آيه ۵۶ زمر و غدیر

آيه ۵۶ زمر و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	زمر
شماره آیه	۵۶
جزء	۲۴
محتوای آیه
مکان نزول	مکه
ترتیل آیه ترجمه صوتی

آیه‌ای تفسیرشده در غدیر

آیه ۵۶ سوره زمر از جمله آیات تفسیرشده در غدیر دانسته شده است. به گفته برخی محققان، در غدير ۱۸ آيه قرآن به‌صراحت تفسیر شده است؛ به اين معنى كه پيامبر صلى الله عليه و آله متن آيه را جداگانه در خطبه بيان کرده و قبل يا بعد از آن به تفسيرش پرداخته است. اين موارد در مقابل آياتى است كه به‌صورت تضمين در كلام و اقتباس در خطابه حضرت آمده است.

يكى از اين آيات، آيه ۵۶ سوره زمر است: أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَإِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ؛ تا آنكه [مبادا] كسى بگويد: «دريغا بر آنچه در حضور خدا كوتاهى ورزيدم؛ بى‌ترديد من از ريشخندكنندگان بودم .

آیه در متن خطبه

در برخی منابع آیه ۵۶ سوره زمر چنین گزارش شده است: «مَعاشِرَ النّاسِ، انَّهُ جَنْبُ اللَّه الَّذى ذَكَرَ فى كِتابِهِ الْعَزيزِ، فَقالَ تَعالى مُخْبراً عَمَّنْ يُخالِفُهُ»: أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ؛ اى مردم، على جنب اللَّه است كه خداوند در كتاب عزيزش ذكر كرده و درباره كسى كه با او مخالفت كند فرموده: «اى حسرت بر آنچه درباره جنب خدا تفريط و كوتاهى كردم» .

موقعيت تاريخى تفسیر آیه

موقعیت تاریخی تفسیر آیه ۵۶ سوره زمر در خطبه غدیر چنین توصیف شده است: در قسمتی از مرحله سوم از خطبه غدیر، در حالى كه خطبه به مرحله حساسِ بلندكردن اميرالمؤمنين‏ عليه السلام بر سر دست پيامبر صلى الله عليه و آله نزديک مى‌شود، آن حضرت مردم را به‌شدت از مخالفت على‏ عليه السلام بر حذر داشت و اين مطلب را با الفاظ مختلفى يادآورى کرد.

پيامبر صلى الله عليه و آله با تأكيد بر نزول جبرئيل كلام خداوند را بازگو فرمود: «هر كس با على دشمنى كند و ولايت او را نپذيرد، لعنت و غضبم بر او باد». سپس با ادغام دو آيه ۱۸ سوره حشر و ۹۴ سوره نحل هشدار داد كه همه در معرض سقوط قرار دارند و بايد مواظب خود باشند كه فرداى قیامت پاسخگو خواهند بود. سپس آن حضرت براى آنكه با تشويق انگيزه بيشترى در مردم برای پذیرش ولایت ايجاد كند آنان را از روز حسرت بر حذر داشت. اين هشدار را با معرفى مقام بلند على ‏عليه السلام به‌عنوان «جَنبُ اللَه» بر زبان آورد و آيه ۵۶ سوره زمر را قرائت كرد.

موقعيت قرآنى

از تعبير دقيقى كه در اين فراز ديده مى‏ شود مى‏ توان استفاده كرد كه چند آيه قبل و بعد اين آيه نيز درباره مخالفين اميرالمؤمنين ‏عليه السلام است، زيرا حضرت مى‏ فرمايد:

«خداوند درباره كسى كه با او مخالفت كند اين آيه را فرموده» و از آنجا كه ضماير و خطاب‏ها در اين چند آيه يک سياق را مى‏ رساند، بايد گفت: حضرت همه آيات را تفسیر فرموده است.

پس جا دارد يک دور كامل آيات را ذكر كنيم و با تفسير پيامبر صلى الله عليه و آله معنى كنيم تا بدانيم خداوند در قرآن چه خطاب شديد اللحنى درباره آنان آورده است:

« وَأَنِيبُوا إِلَىٰ رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ ﴿٥٤﴾ وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ بَغْتَةً وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ ﴿٥٥﴾ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَإِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ ﴿٥٦﴾ أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدَانِي لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ ﴿٥٧﴾ أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ ﴿٥٨﴾ بَلَىٰ قَدْ جَاءَتْكَ آيَاتِي فَكَذَّبْتَ بِهَا وَاسْتَكْبَرْتَ وَكُنْتَ مِنَ الْكَافِرِينَ ﴿٥٩﴾ »

(اى مخالفين على) باز گرديد به سوى پروردگارتان و در برابر او سر تسليم فرود آوريد قبل از آنكه عذاب سراغ شما آيد و يارى نشويد.

پيرو بهترينِ آنچه بر شما نازل شده باشيد قبل از آنكه عذاب به طور ناگهانى سراغتان آيد در حالى كه آمدن آن را احساس نكنيد. كه مبادا كسى بگويد:

اى حسرت بر آنچه درباره جنب اللَّه -  يعنى على عليه السلام -  كوتاهى كردم و از مسخره كنندگان بودم.

يا بگويد: اگر خدا مرا هدايت مى‏ كرد از متقين بودم، يا بگويد هنگامى كه عذاب را مى ‏بيند:

اى كاش برايم امكان بازگشت بود تا از نيكوكاران باشم. بلى، آيات و نشانه‏ هاى من برايت آمد، ولى تو آنها را تكذيب نمودى و از پذيرفتن آن سركشى كردى و از كافرين به آن بودى.

تحليل اعتقادى

پيامبر صلى الله عليه و آله در فرازى از بخش سوم خطبه غدير و پس از معرفى على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام به عنوان دوم شخص عالم وجود بود، براى آنكه با تشويق انگيزه بيشترى در مردم ايجاد كند آنان را از روز حسرت بر حذر داشت.

اين هشدار را با معرفى مقام بلند على ‏عليه السلام به عنوان «جَنبُ اللَه» بر زبان آورد و آيه ۵۶ سوره زمر را درباره آن قرائت كرد:

نكته بسيار مهم كلمه «جنب» است كه در اين آيه درباره على‏ عليه السلام به كار رفته است. جنب يعنى كنار و جهت و ناحيه.

از اميرالمؤمنين‏ عليه السلام به «كنار خدا»، «جهت خدا»، «ناحيه خدا» تعبير شده است.

همه اينها كنايه از شدت ارتباط آن حضرت با خداست و قرب على ‏عليه السلام را به درگاه الهى در بالاترين درجه مى‏ رساند، كه خدايش در قرآن چنين لقب زيبايى برايش معين فرموده است.

اى مقرب‏ ترين بنده درگاه الهى، ما را به آن حسرت منشان كه روزى بر كوتاهى خود درباره تو تأسف خوريم و شرمندگى خود به درگاهت را با افسوس ياد نماييم.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.