارگانيسمى زنده و در حال تحول است.[۹]
با اين وجود، نويسنده، شاعر يا خطيبى هنرمند است، كه با به كارگيرى زبان تمامى قواعد را به درستى رعايت نمايد و جمله هاى زيبايى پديد آورد.
اين امر در خطبه غدير به شكل تام انجام پذيرفته، به طورى كه مى توان گفت: گفتار پيامبر صلى الله عليه و آله از سستى تركيبات و ضعف تألیف به دور است، و زبان ايشان زبان استوار، فصيح و داراى زيبايى هايى مى باشد كه در ادامه اشاره خواهد شد.
الف) كاربرد افعال
همانطور كه مى دانيم در زبان عربى سه نوع فعل را شمرده اند: ماضى، مضارع و امر. كاربرد افعال در جايگاه مناسب خود نقش به سزايى در جملات عربى ايفا مى كند، به طورى كه با كاربرد صحيح افعال در يک نگارش عربى شاهد تأثير چشمگير آن خواهيم بود. بسامد بالاى افعال متعدد در خطبه غدير نشان از آگاهى ژرف پيامبر صلى الله عليه وآله از لغت عرب دارد.
جملات زيبايى در خطبه غدير به چشم مى خورد كه برخى از اين جملات بدون كاربرد هيچ فعلى ساخته شده، و برخى ديگر فقط با فعل مضارع و در مواردى فقط فعل ماضى به كار گرفته شده است. اين خود نشان از سبک والاى و توانايى ويژه آن حضرت در خطابه گويى مى باشد.
در زير نمونه هايى از اين نوآورى ها و زيبايى هاى جملات ذكر مى گردد:
اول: جملات بدون فعل
معاشر الناس، السابقون الى مبايعته و موالاته و التسليم عليه بإمرة المؤمنين اولئك هم الفائزون فى جنات النعيم.
معاشر الناس، هو ناصر دين اللَّه و المجادل عن رسولاللَّه، و هو التقى النقى الهادى المهدى. نبيكم خير نبى، و وصيكم خير وصى، و بنوه خير الاوصياء.
معاشر الناس، انه ما من قرية الا و اللَّه مهلكها بتكذيبها قبل يوم القيامة، و مملّكها الإمام المهدى و اللَّه مصدق وعده.
دوم: جملات با فعل مضارع فراوان
لم يكن له ضد و لا معه ندّ. احد صمد لم يلد و لم يكن له كفواً احد. اله واحد و رب ماجد. يشاء فيمضى، يريد فيقضى، و يعلم فيحصى، و يميت و يحيى، و يفقر و يغنى، و يضحك و يبكى، و يدنى و يقصى، و يمنع و يعطى. له الملك و له الحمد. بيده الخير، و هو على كل شى قدير.
يولج اليل فى النهار و يولج النهار فى الليل. لا اله الا هو العزيز الغفار. مستجيب الدعاء، و مجزل العطاء، محصى الانفس، و رب الجنة و الناس. الذى لا يشكل عليه شىء، و لا يضجره صراخ المستصرخين، و لا يبرمه الحاح الملحّين.
سوم: جملات متشكل از فعل ماضى
ماض حكمه، جاز قوله، نافذ امره، ملعون من خالفه، مرحوم من تبعه و صدّقه. فقد غفر اللَّه له و لمن سمع منه و اطاع له.
چهارم: تركيب واژگان
تركيب واژه ها براى دلالت بيشتر بر معناى مورد نظر، نشان از قدرت زبانى گوينده دارد. پيامبر صلى الله عليه وآله در خطبه غدير در اين باره تركيبات زيبايى به كاربرده، كه موجب اداى بيشتر معناى مورد نظر خواهد شد. برخى از اين تركيبات به كار رفته در جملات عبارتند از:
بارئ المسموكات، و داحى المدحوّات، و جبار الارضين و السماوات.
رب الملائكة الروح، متفضّل على جميع من برأه.
منشى الشىء حين لا شىء، دائم حى و قائم بالقسط.
ملك الاملاك و مفلك الافلاك و مسخّر الشمس و القمر.
حتماً على اللَّه ان يفعل ذلك بمن خالف امره، و ان يعذّبه عذاباً نكراً ابداً الآباد و دهر الدهور.
الا انه فاتح الحصون و هادمها.
۵. كاربرد حروف
استعمال حروف در هر زبان تابع مقتضيات همان زبان است.[۱۰]
الف) حرف جرّ
بسامد بالاى استفاده از حروف دلالت بر احاطه فراوان پيامبر مكرم اسلام صلى الله عليه وآله بر معناى حرف مربوط دارد. در اين باره فقط به بسامد تكرار حرف جرّ «عن» اشاره مى شود:
عن السلام: ان جبرئيل هبط الىّ مراراً ثلاثاً، يأمرنى عن السلام ربى - و هو السلام - ان اقوم فى هذا المشهد.
عن تبليغ ذلك: و سألت جبرئيل ان يستعفى فى (السلام) عن تبليغ ذلك اليكم.
عن ولايته: و لا تستنكفوا عن ولايته. فهو الذى يهدى الى الحق و يعمل به.
عن اللَّه: امرته عن اللَّه ان ينام فى مضجعى. ففعل فادياً لى بنفسه.
عن رسول اللَّه صلى الله عليه وآله: معاشر الناس، هو ناصر دين اللَّه و المجادل عن رسول الله.
عنهم: و قد امرت بالصلح عنهم.
و عن المشاهد، عن الحرام، عنه، عن الباطل، عن صاجبه، عن معصيه، عن سبيله، عن ربه، عن ذلك، عن مخالفته، عن منكر و... .
مى توان به بسامدهاى بالاى حروف جرّ «باء، من، فى، على، الى، لام، مع» اشاره كرد، كه اين بسامدهاى بالا نشان دهنده سبک خطابى رسول اكرم صلى الله عليه وآله مى باشد.
ب) حروف تنبيه و عرض «الا»
حروفى هستند كه در اول جمله براى توجه، هشدار يا بشارت در مورد انجام يا ترک عمل بعد از آن به كار میرود.[۱۱]
كاربرد فراوان اين دو حرف در خطبه غدير نشان از اهميت توجه به عمل نصيحت شده دارد. پيامبر صلى الله عليه وآله اين حرف را ۵۸ بار در خطبه تكرار نموده است، كه با توجه به بسامد بالاى تكرار اين حرف در نوع خود مى توان آن را سبک ويژه اى براى ايشان در خطابه به شمار آورد. به نمونه هايى از استعمال اين حرف در خطبه اشاره مى گردد:
الا لعن اللَّه الغاصبين المغتصبين.
الا انهم اصحاب الصحيفة، فلينظر احدكم فى صحيفة.
الا و ان علياً عليه السلام هو الموصوف بالصبر و الشكر.
الا من كنت مولاه فهذا على عليه السلام مولاه.
الا و قد بلّغت، الا و قد اسمعت، الا و قد اوضحت.
۶. به كارگيرى صيغه هاى جمع
هر شاعر، نويسنده يا خطيب در گفتار خود صيغه هاى جمع را به كار مى گيرد. شايان ذكر است كه برخى، سبک خاصى در كاربرد اين صيغه ها ندارند. ولى برخى ديگر، از سبک خاصى برخوردار هستند كه میتوان آن را به عنوان سبک شخصى وى برشمرد.
پيامبر صلى الله عليه وآله در خطبه غدير از جمع مكسّر و جمع صحيح - جمع مذكر سالم، جمع مؤنث سالم - بهره گرفته، ولى بيشترين استفاده را از جمع مكسر داشته است. بر طبق آمار، صيغه مفاعل بيشترين بسامد و صيغه مفاعيل كمترين بسامد را به خود اختصاص داده است.
۷. ساختار بلاغى
بلاغت نوعى علم و هنر و شيوهاى نظرى و كاربردى و اسلوب و تكنيكى بلاغى و كلامى رساست.[۱۲] آشنايى با قوانين و احكام علم بلاغت باعث درک ريزه كارى ها و اسرار و رموز درونى زبان و ادبيات عرب خواهد شد.[۱۳] كتابهاى مربوط به بلاغت اذعان داشته اند كه بلاغت به سه بخش علم معانى، بيان و بديع تقسيم مى گردد.
در تعريف علم معانى آمده است: علمى است كه چگونگى كاربرد كلام عربى به مقتضاى حال با آن شناخته مى شود.[۱۴]
خطيب قزوينى در تعريف علم معانى گفته است: علمى است كه احوال لفظ عربى مطابق با مقتضى حال، به وسيله آن شناخته مى شود.[۱۵]
علم بيان علمى است كه ما را قادر مى سازد تا از يک معناى واحد به شيوه هاى گوناگون براى دلالت بر آن معنى تعبير كنيم.[۱۶]
علم بديع در اصطلاح، علمى است كه وجود گوناگون ظرافت كلام بعد از مراعات مطابقت با مقتضاى حال و وضوح دلالت بر معنى به وسيله آن شناخته مى شود.[۱۷]
در اينجا مواردى بلاغى زيبايى در رابطه با علم معانى و بديع از خطبه غدير استخراج كرده كه در ادامه ذكر مىشود:
الف) عناصر معانى خطبه غدير
يكى از بحث هاى علم معانى به انشاء طلبى مربوط مى شود. كلام يا خبر است يا انشاء. اما انشا خود نيز دو نوع است: انشاء طلبى و انشاء غير طلبى. در علم بلاغت انشاء طلبى مورد نظر است؛ و آن، اين است كه حصول چيزى كه در هنگام درخواست وجود نداشته باشد خواسته شود.[۱۸]
امر، نداء، نهى و استفهام از موارد مربوط به انشاء طلبى است كه كاربرد مناسب آن سبب زيبايى كلام مى شود. بسامد بالاى اين موارد نشان از سبک ويژه نويسنده، شاعر يا خطيب دارد، كه پيامبر صلى الله عليه و آله از اين خصيصه برخوردار مى باشد.
ب) موسيقى درونى خطبه (آرايه هاى بديع)
در مورد علم بديع، لفظ «جديد» نيز به كار رفته است. اصل آن درباره طناب استعمال مى شود، از اين جهت كه طناب به خوبى محكم بسته شود.
همچنين واژه «مخترع يا مبتكر» در مورد علم بديع به كار میرود. تفاوت آن دو اين است كه اختراع همان خلق معانى است كه از پيش به دست نيامده بودند، و ابداع آوردن معناى ظريف است.[۱۹]
آرايه هاى بديعى دو نوع است: معنوى و لفظى. معنوى عبارت است از آنچه كه وجوب مراعات معنى بدون لفظ را در بر میگيرد. مثل: طباق، مقابله، مراعاة النظير. اما لفظى، به وجوه نكوسازى فقط از جهت لفظ بدون در نظر داشتن معنى پردازد. مثل: سجع، جناس، اقتباس.[۲۰]
گاهى آرايه هاى بديعى از آن جهت كه در لحن كلام اهمیت بسيار دارند، در عناصر لحن سبک مورد توجه قرار مى گيرند. اين عناصر بيشتر شامل: جناس، هم صدايى، سجع و تضادّ مى باشند.
در بررسى خطبه غدير پركاربردترين آرايه هاى لفظى و معنوى به كار رفته كه در فرموده پيامبر صلى الله عليه وآله مشخص گرديده است.
اول: سجع
كه از نظر لغوى: كلامى مقفاست. سجع يسجع سجعاً، يعنى با كلامى داراى فواصلى همچون فاصله هاى شعر، سخن گفت.[۲۱]
سجع در اصطلاح: توافق و هماهنگى دو فاصله به طور يک شكل در حرف آخر جمله نثر را گويند.[۲۲]
جرجانى درباره سجع نيكو مى گويد: تو سجع را زمانى مقبول و نيكو مى يابى كه معنى را به طور كامل ادا نمايد و تغيير و تحريفى در آن به وجود نياورد، كه در اين صورت شيرين ترين سجعى است كه به گوش تو مى رسد.[۲۳]
نمونه هايى از سجع در خطبه غدير:
الحمد للَّه الذى علا فى توحّده و دنا فى تفرّده و جل فى سلطانه و عظم فى اركانه.
معاشر الناس، الا و انى (انا) و على البشير.
قد فهم السرائر، و علم الضمائر، و لم تخف عليه المكنونات، و لا اشتبهت عليه الخفيّات.
الا انهم امناء اللَّه فى خلقه و حكّامه فى ارضه. الا و قد ادّيت، الا و قد بلّغت، الا و قد اسمعت، الا و قد اوضحت.
اللهم اغفر للمؤمنين (بما ادّيت و امرت) و اغضب على (الجاحدين) الكافرين، و الحمد للَّه رب العالمين.
دوم: اقتباس
اقتباس در اصطلاح تضمين كلامى از قرآن يا حدیث پيامبر صلى الله عليه وآله و امامان عليهم السلام مى باشد.[۲۴]
نمونه هايى از اقتباس در خطبه غدیر:
«يولج الليل فى النهار و يولج النهار فى الليل»[۲۵]، لا اله الا هو العزيز الغفار. مستجيب الدعاء، و مجزل العطاء، محصى الأنفاس، و رب الجنة و الناس، الذى لا يشكل عليه شىء، و لا يضجره صراخ المستصرخين، و لا يبرمه الحاح الملحّين.
اللهم انك انزلت الآية فى على عليه السلام وليك عند تبيين ذلك و نصبك اياه لهذا اليوم: «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً».[۲۶] «و من يبتغ غير الاسلام ديناً فلن يقبل منه و هو فى الآخرة من الخاسرين».[۲۷] اللهم انى اشهدك انّى قد بلّغت.
سوم: تضادّ
طباق (تضادّ): به جمع شدن دو لفظ متضاد در معنى گفته مى شود.[۲۸]
طباق: همچنين مطابقه، تطبيق، تضاد و تكافؤ نيز ناميده مى شود، و آن جمع شدن ميان دو معناى متضاد يا دو معناى مقابل هم در جمله است.[۲۹]
نمونه هاى تضادّ در خطبه غدير:
احمده كثيراً و اشكره دائماً على السرّاء و الضرّاء و الشدة و الرخاء، و اومن به و بملائكته و كتبه و رسله.
معاشر الناس، ان علياً والطيبين من ولدى (من صلبه): هم الثقل الاصغر، و القرآن الثقل الاكبر.
چهارم: جناس
به دو لفظى كه در گفتار شبيه هم ولى در معنى اختلاف داشته باشند جناس گويند.[۳۰]
اين نوع آرايه، به خاطر تشابه حروف يک كلمه با كلمه اى ديگر به شكل جزئى و يا كلى جناس ناميده مى شود، خواه به شكل كلى و يا جزئى.[۳۱]
نمونه هايى از جناس در خطبه ى غدير:
يلحظ كل عين و العيون لا تراه.
الا له الحمد منّى ابداً الابدين و دهر الداهرين و على كل حال.
هو التقى النقى الهادى المهدى.
پنجم: مراعات نظير
به هماهنگى يا تناسب ميان امورى كه با هم ارتباط و سنخيت دارند مراعات نظير گويند.[۳۲]
نمونه هايى از مراعات النظير در خطبه غدير:
على بن ابى طالب عليه السلام الذى اقام الصلاة و اتى الزكاة و هو راكع، يريد اللَّه عزوجل فى كل حال.
معاشر الناس، ان الحج و العمرة من شعائر اللَّه.
نبايعك على ذالك بقلوبنا و لنفسنا و السنتنا و ايدينا.
ششم: عكس
آن است كه بخشى در كلام مقدم شود، سپس بخش مقدم شده در آخر كلام بيايد و بالعكس.[۳۳]
نمونه هايى از عكس در خطبه غدير:
يكوّر الليل على النهار و يكوّر النهار على الليل، يطلبه حثيثاً.
الا و ان اللَّه عزوجل قال و انا قلت عن اللَّه عزوجل.
انه منّى و إنا منه.
هفتم: تلميح
تلميح اشاره به يک قصه مشخص، يا شعر، مشهور، يا ضرب المثل، بدون ذكر آن است.[۳۴]
نمونه هايى از تلميح در خطبه غدير:
و قد ضمن لى تبارك و تعالى العصمة.
نتيجه
مطالعه سبک شناسانه خطبه غدير به خوبى نشان دهنده تمايز آن از ديگر متون ادبى است، زيرا بسامد بالاى استفاده از آرايه هاى ادبى در كنار بسامد بالاى حروف و... ، نشانگر نمونه عالى از بلاغت بر ساختار زبانى است.
بلاغت آنچنان، در روح خطبه غدير عجين گشته كه تمامى الفاظش مراعات نظير را دارد، و مراعات نظير يعنى تناسب الفاظ از هر حيثى. اين مسئله به وجود نمى آيد مگر اينكه گوينده از ذوق سرشار ادبى برخوردار باشد.
وجود انواع جناس ها و بسامد بالاى آن نشان دهنده رويكردى لحن درونى خطبه است.
بهره گيرى بالاى پيامبر صلى الله عليه و آله در به كار بردن حروف (ب، من، على، ل، حتى) سبک خاص حضرت را نشان مى دهد.
از شاخصه هاى اصلى خطبه غدير، بسامد بالاى استفاده از صيغه جمع مكسر مفاعل است. در نهايت خطبه غدير مى تواند شاخصى براى بررسى گرايشى خاص در سبک متون ادبى، دينى قرار گيرد.
پانویس
- ↑ زلال غدير (مجموعه مقالات): ش ۱ ص ۱۰۲-۱۲۲.
- ↑ سبک شناسى نثر (بهار): مقدمه جلد اول.
- ↑ سبک خراسانى در شعر فارسى (محجوب): ص ۴۹-۵۱ .
- ↑ سنت و نوآورى در شعر معاصر (امينپور): ص ۱۷۹-۱۸۲.
- ↑ شاعر آيينه ها (شفيعى كدكنى): ص ۳۷، ۳۸.
- ↑ التطبيق الصرفى (راجحى): ص ۷۵.
- ↑ كليه متون مربوط به خطبه از كتاب «الغدير» علامه امينى گرفته شده است.
- ↑ دلائل الاعجاز (جرجانى): ص ۲۴۲.
- ↑ مطلق (بهمنى): ص ۱۰۰.
- ↑ فن ترجمه (معروف): ص ۲۶۲.
- ↑ النحو الاساسى (مختار و ديگران): ص ۳۱۱.
- ↑ البلاغة الاصطلاحيه (قلقيله): ص ۹.
- ↑ الصناعتين (عسكرى): ص ۲، ۳.
- ↑ المختصر على تلخيص المفتاح (تفتازانى): ص ۴۷. الايضاح (قزوينى): ص ۷۵، ۷۶.
- ↑ بغية الايضاح لتلخيص المفتاح فى علوم البلاغة (صعيدى): ص ۲۷.
- ↑ البلاغة الاصطلاحية (قلقيله): ص ۳۷.
- ↑ مفتاح العلوم (سكاكى): ص ۲۳۸. التلخيص فى علوم البلاغة (قزوينى): ص ۳۴۷.
- ↑ بغية الايضاح (صعيدى): ج ۲ ص ۵۳ .
- ↑ العمدة (قيروانى): ج ۱ ص ۲۶۵. القزوينى و شروح التلخيص (مطلوب): ص ۴۲۴.
- ↑ البلاغة و التحليل الادبى (ابوحاقه): ص ۱۸۴.
- ↑ لسان العرب (ابن منظور): ج ۸ ، ماده «سجع».
- ↑ علم البديع: (عبدالعزيز عتيق: ص ۲۰۶) و (و التلخيص فى العلوم البلاغه: القزوينى: ص ۳۹۷) .
- ↑ اسرار البلاغة (جرجانى): ص ۱۱.
- ↑ البلاغة الشعرية فى كتاب البيان و التبيين (صباغ): ص ۲۷۲.
- ↑ فاطر / ۱۳.
- ↑ مائده / ۳.
- ↑ آل عمران / ۸۵ .
- ↑ البلاغة و التحليل الادبى (ابوحاقه): ص ۱۹۲.
- ↑ جواهر البلاغة (هاشمى): ص ۳۰۳. انوار الربيع فى علم البديع: ص ۱۴۱.
- ↑ البلاغة الواضحة (جارم، امين): ص ۲۶۵.
- ↑ بلوغ الارب فى علم الادب (فرحات): ص ۶۶ .
- ↑ جواهر البلاغة (هاشمى): ص ۳۰۳.
- ↑ جواهر البلاغة (هاشمى): ص ۳۲۱.
- ↑ جواهر البلاغة (هاشمى): ص ۳۴۲.