آيه ۱۵۳ انعام و غدیر: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
== موقعیت تاریخی استفاده از آیه == | == موقعیت تاریخی استفاده از آیه == | ||
برخی محققان موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۱۵۳ سوره انعام را چنین توصیف کرده‌اند: در بخش هفتم از خطبه | برخی محققان موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۱۵۳ سوره انعام را چنین توصیف کرده‌اند: در بخش هفتم از [[خطبه غدیر]] - كه خطبه از نيمه گذشته بود- پیامبر صلى الله عليه و آله تبيين كامل ابعاد مسئله ولايت و برخى ناگفتههاى ديگر را آغاز كرد. در اواسط خطبه، پيامبر به تبيين دقيقتر [[امامت]] پرداخته و صاحبان اين مقام را تعيين کرد. در چنين موقعيتى، با آوردن دو آيه از قرآن به معرفى امامان و علت لزومِ اطاعت آنان پرداخت كه آيه دوم در آخر كلام است و نيمه دومِ آيه اول به‌صورت تضمين در قسمت اول كلام حضرت آمده است. همچنین، نيمه اولِ آيه اول در قسمت دوم كلام حضرت به‌طور كامل تفسير شده و مصداق «صراط مستقيم» دقيقاً تعيين گرديده است. | ||
== موقعيت قرآنى آیه == | == موقعيت قرآنى آیه == | ||
| خط ۴۵: | خط ۴۵: | ||
=== جهت سوم: حق يكى بيشتر نيست كه همان صراط مستقيم است === | === جهت سوم: حق يكى بيشتر نيست كه همان صراط مستقيم است === | ||
در برنامه الهى حق متعدد نيست و نمی‌توان همه گروهها را بر مدار حق دانست. خداوند يک راه بيشتر به‌سوى بهشت ندارد که نام آن «صراط مستقيم» است و «حق» هم جز آن نيست؛ چنان كه فرمود: {{قرآن| الْيَمينُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّريقُ الْوُسْطى هِىَ الْجادَّةِ|ترجمه=راست و چپ گمراهی است و طریق میانه همان راه است}}.<ref>بحارالانوار، ج۲۹، ص۵۸۵.</ref> خداوند در آيه ۱۵۳ سوره اعراف مى‌فرمايد: «از ميان همه كسانى كه خلق كردهايم امتى به حق هدايت مى‌كنند» و پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير اين امت را به خودش و دوازده امام عليهم السلام تفسیر می‌کند. اين انحصارِ حق در اين انحصارِ مصداق، معرف تنها صراط مستقيم و راه حق خداوند است، چنانكه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: {{متن عربی|عَلِىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِىٍّ، يَدُورُ مَعَهُ حَيْثُما دارَ|ترجمه=يعنى على با حق است و حق با على است، با او مىگردد هر سو كه بگردد}}.<ref>بحارالانوار، ج۳۱، ص۳۷۶.</ref> | در برنامه الهى حق متعدد نيست و نمی‌توان همه گروهها را بر مدار حق دانست. خداوند يک راه بيشتر به‌سوى [[بهشت]] ندارد که نام آن «صراط مستقيم» است و «حق» هم جز آن نيست؛ چنان كه فرمود: {{قرآن| الْيَمينُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّريقُ الْوُسْطى هِىَ الْجادَّةِ|ترجمه=راست و چپ گمراهی است و طریق میانه همان راه است}}.<ref>بحارالانوار، ج۲۹، ص۵۸۵.</ref> خداوند در آيه ۱۵۳ سوره اعراف مى‌فرمايد: «از ميان همه كسانى كه خلق كردهايم امتى به حق هدايت مى‌كنند» و پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير اين امت را به خودش و دوازده امام عليهم السلام تفسیر می‌کند. اين انحصارِ حق در اين انحصارِ مصداق، معرف تنها صراط مستقيم و راه حق خداوند است، چنانكه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: {{متن عربی|عَلِىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِىٍّ، يَدُورُ مَعَهُ حَيْثُما دارَ|ترجمه=يعنى على با حق است و حق با على است، با او مىگردد هر سو كه بگردد}}.<ref>بحارالانوار، ج۳۱، ص۳۷۶.</ref> | ||
عبارت «وَ بِهِ يَعْدِلُونَ» كه پيامبر صلى الله عليه و آله به اقتباس از آيه در كلام خويش آورده همان سنگ ترازوست كه با آن عدالت برقرار مى‌شود. امتهايى كه این سنگ ترازو را ندارند از برقرارى عدالت عاجزند ولی شیعه در سايه امامان متصل به حق و حقيقت هميشه دقيقترين ضابطه عدالت را در دست دارد. اگر موانعى بر سر راه نباشد، مكتب | عبارت «وَ بِهِ يَعْدِلُونَ» كه پيامبر صلى الله عليه و آله به اقتباس از آيه در كلام خويش آورده همان سنگ ترازوست كه با آن عدالت برقرار مى‌شود. امتهايى كه این سنگ ترازو را ندارند از برقرارى عدالت عاجزند ولی شیعه در سايه امامان متصل به حق و حقيقت هميشه دقيقترين ضابطه عدالت را در دست دارد. اگر موانعى بر سر راه نباشد، مكتب [[معصومین علیهم السلام|اهل بیت علیهم السلام]] عدل را در بالاترين معناى خود در همه شئون زندگى مردم پياده خواهد كرد و آن روزى است كه قائم آل محمد عجل اللَّه فرجه ظهور نمايد و {{قرآن|يَمْلَأُ اللَّه بِهِ الارْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً كَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً|ترجمه=خدا به‌وسيله او زمين را پر از عدل و داد نمايد همان‌گونه كه از ظلم و جور پر شده باشد}}.<ref>بحار الانوار: ج ۵۱ ص ۶۵ - ۱۶۶.</ref> | ||
== آیه‌ای در زیارت غدیریه == | == آیه‌ای در زیارت غدیریه == | ||
نسخهٔ ۲۴ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۴۹
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | انعام |
| شماره آیه | ۱۵۳ |
| جزء | ۸ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| ترتیل آیه | |
آیه‌ای در متن خطبه غدیر
آیه ۱۵۳ سوره انعام از جمله آیاتی است که در خطبه غدیر مورد استفاده قرار گرفته است.[۱] برخی محققان موقعیت آیه در رخداد غدیر را چنین توصیف کرده‌اند: با در نظر گرفتن اينكه غدير مراسم مفصلى در سه روز بوده، گذشته از آياتى كه مستقيماً در آن ايام نازل شده، آياتى هم براى بيان بيشتر شئون امامت و خلافتِ الهى در برابر رياستهاى شيطانىِ سقیفه به‌صورت استشهاد، اشاره و اقتباس در غدير آمده كه به‌صورت تفسيری در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله تركيب شده و آيه مستقلاً ذكر نشده است. اين موارد ۶ آيه است كه يكى از آنها آيه ۱۵۳ سوره انعام است:
وَ أَنَّ هذا صِراطِى مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ اين راه مستقيم من است، از آن پيروى كنيد و از راه‌هاى ديگر پيروى نكنيد كه از راه خدا شما را متفرق كند. شما را به اين مطلب وصيت مى‌كند تا شايد تقوا پيشه كنيد 
.
آیه در متن خطبه
موقعیت آیه ۱۵۳ سوره انعام در متن خطبه غدیر چنین تصویر شده است: پيامبر صلى الله عليه و آله، در قسمت پايانىِ بخش ششم خطبه غدير، علم امر و نهى الهى را مختص اميرالمؤمنين عليه السلام دانست و همه را به اطاعت از آن حضرت امر كرد. حضرت در آخر با اشاره به آيه ۱۵۳ سوره انعام به همگان هشدار داد كه از مسير اميرالمؤمنين عليه السلام دور نشوند.
همچنين پيامبر در ابتداى بخش هفتم خطبه غدير، با اشاره به آيه ۱۵۳ سوره انعام صراط مستقيم را در برابر همه راه‌هاى ديگر قرار داد؛ راهی که باید دقيقاً معرفى شود. حضرت با يادآورى اينكه علم امر و نهى نزد على عليه السلام است، به مردم دستور داد در برابر اوامر و نواهى على عليه السلام سر تسليم فرود آورند: «مواظب باشيد كه راه‌هاى ديگر شما را از راه او منحرف نكند». آنگاه به‌صراحت اعلام كرد كه «صراط مستقيم» من، على و امامان بعد از او هستيم و به آيه ۱۸۱ سوره اعراف اشاره كرد كه وَ مِمَّنْ خَلَقْنا اُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ؛ و از ميان كسانى كه آفريده‌ايم، گروهى هستند كه به حق هدايت مى‌كنند و به حق داورى مى‌نمايند :
«مَعاشِرَ النّاسِ، اِنَّ اللَّهَ قَدْ اَمَرَنى وَ نَهانى، وَ قَدْ اَمَرْتُ عَلِيّاً وَ نَهَيْتُهُ بِاَمْرِهِ. فَعِلْمُ الاَمْرِ وَ النَّهْىِ لَدَيْهِ، فَاسْمَعُوا لاَمْرِهِ تَسْلِمُوا وَ اَطيعُوهُ تَهْتَدُوا وَ انْتَهُوا لِنَهْيِهِ تَرْشُدُوا، وَ صيرُوا اِلى مُرادِهِ وَ لا تَتَفَرَّقْ بِكُمُ السُّبُلُ عَنْ سَبيلِهِ». «مَعاشِرَ النّاسِ، اَنَا صِراطُ اللَّهِ الْمُسْتَقيمُ الَّذى اَمَرَكُمْ بِاتِّباعِهِ، ثُمَّ عَلِىٌّ مِنْ بَعْدى، ثُمَّ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ اَئِمَّةُ الْهُدى، يَهْدُونَ اِلَى الْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ؛ اى مردم، خداوند مرا امر و نهى نموده است، و من هم به امر الهى على را امر و نهى نموده‌ام، و علم امر و نهى نزد اوست. پس امر او را گوش دهيد تا سلامت بمانيد، و او را اطاعت كنيد تا هدايت شويد و نهى او را قبول كنيد تا در راه درست باشيد، و به‌سوى مقصد و مراد او برويد، و راه‌هاى بيگانه شما را از راه او منحرف نكند. اى مردم، من راه مستقيم خداوند هستم كه شما را به پيروى آن امر نموده، و سپس على بعد از من، و سپس فرزندانم از نسل او كه امامان هدايتاند، به حق هدايت مى‌كنند و به يارى حق به عدالت رفتار مى‌كنند».[۲]
موقعیت تاریخی استفاده از آیه
برخی محققان موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۱۵۳ سوره انعام را چنین توصیف کرده‌اند: در بخش هفتم از خطبه غدیر - كه خطبه از نيمه گذشته بود- پیامبر صلى الله عليه و آله تبيين كامل ابعاد مسئله ولايت و برخى ناگفتههاى ديگر را آغاز كرد. در اواسط خطبه، پيامبر به تبيين دقيقتر امامت پرداخته و صاحبان اين مقام را تعيين کرد. در چنين موقعيتى، با آوردن دو آيه از قرآن به معرفى امامان و علت لزومِ اطاعت آنان پرداخت كه آيه دوم در آخر كلام است و نيمه دومِ آيه اول به‌صورت تضمين در قسمت اول كلام حضرت آمده است. همچنین، نيمه اولِ آيه اول در قسمت دوم كلام حضرت به‌طور كامل تفسير شده و مصداق «صراط مستقيم» دقيقاً تعيين گرديده است.
موقعيت قرآنى آیه
از نظر موقعيت قرآنى، آیه ۱۵۳ سوره انعام دارای چنین موقعیتی دانسته شده است: این آیه در یک دسته معنایی از آیات سوره انعام قرار گرفته که از آيه ۱۵۱ آغاز می‌شود؛ آیه‌ای که خداوند در آن دعوت مى‌كند تا حرام و حلال را براى مردم بيان كند. آنگاه شرک، قتل فرزندان و ارتكاب فحشاء، قتل نفس و خوردن مال يتيم را نمونههاى بارزى از محرمات معرفى مى‌كند. در مقابل آن، نیکی به والدين، دقيق‌بودن در ترازو، عدالت در گفتار و وفاى به عهد را به‌عنوان نمونههايى از اوامر واجب الهى ذكر مىنمايد. سپس به آيه ۱۵۳ مى‌رسد كه به‌عنوان دستورى از دستورات بنيادى خداوند است. آیه ۱۵۳ سوره يک بار ديگر در آيه ۱۵۹ همين سوره با تعبير وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ؛ و از ميان قوم موسى جماعتى هستند كه به حق راهنمايى مى‌كنند و به حق داورى مى‌نمايند آمده است. اين دو مورد در سياق معرفى اهل هدايت در برابر اهل گمراهی است.
تحليل اعتقادى آیه
برخی محققان استفاده از آیه ۱۵۳ سوره انعام در متن خطبه غدیر را از سه جهت مورد تحلیل اعتقادی قرار داده‌اند:
جهت اول: معرفى جهت‌گيرى و محتواى صراط مستقيم
پیامبر صلی الله علیه و آله در تعيين هدف و پايههاى فكرى صراط مستقيم و راه‌هاى دستيابى به آن، در چند جمله به هم پيوسته از خداوند آغاز مى‌كند؛ اینکه خداوند در درجه اول به من امر و نهى کرده است. در مرحله دوم اينكه من به على عليه السلام امر و نهى نموده‌ام، به‌ضميمه اينكه اين عمل من هم به دستور خدا بوده است. سپس نتيجه مىگيرد كه علم همه امر و نهىهاى الهى نزد على عليه السلام است. در اينجاست كه صراط مستقيم ظاهر مى‌شود: اینکه امر و نهى على عليه السلام عيناً امر و نهى خداست و با اطاعت از او خدا را اطاعت شده است. آنگاه همه مطلب را در يک جمله خلاصه مى‌كند: به‌سوى اهداف على عليه السلام حركت كنيد و کامل او را بپذيرد.
در پايان اين قسمت، نوبتِ به ميان آوردن آيه مى‌رسد: «راه‌هاى مختلف شما را از راه او منحرف نكند»، اولاً كلمه سَبِيلِهِ در قرآن را به «سَبيلُ عَلِىٍّ؛ راه علی» تفسير فرموده و ثانياً سُبُل را به راه‌هاى ضلالت در برابر راه على عليه السلام تفسیر كرده است. نتيجهگيرى نهايى چنين مى‌شود كه وقتى على عليه السلام راهنمای کامل منصوب از سوی خداوند است، هرگونه پيروى از راه ديگر به‌معناى متفرق‌كردن جمعيت عظيمى است كه همه در راه مستقيمى به‌سوى والاترين هدف در حركت هستند.
جهت دوم: معرفى هدايت‌گران به صراط مستقيم
در چهار مورد از خطبه غدیر امامانِ پس از على عليه السلام معرفى شده‌اند كه اين مورد محتواى برجسته‌تری دارد. در این مورد، از يک سو در معرفى صراط مستقيم نام آنان آمده و از سوى ديگر كنار نام پيامبر صلى الله عليه و آله ذكر شده است. اين هر دو در قالب اقتباس از آيه ۱۵۳ انعام انجام گرفته است. خداوند با اسم اشاره «هذا» راه مستقيم را نشان داده كه مردم پيرو راه‌هاى ديگر نشوند. موضع اشاره هذا در اين آيه را پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير نشان داده است. فضای تصویری این آیه چنین است كه پيامبر صلى الله عليه وآله و دوازده امام عليهم السلام در برابر ذات ذوالجلال كنار هم ايستادهاند و خداى تعالى به اين سيزده نور پاک اشاره مى‌كند و مى‌فرمايد: هذا صِراطِى مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ ؛ اين همان چيزى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در خطبه مى‌فرمايد: «انَا صِراطُ اللَّه الْمُسْتَقيمِ الَّذى امَرَكُمْ بِاتِّباعِهِ ثُمَّ عَلِىٌّ مِنْ بَعْدى ثُمَّ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ».
جهت سوم: حق يكى بيشتر نيست كه همان صراط مستقيم است
در برنامه الهى حق متعدد نيست و نمی‌توان همه گروهها را بر مدار حق دانست. خداوند يک راه بيشتر به‌سوى بهشت ندارد که نام آن «صراط مستقيم» است و «حق» هم جز آن نيست؛ چنان كه فرمود: الْيَمينُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّريقُ الْوُسْطى هِىَ الْجادَّةِ؛ راست و چپ گمراهی است و طریق میانه همان راه است .[۳] خداوند در آيه ۱۵۳ سوره اعراف مى‌فرمايد: «از ميان همه كسانى كه خلق كردهايم امتى به حق هدايت مى‌كنند» و پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير اين امت را به خودش و دوازده امام عليهم السلام تفسیر می‌کند. اين انحصارِ حق در اين انحصارِ مصداق، معرف تنها صراط مستقيم و راه حق خداوند است، چنانكه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «عَلِىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِىٍّ، يَدُورُ مَعَهُ حَيْثُما دارَ؛ يعنى على با حق است و حق با على است، با او مىگردد هر سو كه بگردد».[۴]
عبارت «وَ بِهِ يَعْدِلُونَ» كه پيامبر صلى الله عليه و آله به اقتباس از آيه در كلام خويش آورده همان سنگ ترازوست كه با آن عدالت برقرار مى‌شود. امتهايى كه این سنگ ترازو را ندارند از برقرارى عدالت عاجزند ولی شیعه در سايه امامان متصل به حق و حقيقت هميشه دقيقترين ضابطه عدالت را در دست دارد. اگر موانعى بر سر راه نباشد، مكتب اهل بیت علیهم السلام عدل را در بالاترين معناى خود در همه شئون زندگى مردم پياده خواهد كرد و آن روزى است كه قائم آل محمد عجل اللَّه فرجه ظهور نمايد و يَمْلَأُ اللَّه بِهِ الارْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً كَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً؛ خدا به‌وسيله او زمين را پر از عدل و داد نمايد همان‌گونه كه از ظلم و جور پر شده باشد .[۵]
آیه‌ای در زیارت غدیریه
يكى از آياتى كه در زيارت غديريه به آن استشهاد شده آيه ۱۵۳ سوره انعام است. يكى از مفاهيم عميق در زیارت غدیریه، رابطه آيات قرآن با ولايت و امامت و اميرالمؤمنين عليه السلام است که با استشهاد به این آیه تبیین شده است: امام هادی علیه السلام مى‌فرمايد: و شهادت مىدهم كه تويى معناى كلام خداى عزيز رحيم: وَ أَنَّ هَٰذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ . به خدا قسم! گمراه شد و گمراه كرد هر كس كه جز تو را پيروى كرد و از حق منحرف شد هر كس با تو دشمنى ورزيد. صراط مستقيم الهى اميرالمؤمنين عليه السلام است و راه روشن به‌سوى قرب الهى اطاعت و ولايت او است.[۶]
در اینجا يک سؤال باقى مىماند و آن اينكه روايات ديگر را كه صراط مستقيم را توحيد، قرآن، دين، نبوت و... گرفته‌اند چگونه توجیه می‌شوند؟ جواب اين سؤال در بيان امام صادق عليه السلام چنین آمده است: قرآن را ظاهرى است و باطنى؛ تمام آنچه در قرآن حرام اعلام شده ظاهر و باطن آن ائمه جور است و تمام آنچه خداى تعالى در كتابش حلال دانسته ظاهر، و مراد از آنها در باطن ائمه حق است.[یادداشت ۱][۷] بر این اساس، روح دين و جهت‌دهنده به تمام معالم و معارف دينى، به‌ويژه توحيد و نبوت و معاد، امر امامت، ولايت و پيروى ائمه حق است. بررسى صحاح ستّه اهل سنت و مقايسه آنها با کتاب‌های گرانقدر شيعه گوياى همين نكته است؛ كتاب سيرى در صحيحين، نوشته محمدصادق نجمی، و بخشهايى از كتاب شبهاى پيشاور، نوشته سلطان الواعظین شیرازی، و كتاب نقش ائمه در احياء دين، نوشته سید مرتضی عسکری، تا حدى به اين موضوع پرداختهاند.
پانویس
- ↑ برای اطلاع بیشتر نگاه کنید: غدير در قرآن، ج۲، ص۱۸۱-۱۸۶؛ واقعه قرآنى غدير، ص۹۸؛ سخنرانى استثنائى غدير، ص۱۷۹-۱۸۶؛ سخنرانى استثنائى غدير، ۲۰۱-۲۱۲؛ نگاهى بر زيارت غديريّه، ص۱۱۱-۱۵۰.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۷، ص۲۱۲.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۹، ص۵۸۵.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۱، ص۳۷۶.
- ↑ بحار الانوار: ج ۵۱ ص ۶۵ - ۱۶۶.
- ↑ تفسیر اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۶۴۲.
- ↑ تفسیر نور الثقلين، ج۲، ص۲۵، ح۸۹؛ بحارالانوار، ج۲۴، ص۳۰۱.
- ↑ همين مضمون با تفصيل بيشتر از امام كاظم عليه السلام روايت شده است. (تفسیر نور الثقلین، ج۲، ص۲۵-۲۶)
منابع
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- تفسیر اهل بیت علیهم السلام؛ گروه نویسندگان زیر نظر علیرضا برازش، ترجمه گروه مترجمان، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۹۴ش.
- تفسير نور الثقلين؛ عبدعلی بن جمعه، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم: انتشارات اسماعيليان، ۱۴۱۵ق.
- سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- نگاهی بر زیارت غدیریه: زیارت امیرالمومنین علیه السلام در روز عید غدیر به بیان امام هادی علیه السلام؛ محمدحسین صفاخواه و عبدالحسین طالعی، تهران: انتشارات سهاره، ۱۳۸۰ش.
- واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.