آيه ۱۰۲ آل‌عمران و غدیر
 آیه ۱۰۲ سوره آل‌عمران | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | آل‌عمران |
| شماره آیه | ۱۰۲ |
| جزء | ۴ |
| محتوای آیه | |
| شأن نزول | صوت آیه ۱۰۲ آل عمران.mp3 |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | رعایت تقوا الهی آنچنان که شایسته آن است. |
| ترتیل آیه | |
آیه ۱۰۲ سوره آل‌عمران آیه است که در خطبه غدیر برای معرفی اسلام مورد قبول الهی به کار گرفته شد: اسلامی که ولايت دوازده امام عليهم السلام در آن باشد.
در پايان مرحله پنجم از خطبه غدير، بار ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله اشاره به تقوا نمود و آيه ۱۰۲ سوره آل‌عمران را به‌عنوان خطاب قرائت كرد. تفسیر بنیادین این استفاده بیان ارتباط ولايت اهل بيت عليهم السلام با تقواى واقعى و ترس از خداوند دانسته شده است.
از سوی محققان استفاده از این آیه به‌نوعى نتيجه‌گيرى از آیه ۳ سوره مائده، آیه ۱۹ سوره آل‌عمران و آیه ۸۵ سوره آل‌عمران بوده است. منظور از اسلام که جز آن پذیرفته نیست در این آیه اسلامى دانسته شده كه ولايت دوازده امام عليهم السلام در آن باشد.
بستر استفاده از آیه
بستر استفاده از آیه ۱۰۲ سوره آل‌عمران چنین ترسیم شده است: در غدير، ارتباط اعتقاد و عمل چنين تبیین شد كه احكام الهى از ولایت اهل بیت علیهم السلام ناگسستنی است: اهل بیت تبیین‌کنندگان احکام هستند و عمل به احکام هم تسلیم در برابر فرمان‌های الهی است که با اطاعت از فرستادگان او کامل می‌شود. در اين راستا، در پایان خطبه غدير شاهد تأکیدهای پيامبر صلى الله عليه و آله بر اهمیت نماز، زكات، حج، امر به معروف و نهى از منكر و اجتناب از محرمات و عمل بر اساس تقواست. در پى آن، سخن از مرگ، معاد و ثواب و عقاب به‌ميان می‌آید.
اين موارد اگر چه ارتباط مستقيم با غدير ندارد و موارد آن نيز بسيار كم است، در حاشيه غدير يادآور ارتباطى است كه احکام الهی بايد با اهل بيت عليهم السلام داشته باشند. در بين اين تأكيدات، پيامبر صلى الله عليه و آله حلال و حرام را به طور كلى مطرح مى‌كند، و اينكه درباره جزئيات آنها بايد به امامان عليهم السلام مراجعه شود. یکی از این آیات مورد استفاده آیه ۱۰۲ سوره آل‌عمران است: 
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّه حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورديد، حق تقوا را پيشه كنيد و نميريد مگر آنكه مسلمان باشيد 
.
موقعیت آیه در متن خطبه غدیر
موقعیت آیه در متن خطبه غدیر توسط برخی محققان چنین تصویر شده است: در اواسط خطبه و پس از معرفى اميرالمؤمنين عليه السلام و انجام اتمام‌حجت در جهات نفى و اثبات موضوع ولايت، به‌عنوان آخرين سخن دو مطلب به ميان آمده است: اول اينكه پيامبر صلى الله عليه خدا را بر ابلاغ رسالت خود شاهد می‌گیرد؛[۱] دوم اینکه با مسلمان‌شدن مردم، وظیفه آنان است که با در نظر گرفتن خدا اسلام خود را حفظ كنند. مطلب دوم با تضمين آيه قرآن در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله و فقط تغيير عبارت «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا»» به «مَعاشِرَ النّاسِ» صورت گرفته و بقيه آيه عيناً در كلام حضرت آمده است: «مَعاشِرَ النّاسِ، اتَّقُوا اللَّه حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ اى مردم، از خدا بترسيد آن‌گونه كه حق تقواست و از دنيا نرويد مگر آنكه مسلمان باشيد».[۲]
موقعیت قرآنی آیه
به‌گفته محققان، اين آيه در قرآن به دنبال آياتى درباره حفظ ايمان و مخدوش‌نكردن آن قرار گرفته است. در آيه قبل، پيروى مسلمانان از اهل كتاب را باعث بازگشت به كفر بعد از ايمان مى‌داند و سپس با تعجب می‌پرسد: چگونه با حضور پيامبر صلى الله عليه و آله و تلاوت آيات خدا، مسلمانى تمايل به كفر پيدا مى‌كند. در اینجا، راه حل اين مشكل را تقواى واقعى ذكر مى‌كند و اينكه ترس حقيقى از خدا مسلمان را بر اعتقادش ثابت قدم مى‌دارد؛ به همین دلیل، در آيات بعدى نيز تمسک به ریسمان الهی را ضامن بقاى مسلمانى مى‌داند.
تحلیل اعتقادی آیه
درباره تحلیل اعتقادی استفاده از آیه ۱۰۲ آل‌عمران در متن خطبه غدیر چنین گفته شده است: تفسیر بنیادین این استفاده بیان ارتباط ولايت اهل بيت عليهم السلام با تقواى واقعى و ترس از خداوند است. در این آیه تقوا به‌معناى ترس از خداوند است و نبايد به‌معناى پرهيز از گناه، كه نتيجه تقواست، در نظر گرفته شود. قرينه این تحلیل این است که در دنباله آيه نتيجه اين تقوا حفظ اعتقاد ذكر شده است و از اين جهت ارتباط آن با ولایت اهل بیت علیهم السلام روشن مىشود: آنان كه اهل بيت عليهم السلام را رها كردند، با آن همه اتمامحجتهاى الهى، باز هم از خدا نترسيدند؛ يعنى آنان كه ولایت على عليه السلام را نپذيرفتند، تقواى واقعى نداشتند، اگر چه تظاهر به آن مىكردند.
همچنین، از سوی محققان استفاده از این آیه به‌نوعى نتيجه‌گيرى از آیه ۳ سوره مائده، آیه ۱۹ سوره آل‌عمران و آیه ۸۵ سوره آل‌عمران بوده است. منظور از اسلام که جز آن پذیرفته نیست در این آیه اسلامى دانسته شده كه ولايت دوازده امام عليهم السلام در آن باشد.[۳]
شاهد تاریخی بر تحلیل اعتقادی
برای این تحلیل اعتقادی از آیه ۱۰۲ آل‌عمران در متن خطبه غدیر شاهدی ارائه شده است: اميرالمؤمنين عليه السلام در خطابهاى كه پس از جنگ جمل ايراد كرد ارتباط مستقيم بىتقوايى را با دشمنىِ ولايت چنين بيان فرمود: «فَاتَّقُوا اللَّه - ايُّهَا النّاسُ - حَقَّ تُقاتِهِ وَ اسْتَشْعِرُوا خَوْفَ اللَّه عَزَّ ذِكْرُهُ وَ اخْلِصُوا النَّفْسَ وَ تُوبُوا الَيْهِ مِنْ قَبيحِ مَا اسْتَنْفَرَكُمُ الشَّيْطانُ مِنْ قِتالِ وَلِىِّ الامْرِ وَ اهْلِ الْعِلْمِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّه صلى الله عليه و آله؛ اى مردم، از خدا بترسيد آن‌گونه كه حق تقواست و ترس از خداوند عزَّ ذكره را درک كنيد و نفس خود را خالص كنيد و از كار قبيحى كه شيطان شما را به آن تشويق كرد، كه به جنگ ولى امر و اهل علم بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله برويد، توبه کنید».[۴]
پانویس
منابع
- الاحتجاج؛ احمد بن علی طبرسی، تحقیق: محمدباقر موسوی خرسان، مشهد: نشر المرتضی، ۱۴۰۳ق.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- الكافی؛ محمد بن يعقوب بن اسحاق كلينى، تحقیق: على‌اكبر غفارى و محمد آخوندى، تهران: دار الكتب الإسلاميه، ۱۴۰۷ق.
- واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.