آيه ۵۶ زمر و غدیر

أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَإِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ

«تا مبادا آنکه کسی بگوید: دریغ و افسوس بر اهمال کاری و تقصیری که درباره خدا کردم، و بی تردید [نسبت به احکام الهی و آیات ربّانی] از مسخره کنندگان بودم.»

آیه ۵۶ سوره زمر

مشخصات آیه
سوره	سوره زمر (۳۹)
آیه	۵۶
جزء	۲۴
محتوای آیه
مکان نزول	مکه
موضوع	برگزیدن دنیا بر آخرت موجب حسرت ابدی در آخرت

در غدير ۱۸ آيه قرآن به صراحت تفسير شده است؛ به اين معنى كه پيامبر صلى الله عليه و آله متن آيه را جداگانه در خطبه بيان فرموده و قبل يا بعد از آن به تفسيرش پرداخته است.

اين موارد در مقابل آياتى است كه به صورت تضمين در يا اقتباس در كلام حضرت است.

يكى از اين آيات، آيه ۵۶ سوره زمر است:

أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَإِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ :

«تا مبادا آنکه کسی بگوید: دریغ و افسوس بر اهمال کاری و تقصیری که درباره خدا کردم، و بی تردید [نسبت به احکام الهی و آیات ربّانی] از مسخره کنندگان بودم.»

پيامبر صلى الله عليه و آله در فرازى از بخش سوم خطبه غدير و پس از معرفى على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام به عنوان دوم شخص عالم وجود بود، براى آنكه با تشويق انگيزه بيشترى در مردم ايجاد كند آنان را از روز حسرت بر حذر داشت.

اين هشدار را با معرفى مقام بلند على ‏عليه السلام به عنوان «جَنبُ اللَه» بر زبان آورد و آيه ۵۶ سوره زمر را درباره آن قرائت كرد: اَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتا عَلى ما فَرَّطْتُ فى جَنْبِ اللَّهِ .

اين آيه از چهار بُعد قابل بررسى است:

متن خطبه غدير

«مَعاشِرَ النّاسِ، انَّهُ جَنْبُ اللَّه الَّذى ذَكَرَ فى كِتابِهِ الْعَزيزِ، فَقالَ تَعالى مُخْبراً عَمَّنْ يُخالِفُهُ»: أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ :

اى مردم، على جنب اللَّه است كه خداوند در كتاب عزيزش ذكر كرده و درباره كسى كه با او مخالفت كند فرموده: دریغ و افسوس بر اهمال کاری و تقصیری که درباره خدا کردم»

موقعيت تاريخى

در فرازى از فرازهاى مرحله سوم از خطبه غدیر، در حالى كه خطبه به مرحله حساسِ بلند كردن اميرالمؤمنين‏ عليه السلام بر سر دست پيامبر صلى الله عليه و آله نزديک مى ‏شود، آن حضرت مردم را به شدت از مخالفت على‏ عليه السلام بر حذر مى‏ دارد و اين مهم را با الفاظ مختلفى يادآورى مى ‏كند.

پيامبر صلى الله عليه و آله با تأكيد بر نزول جبرئيل كلام خداوند را بازگو فرمود:

«هر كس با على دشمنى كند و ولايت او را نپذيرد لعنت و غضبم بر او باد» و سپس با ادغام دو آيه از قرآن يكى آيه ۱۸ سوره حشر و ديگرى آيه ۹۴ سوره نحل هشدار داد كه همه در معرض سقوط قرار دارند و بايد مواظب خود باشند كه فرداى قیامت پاسخگو باشند.

اين دو آيه را با اين عبارت بيان كرد:

وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ اَنْ تُخالِفُوهُ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها اِنَّ اللَّهَ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ .

براى آنكه با تشويق انگيزه بيشترى در مردم ايجاد كند آنان را از روز حسرت بر حذر داشت.

اين هشدار را با معرفى مقام بلند على ‏عليه السلام به عنوان «جَنبُ اللَه» بر زبان آورد و آيه ۵۶ سوره زمر را درباره آن قرائت كرد: اَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتا عَلى ما فَرَّطْتُ فى جَنْبِ اللَّهِ .

موقعيت قرآنى

از تعبير دقيقى كه در اين فراز ديده مى‏ شود مى‏ توان استفاده كرد كه چند آيه قبل و بعد اين آيه نيز درباره مخالفين اميرالمؤمنين ‏عليه السلام است، زيرا حضرت مى‏ فرمايد:

«خداوند درباره كسى كه با او مخالفت كند اين آيه را فرموده» و از آنجا كه ضماير و خطاب‏ها در اين چند آيه يک سياق را مى‏ رساند، بايد گفت: حضرت همه آيات را تفسیر فرموده است.

پس جا دارد يک دور كامل آيات را ذكر كنيم و با تفسير پيامبر صلى الله عليه و آله معنى كنيم تا بدانيم خداوند در قرآن چه خطاب شديد اللحنى درباره آنان آورده است:

« وَأَنِيبُوا إِلَىٰ رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ ﴿٥٤﴾ وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ بَغْتَةً وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ ﴿٥٥﴾ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَإِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ ﴿٥٦﴾ أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدَانِي لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ ﴿٥٧﴾ أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ ﴿٥٨﴾ بَلَىٰ قَدْ جَاءَتْكَ آيَاتِي فَكَذَّبْتَ بِهَا وَاسْتَكْبَرْتَ وَكُنْتَ مِنَ الْكَافِرِينَ ﴿٥٩﴾ »

«و به سوی پروردگارتان بازگردید و تسلیم [فرمان ها و احکام] او شوید، پیش از آنکه شما را عذاب آید آن گاه یاری نشوید. و از نیکوترین چیزی که از طرف پروردگارتان به سوی شما نازل شده است پیروی کنید، پیش از آنکه ناگهان و در حالی که بی خبرید، عذاب به شما رسد؛ تا مبادا آنکه کسی بگوید: دریغ و افسوس بر اهمال کاری و تقصیری که درباره خدا کردم، و بی تردید [نسبت به احکام الهی و آیات ربّانی] از مسخره کنندگان بودم.یا بگوید: اگر خدا هدایتم می کرد، بی تردید از پرهیزکاران بودم،یا چون عذاب را ببیند، بگوید: ای کاش مرا [به دنیا] بازگشتی بود تا از نیکوکاران می شدم. [ولی به او گویم:] آری، آیاتم به سوی تو آمد، پس تو آنها را انکار کردی و [در پذیرفتنش] تکبّر ورزیدی، و [نسبت به آن] از کافران بودی.»

تحليل اعتقادى

نكته بسيار مهم كلمه «جنب» است كه در اين آيه درباره على‏ عليه السلام به كار رفته است. جنب يعنى كنار و جهت و ناحيه.

از اميرالمؤمنين‏ عليه السلام به «كنار خدا»، «جهت خدا»، «ناحيه خدا» تعبير شده است.

همه اينها كنايه از شدت ارتباط آن حضرت با خداست و قرب على ‏عليه السلام را به درگاه الهى در بالاترين درجه مى‏ رساند، كه خدايش در قرآن چنين لقب زيبايى برايش معين فرموده است.

اى مقرب‏ ترين بنده درگاه الهى، ما را به آن حسرت منشان كه روزى بر كوتاهى خود درباره تو تأسف خوريم و شرمندگى خود به درگاهت را با افسوس ياد نماييم.

از امام کاظم علیه السلام هم روایت شده که ایشان درباره‌ی کلام خداوند عزّوجلّ: أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللهِ فرمود: «جَنب خدا، امیرمؤمنان علیه السلام و پس از او اوصیاء او در جایگاه والایشان هستند تا اینکه به آخرین نفر از ایشان پایان یابد».

از امیرالمؤمنین علی علیه السلام روایت شده که فرمود: ما گنج‌داران علم خدا و چراغ‌های علم او هستیم، هرگاه یکی از ما برود دیگری از ما جایش را می‌گیرد، و کسی که از ما تبعیّت کند، گمراه نمی‌شود و کسی که ما را انکار کند، هدایت نخواهد شد وکسی که به دشمنان ما کمک کند، نجات نخواهد یافت و به کسی که ما را رها کند، هیچ کمکی نخواهد شد. به طمع دنیا و آرایش ظاهر آن با ما مخالفت نکنید که هم آن‌ها از بین رفتنی هستند و هم شما از دنیا خواهید رفت. هرکه دنیا را بر آخرت گزیند و بر ما ترجیح دهد، فردا بسیار حسرت خواهد خورد و این همان کلام خداوند است که فرمود أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ.