آيه ۵۶ زمر و غدیر
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | زمر |
| شماره آیه | ۵۶ |
| جزء | ۲۴ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
آیه‌ای تفسیرشده در غدیر
آیه ۵۶ سوره زمر از جمله آیات تفسیرشده در غدیر دانسته شده است. به گفته برخی محققان، در غدير ۱۸ آيه قرآن به‌صراحت تفسیر شده است؛ به اين معنى كه پيامبر صلى الله عليه و آله متن آيه را جداگانه در خطبه بيان کرده و قبل يا بعد از آن به تفسيرش پرداخته است. اين موارد در مقابل آياتى است كه به‌صورت تضمين در كلام و اقتباس در خطابه حضرت آمده است.[۱]
يكى از اين آيات، آيه ۵۶ سوره زمر است: 
أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَإِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ؛ تا آنكه [مبادا] كسى بگويد: «دريغا بر آنچه در حضور خدا كوتاهى ورزيدم؛ بى‌ترديد من از ريشخندكنندگان بودم 
.
آیه در متن خطبه
در برخی منابع آیه ۵۶ سوره زمر چنین گزارش شده است: «مَعاشِرَ النّاسِ، انَّهُ جَنْبُ اللَّه الَّذى ذَكَرَ فى كِتابِهِ الْعَزيزِ، فَقالَ تَعالى مُخْبراً عَمَّنْ يُخالِفُهُ»: أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ؛ اى مردم، على جنب اللَّه است كه خداوند در كتاب عزيزش ذكر كرده و درباره كسى كه با او مخالفت كند فرموده: «اى حسرت بر آنچه درباره جنب خدا تفريط و كوتاهى كردم» .[۲]
موقعيت تاريخى تفسیر آیه
موقعیت تاریخی تفسیر آیه ۵۶ سوره زمر در خطبه غدیر چنین توصیف شده است: در قسمتی از مرحله سوم از خطبه غدیر، در حالى كه خطبه به مرحله حساسِ بلندكردن اميرالمؤمنين عليه السلام بر سر دست پيامبر صلى الله عليه و آله نزديک مى‌شود، آن حضرت مردم را به‌شدت از مخالفت على عليه السلام بر حذر داشت و اين مطلب را با الفاظ مختلفى يادآورى کرد.
پيامبر صلى الله عليه و آله با تأكيد بر نزول جبرئيل كلام خداوند را بازگو فرمود: «هر كس با على دشمنى كند و ولايت او را نپذيرد، لعنت و غضبم بر او باد». سپس با ادغام دو آيه ۱۸ سوره حشر و ۹۴ سوره نحل هشدار داد كه همه در معرض سقوط قرار دارند و بايد مواظب خود باشند كه فرداى قیامت پاسخگو خواهند بود. سپس آن حضرت براى آنكه با تشويق انگيزه بيشترى در مردم برای پذیرش ولایت ايجاد كند آنان را از روز حسرت بر حذر داشت. اين هشدار را با معرفى مقام بلند على عليه السلام به‌عنوان جنب الله (حضور خدا) بر زبان آورد و آيه ۵۶ سوره زمر را قرائت كرد.[۳]
موقعيت قرآنى آیه
از سوی برخی محققان موقعیت قرآنی آیه ۵۶ سوره زمر چنین ترسیم شده است: چند آيه قبل و بعد از اين آيه نیز درباره مخالفان اميرالمؤمنين عليه السلام است، زيرا پیامبر صلی الله علیه و آله مىفرمايد: «خداوند درباره كسى كه با او مخالفت كند اين آيه را فرموده» و از آنجا كه ضماير و خطابها در اين چند آيه يک سياق را مىرساند، بايد گفت: حضرت همه آيات را تفسیر فرموده است.
پس معنای آیه ۵۶ زمر با آیات قبل و بعد آن با تفسير پيامبر صلى الله عليه و آله چنین خواهد بود: (اى مخالفان على) باز گرديد به‌سوى پروردگارتان و در برابر او سر تسليم فرود آوريد، قبل از آنكه عذاب سراغ شما آيد و يارى نشويد. پيرو بهترينِ آنچه بر شما نازل شده باشيد قبل از آنكه عذاب به‌طور ناگهانى سراغتان آيد، در حالى كه آمدن آن را احساس نكنيد. كه مبادا كسى بگويد: اى حسرت بر آنچه درباره جنب اللَّه -يعنى على عليه السلام- كوتاهى كردم و از مسخره‌كنندگان بودم. يا بگويد: اگر خدا مرا هدايت مىكرد، از متقين بودم، يا بگويد هنگامى كه عذاب را مى‌بيند: اى كاش برايم امكان بازگشت بود تا از نيكوكاران باشم. بلى، آيات و نشانههاى من برايت آمد، ولى تو آنها را تكذيب نمودى و از پذيرفتن آن سركشى كردى و از كافران به آن بودى.[۴]
تحليل اعتقادى آیه
از سوی برخی محققان آمدن آیه ۵۶ سوره زمر در خطبه غدیر چنین تحلیل شده است: پيامبر صلى الله عليه و آله در قسمتی از بخش سوم خطبه غدير و پس از معرفى على بن ابىطالب عليه السلام به‌عنوان ولی الهی پس از خود، براى آنكه با تشويق انگيزه بيشترى در مردم ايجاد كند آنان را از روز حسرت (قیامت) بر حذر داشت. پیامبر اين هشدار را با معرفى مقام على عليه السلام به‌عنوان جنب الله بر زبان آورد و آيه ۵۶ سوره زمر را درباره آن قرائت كرد.
نكته مهم در این آیه كلمه «جنب» است كه در اين آيه درباره على عليه السلام به‌كار رفته است. جنب يعنى كنار، جهت و ناحيه. از اميرالمؤمنين عليه السلام به «كنار خدا»، «جهت خدا»، «ناحيه خدا» تعبير شده است. همه اين عبارات كنايه از شدت ارتباط آن حضرت با خداست و قرب على عليه السلام را به درگاه الهى در بالاترين درجه مىرساند.[۵]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.