آيات ۹۲ تا ۹۵ حجر و غدیر

آیات ۹۲ تا ۹۵ حجر و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	حجر
شماره آیه	۹۲ تا ۹۵
جزء	۱۴
محتوای آیه
مکان نزول	مکه
موضوع	اهمیت اعلان ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و حفظ پیامبر صلی الله علیه و آله از دشمنان غدیر

آیات ۹۲ تا ۹۵ سوره حجر آیاتی نازل شده در غدیر که محتوای آنها تأکید بر اهمیت اعلان ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و حفظ پیامبر صلی الله علیه و آله از دشمنان غدیر است.

نزول آیات ۹۲ تا ۹۵ سوره حجر در رخداد غدیر را چنین تحلیل اعتقادی کرده‌اند: اول اینکه در این آیات با تأکید فراوان آمده که در قیامت ولایت علی علیه السلام امری است که از آن سؤال خواهد شد؛ دوم آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله باید با صدای بلند اعلام ولایت را به عنوان مأموریت الهی انجام دهد و این امر پروردگار به قدری مهم است که در انجام آن به هیچ عکس‌العملی نباید اعتنا کرد؛ سوم اینکه در این آیه خداوند صریحاً به پیامبرش وعده خنثی‌سازی توطئه‌های منافقان را می‌دهد و در عمل هم برگزاری مراسم سه‌روزه در آرامش و حفظ حضرت از خطر قتل در کوه هرشی، نشان داد که وقتی ضمانت خداوند پشتوانه عمل باشد، هیچ قدرتی توان برهم زدن آن را ندارد.

آیاتی مربوط به اقدامات پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله در غدیر

آیات ۹۲ تا ۹۵ سوره حجر از جمله آیاتی دانسته شده که در سفر حجةالوداع پس از اتمام اعمال حج و در مسیر مکه تا غدیر بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد.

آیات زیادی از قرآن در طول سفر پیامبر از مدینه به مکه و بازگشت به آن نازل شده که ۲۱ آیه مستقیماً به موضوع غدیر و پیام آن مربوط است. این آیات نشان‌دهنده پشتوانه الهی و دستور مستقیم خداوند در مراسم غدیر است. برخی آیات به ختم رسالت و آغاز ولایت اشاره دارند و برخی دیگر مردم را برای امتحان بزرگ الهی آماده می‌سازد. همچنین، غدیر به عنوان فتح بزرگ و یأس دشمنان معرفی شده و بر اهمیت ابلاغ ولایت تأکید می‌شود. در نهایت، این آیات کمال دین و اوج نعمت خدا را با ولایت اعلام می‌کنند. این آیات ۴۹ آیه است و در ۲۱ مورد نازل شده است.

از جمله این آیات، آیات ۹۲ تا ۹۵ سوره حجر است: فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ ﴿۹۲﴾ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ ﴿۹۳﴾ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ ﴿۹۴﴾ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ ﴿۹۵﴾؛ قسم به پروردگارت از همه آنان سؤال خواهیم کرد درباره آنچه انجام می‌دهند. پس با صدای بلند آنچه بدان مأموری ابلاغ کن و از مشرکان اعراض نما، و ما تو را از شر مسخره‌کنندگان حفظ می‌کنیم.

موقعیت تاریخی نزول

برخی محققان موقعیت تاریخی نزول آیات ۹۲ تا ۹۵ سوره حجر را چنین تصویر کرده‌اند: بلال حبشی در روز سیزدهم ذی‌الحجه در مکه از طرف پیامبر صلی الله علیه و آله اعلان عمومی داد: فردا هیچ‌کس -جز معلولان- نباید بماند و همه باید حرکت کنند، تا پس از طی مسافت چهار روزه، بتوانند روز پنجم را در غدیر حاضر باشند. با این اعلان همه مردم آماده شدند. پس از یک روز توقف در صبح روز چهاردهم، قافله حجاج که عده‌ای از اهل مکه و اهل یمن نیز آنان را همراهی می‌کردند، به‌سوی غدیر به‌حرکت درآمد. در بین راه نیز وحی الهی همچنان نازل می‌شد و غدیر را پشتیبانی می‌کرد.

حذیفه یمانی که گزارش لحظه به لحظه این سفر تاریخی را ارائه داده، مرحله بعدی نزول آیات در روز سوم حرکت را چنین ترسیم می‌کند: فَسارَ رَسُولُ اللَّه صلى الله عليه و آله يَوْمَيْنِ وَ لَيْلَتَيْنِ. فَلَمّا كانَ فِى الْيَوْمِ الثالِثِ اتاهُ جِبْرَئيلُ بِآخِرِ سُورَةِ الْحِجْرِ فَقالَ: اقْرَءْ: فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ، إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ. قالَ: وَ رَحِلَ رَسُولُ اللَّه صلى الله عليه و آله وَ اغَذَّ السَّيْرَ مُسْرِعاً لِيَنْصِبَ عَلِيّاً عَلَماً لِلنّاسِ؛ پيامبر صلى الله عليه و آله دو روز و دو شب راه پيمود. روز سوم كه شد جبرئيل آيات آخر سوره حجر را آورد و گفت: بخوان: قسم به پروردگارت از همه آنان سؤال خواهيم كرد درباره آنچه انجام می‌دهند. پس با صداى بلند آنچه بدان مأمورى ابلاغ كن و از مشرکان اعراض نما، و ما تو را از شر مسخره‌كنندگان حفظ می‌كنيم.

در اینجا بود که پیامبر صلی الله علیه و آله از آنجا حرکت کرد و سرعت سیر را زیادتر نمود تا امیرالمؤمنین را به‌عنوان نشانه و علامتی برای مردم منصوب نماید.

تحلیل اعتقادی نزول آیه

نزول آیات ۹۲ تا ۹۵ سوره حجر در رخداد غدیر را چنین تحلیل اعتقادی کرده‌اند: در موقعیتی که نیمی از مسیر مکه تا غدیر طی شده و کاروان به مقصد نزدیک شده بود، نشانه اشراف کامل پروردگار بر لحظه‌لحظه این برنامه اعتقادی دیده می‌شد. سه نکته مهم درباره غدیر در این مقطع بیان شده است:

سؤال از همه مردم درباره ولایت

«قسم به پروردگارت از همه آنان سؤال خواهیم کرد درباره آنچه انجام می‌دهند»: خداوند قسم یاد می‌کند و با دو نشانه زبانی تأکید عنایت بیشتری نسبت به آن نشان می‌دهد و با آوردن کلمه «أَجْمَعِینَ» این تأکید را بیشتر می‌نماید. همه این تأکیدات درباره این است که از عملکرد مردم سؤال خواهد شد. آنچه مهم است ارتباط این عملکرد با مسئله‌ای است که پیامبر صلی الله علیه و آله در حال حرکت به‌سوی آن است و آن چیزی جز اعلام ولایت علی علیه السلام نیست. در حدیث دیگری که از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره این آیه پرسیدند، فرمود: درباره ولایت علی بن ابی‌طالب سؤال می‌شود.

اعلان ولایت، مأموریتی الهی با صدای بلند

«پس با صدای بلند آنچه بدان مأموری ابلاغ کن و از مشرکان اعراض نما». در این آیه چهار نکته درباره ولایت به‌چشم می‌خورد:

• نکته اول: کلمه «اصدع» درباره ولایت به‌کار رفته، در حالی که در اکثر موارد از کلمه «بلِّغ» و نظایر آن استفاده شده است. «اصدع» به‌معنای اعلان با صدای بلند و ابلاغی است که اطمینان از رسیدن خبر به مخاطبان در آن لحاظ شده باشد؛ مراسم غدیر این‌گونه ابلاغ شد، به طوری که خبر آن تا دورترین نقاط جهان آن روز و امروز منتشر شد.
• نکته دوم: کلمه «تُؤْمَرُ» حاکی از مأموریت الهی ولایت است و صراحتی در نزول امر ولایت از جانب خدا بر پیامبر صلی الله علیه و آله است.
• نکته سوم: «مُشْرِکین» با توجه به اینکه پس از فتح مکه پیامبر صلی الله علیه و آله دشمنی از مشرکان نداشت، منظور از مشرکان یا منافقینی هستند که با ظاهر اسلام باطن شرک را حفظ کرده‌اند یا کسانی هستند که مایلند در خلافت پیامبر صلی الله علیه و آله شرکتی داشته باشند.
• نکته چهارم: کلمه «أَعْرِضْ» حاکی از بی‌توجهی و اعتنانکردن است؛ یعنی این امر پروردگار به قدری مهم است که در انجام آن به هیچ عکس‌العملی نباید اعتنا کرد.

وعده حفظ پیامبر صلی الله علیه و آله

«و ما تو را از شر مسخره‌کنندگان حفظ می‌کنیم»: چنان‌که در اوایل خطابه غدیر آمده، یکی از عمده‌ترین موانع بر سر راه ابلاغ ولایت در غدیر حضور مسخره‌کنندگان اسلام بود که همان منافقان بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر فرمود: «از جبرئیل خواستم که از خدا بخواهد تا مرا از ابلاغ این مهم معاف بدارد، زیرا … از حیله‌های مسخره‌کنندگان اسلام اطلاع دارم».

در این آیه خداوند صریحاً به پیامبرش وعده خنثی‌سازی توطئه‌های آنان و دفع خطر آنان را می‌دهد. در عمل هم برگزاری مراسم سه‌روزه در آرامش و حفظ حضرت از خطر قتل در کوه هرشی، نشان داد که وقتی ضمانت خداوند پشتوانه عمل باشد، هیچ قدرتی توان برهم زدن آن را ندارد. نکته دیگری که در متن حدیث عبارت: اتاهُ جِبْرَئيلُ بِآخَرِ سُورَةِ الْحِجْرِ؛ جبرئيل آيات آخر سوره حجر را آورد است. از این جمله می‌توان استفاده کرد که آیات نازل‌شده در این مورد همه آیات آخر سوره حجر است و اختصاص به چند آیه ذکر شده ندارد.

منابع

• إرشاد القلوب المنجی من عمل به من ألیم العقاب؛ حسن بن ابی‌الحسن محمد الدیلمی، تحقیق: سید هاشم میلانی، تهران: انتشارات اسوه، ۱۳۸۲ش.
• اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازلة فی أهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم؛ عبیدالله بن عبدالله حسکانی، تحقیق: محمدباقر حسکانی، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۱ق.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• مناقب آل ابی‌طالب؛ محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، تحقیق: محمدحسین آشتیانی و سید هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسه انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق.
• مناقب الإمام أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام؛ محمد بن سلیمان کوفی، تحقیق: محمدباقر محمودی، قم: مجمع إحیای فرهنگ اسلامی، ۱۴۲۳ق.
• واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.