آیه ۲۴ بقره و غدیر
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | بقره |
| شماره آیه | ۲۴ |
| جزء | ۱ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | عذاب شدید و دردناک در انتظار منکران غدیر |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
آیه ۲۴ سوره بقره آیه درباره دشمنان غدیر در خطبه غدیر که كفرِ منكران ولايت و امامت امیرالمؤمنین عليه السلام و سرکشی آنان نسبت به امر الهى را مورد تأکید قرار می‌دهد.
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۴ سوره بقره در رخداد غدیر چنین توصیف شده است: در اوايل خطابه غدير، قبل از آنكه پيامبر صلى الله عليه و آله اميرالمؤمنين عليه السلام را بر سر دست بلند كند، براى ورود به مطلب اصلى درباره شئون و مقامات امام بعد از خود مطالبى بيان فرمود. آنگاه به‌عنوان امتحانى سخت كه پيش روى مردم است يادآور شد كه خداوند نسبت به منكران و مخالفان ولی بعد از خود بخششى نخواهد داشت و آنان را دچار عذاب كافران خواهد نمود.
با استفاده از آیه ۲۴ سوره بقره در خطبه غدیر عاقبت اخروی منکران غدیر چنین ترسیم شده است: اینکه خداوند آنان را نمىبخشد و خداوند آنان را عذاب فوق العاده مىنمايد. همچنین از آمدن این آیه در خطبه مطالب زیر برداشت شده است: اینکه ولایت از اصول دین است؛ اینکه عذاب شديد در انتظار منکران ولايت خواهد بود؛ اینکه انکار ولایت مساوی با کفر است.
آیه‌ای درباره دشمنان غدیر
آیه ۲۴ سوره بقره از جمله آیات مورداستفاده در غدیر برای تبیین مراحل امتحان الهی غدیر درباره دشمنان آن قلمداد شده است. برخی محققان مبنای استفاده از این آیه را چنین تبیین کرده‌اند: بزرگترين امتحان بشریت در غدير امتحانى همه‌جانبه بود كه اتمام حجت آن به نحو کامل انجام گرفت و براى هيچ كس به هيچ دليل و بهانه‌اى راه گريز نماند.
در اين امتحان الهی، هم جهاتى كه مىتوانست سر منشأ آزمايش باشد متعدد بود و هم عللى كه مىتوانست انگيزه شيطانى براى سقوط در امتحان باشد در جلوههاى مختلف به‌ميان آمد. پيامبر صلى الله عليه و آله در خطابه بلند خود، اين شرايط امتحان را براى مردم تبيين کرد تا با آمادگى كامل به استقبال آن بروند. اين آينده تلخِ امتحان را حضرت به اشارت و صراحت پيشبينى کرد و مراحل چنين امتحان بزرگى را با استشهاد به ۱۱ آيه تضمين شده در خطبه غدیر بيان کرد.[۱]
از جمله اين آيات آيه ۲۴ سوره بقره است: 
فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ ۖ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ؛ و هرگاه چنين نكرده‌ايد -كه هرگز نتوانيد كرد- پس بترسيد از آتشى كه براى كافران مهيّا شده و هيزم آن مردمان و سنگ‌ها هستند 
.[۲]
آیه در متن خطبه
آیه ۲۴ سوره بقره در متن خطبه غدیر، با لحاظ تفاوت نسخه‌ها، چنین گزارش شده است: «مَعاشِرَ النّاسِ، انَّهُ امامٌ مِنَ اللَّه (خ ل: انَّهُ امامُكُمْ بِامْرِ اللَّه)، وَ لَنْ يَتُوبَ اللَّه عَلى احَدٍ انْكَرَ وِلايَتَهُ وَ لَنْ يَغْفِرَ لَهُ، حَتْماً عَلَى اللَّه انْ يَفْعَلَ ذلِكَ بِمَنْ خالَفَ امْرَهُ وَ انْ يُعَذِّبَهُ عَذاباً نُكْراً ابَدَ الْآبادِ وَ دَهْرَ الدُّهُورِ. فَاحْذَرُوا انْ تُخالِفُوهُ فَتَصْلُوا ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ؛ اى مردم، او از طرف خدا امام است (خ ل: او به امر خدا امام شماست) ، و هركس ولايت او را انكار كند، خداوند هرگز توبهاش را نمىپذيرد و او را نمىبخشد. حتمى است بر خداوند كه با كسى كه با او مخالفت نمايد چنين كند و او را به عذابى شديد تا ابديت و تا آخر روزگار معذّب نمايد. پس بپرهيزيد از اينكه با او مخالفت كنيد و گرفتار آتشى شويد كه هيزم آن مردم و سنگ‌ها هستند و براى كافران آماده شده است».[۳]
موقعيت تاريخى استفاده از آیه
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۴ سوره بقره در رخداد غدیر چنین توصیف شده است: در اوايل خطابه غدير، قبل از آنكه پيامبر صلى الله عليه و آله اميرالمؤمنين عليه السلام را بر سر دست بلند كند، براى ورود به مطلب اصلى درباره شئون و مقامات امام بعد از خود مطالبى بيان فرمود. آنگاه به‌عنوان امتحانى سخت كه پيش روى مردم است يادآور شد كه خداوند نسبت به منكران و مخالفان ولی بعد از خود بخششى نخواهد داشت و آنان را دچار عذاب كافران خواهد نمود.
پيامبر صلى الله عليه و آله اين مطلب را با تضمين قسمت آخر آيه ۸ سوره طلاق و بخش دوم آيه ۲۴ سوره بقره در كلام خود، با تغيير مختصرى آورده است. در آيه سوره بقره كلمه «نار» را كه در آيه با «الف و لام» و «التى» است به صورت نكره و بدون موصول آورده است. بنابراين، جمله «النَّارَ الَّتِى وَقُودُهَا» را به‌صورت «ناراً وَقُودُها» آمده است.[۴]
تحليل اعتقادى آیه
در برخی منابع، آمدن آیه ۲۴ بقره در خطبه غدیر مورد تحلیل اعتقادی گرفته است:
تحليل اعتقادى اول
آنچه از عبارات شديد اين جمله به‌ضميمه آوردن آیه ۸ سوره طلاق در اين قسمت از خطبه قابل دریافت است این است که كفرِ منكران ولايت و امامت على عليه السلام و سركش‌بودن آنان نسبت به اوامر الهى به حكم قرآن است. پيامبر صلى الله عليه و آله در اين قسمت خطابه، ابتدا میفرماید: على از طرف خدا امام است. آنگاه به‌عنوان نتيجهگيرى، خدا را در اين اعتقاد طرف پاسخ مردم قرار مىدهد و دو مسئله درباره ولايت مطرح مىنمايد: يكى انكار ولايت و ديگرى مخالفت با امیرالمؤمنین عليه السلام.
بنابراين، دو گروه مورد اشاره كلام پيامبر صلى الله عليه و آله هستند: يكى كسانى كه به امامت امیرالمؤمنین عليه السلام اعتقاد ندارند و اصلاً آن را نپذيرفته‌اند؛ ديگرى كسانى كه عملاً به مخالفت با او برخاسته‌اند، اگرچه در دل خلافت او را قبول داشته باشند و به حقانيت او اقرار نمايند، مانند كسانى كه به خاطر مسائل مادى دست از آن حضرت كشيدند و به معاويه پيوستند.
آنگاه در بيان سزاى اين دو گروه ۵ تأكيد به كار گرفته است:
- «حَتْمٌ عَلَى اللَّه»: با اين عبارت حتمى و قطعى بودن عذاب را يادآور شده است.
- «لَنْ»: كلمه نفى مؤكد و در مواردى نفى ابدى است و به‌معناى «هرگز» است.
- «ابَدَ الْآبادِ»: ابدى‌بودن را - گذشته از كلمه «لَنْ»- با كلمه «ابَد» آورده و با اضافه به «آباد» مؤكدتر شده است.
- «دَهْرَ الدُّهُورِ»: تأكيد ديگرى بر ابدى‌بودن است.
- «احْذَرُوا»: كلمه اعلان خطر است و تأكيد ديگرى به‌حساب مىآيد.[۵]
با اين تأكيدات جزاى آنان را در دو جهت ذكر كرده است:
- خداوند آنان را نمىبخشد: اين مطلب در قالب عبارت زير است: «خدا هرگز توبه كسى كه ولايت او را انكار كند نمىپذيرد و هرگز او را نمىآمرزد».
- خداوند آنان را عذاب فوق العاده مىنمايد: اين مطلب اين‌گونه آمده است: «بر خداست كه منكران ولايت را عذاب شديدى تا ابديت بىانتها و تا آخر روزگاران نمايد»؛ «بر حذر باشيد و بترسيد از اينكه با او مخالفت كنيد» و «در اثر مخالفت با على گرفتار آتشى شويد كه هيزم آن مردم و سنگ‌ها هستند و براى كافران آماده شده است».[۶]
تحليل اعتقادى دوم
نقاط حساس اين قسمت از خطابه غدير در سه جهت خلاصه شده است:
جهت اول: ولايت از اصول دين
حاصل مخالفت با امیرالمؤمنین عليه السلام و انكار ولايت آتش جهنم است. كسى نبايد از كنار اين عقیده اساسی با بى‌توجهى عبور كند و محبت و ولايت آن حضرت را از مستحبات فكری به‌حساب آورد. ولايت مطلقه امامان معصوم عليهم السلام كه از اصول دين است، بايد در اعتقاد يک مسلمان با تمام جوانب آن روشن باشد و پاسخهاى شفافى براى قبر و قيامت درباره آن داشته باشد و نقطهاى را پيش‌روى خود ببيند كه كوتاهى در آن مساوى با عذاب الهى است.[۷]
جهت دوم: عذاب شديد براى انكار ولايت
عذابى كه براى انكار ولايت و مخالفت با على عليه السلام در نظر گرفته شده عذاب شديدى و غیرعادی است. دو جهت غير عادى بودن آن را قرآن تصريح كرده و پيامبر صلى الله عليه و آله هم در خطبه فرموده است: يكى اينكه هيزم آن سنگ است و مانند آتشهاى دنیایی نيست؛ ديگر اينكه خود انسانهاى مستحق آتشْ هيزم آن هستند؛ آنان نه فقط در آتش معذب مىشوند، بلكه خودشان هيزمى براى عذاب ديگران مىگردند.[۸]
جهت سوم: انكار ولايت كفر است
انكار ولايت على عليه السلام و مخالفت با آن حضرت فقط گناه نيست، بلكه سركشى از امر پروردگار و تجاوز از حد و مساوى با كفر است، چرا كه صريحاً مىفرمايد: اگر با على مخالفت كنيد، با عذابى كه براى كافران آماده شده عذاب خواهيد شد. همچنين در آيه عبارت «عذاب سخت» آورده شده كه آغاز آن عبارت «از امر پروردگارشان سرپیچی کردند» است، و اين به آن معنى است كه ضديت با على عليه السلام مساوى با كفر است.
در اين باره احاديث بسيارى از پيامبر صلى الله عليه و آله وارد شده كه اين قسمت از خطبه غدير را تبيين مىنمايد:
- از آنجا كه على امیرالمؤمنین عليه السلام «امامٌ مِنَ اللَّه؛ امامی منصوب توسط خدا» است، پيامبر صلى الله عليه و آله در حديثى مىفرمايد: «ما آمَنَ بِاللَّه مَنْ انْكَرَكَ؛ كسى كه تو را انكار كند به خدا ايمان نياورده است».[۹]
- در حديثى ديگر مىفرمايد: «ما آمَنَ بى مَنْ انْكَرَكَ؛ كسى كه تو را انكار كند به من (يعنى پيامبر صلى الله عليه و آله) ايمان نياورده است».[۱۰]
- در جاى ديگر نه تنها ايمانِ منكرِ على عليه السلام قبول نشده، بلكه او را كافر دانسته شده است: «كَفَرَ مَنْ انْكَرَكَ؛ هركس تو را انكار كند كافر شده است».[۱۱]
- در حديث جامعترى چنين آمده است: «مَنْ انْكَرَ امامَةَ عَلِىٍّ بَعْدى كانَ كَمَنْ انْكَرَ نُبُوَّتى فى حَياتى، وَ مَنْ انْكَرَ نُبُوَّتى كانَ كَمَنْ انْكَرَ رُبُوبِيَّةَ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ هركس امامت على را بعد از من انكار كند، مانند كسى است كه نبوت مرا در زمان حياتم انكار كرده باشد، و هركس نبوت مرا انكار كند، مانند كسى است كه ربوبيّت پروردگارش را منكر شود».[۱۲]
- در حديث ديگرى ولايت على عليه السلام سرمايه مؤمن معرفى شده است و مىفرمايد: «مَنْ لَمْ يَلْقَ اللَّه بِوِلايَتِكَ لَمْ يَلْقَهُ بِشَىْءٍ؛ هركس خدا را با ولايت تو ملاقات نكند، چيزى همراه خود براى ملاقات خدا نبرده است».[۱۳]
- در حديث ديگرى به اين مطلب تصريح شده كه انكار ولايت امیرالمؤمنین عليه السلام اثر دو جانبه دارد و در روز قيامت هركس حضرت را نشناسد آن حضرت هم او را نمىشناسد: «لا يَدْخُلُ النّارَ الاّ مَنْ انْكَرَكَ وَ انْكَرْتَهُ؛ داخل آتش نمىشود مگر كسى كه تو را انكار كند و تو او را انكار نمايى».[۱۴]
- هشدار درباره على عليه السلام به‌قدرى جدى است كه نه‌تنها انكار آن حضرت، بلكه شک درباره او هم كفر و جهنم را در پی دارد: «احْذَرْ انْ يَدْخُلَكَ فى عَلِىٍّ شَكٌ فَانَّ الشَّكَّ فى عَلِىٍّ كُفْرٌ بِاللَّه تَعالى؛ بپرهيز از اينكه درباره على شكى بر قلبت وارد شود، زیرا شک درباره على كفر به خداى تعالى است».[۱۵]
پانویس
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۲۳۵-۲۳۶.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۳۳۹.
- ↑ اسرار غدير، ص۱۴۲، بخش۳ و پاورقى ۵ از نسخه «ب».
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۳۳۹.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۳۴۰-۳۴۱.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۳۴۱-۳۴۲.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۳۴۲.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۳۴۲.
- ↑ تفسير فرات الکوفی، ص۱۸۱؛ بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۳۹؛ شواهد التنزيل، ج۱، ص۳۵۳.
- ↑ المسترشد، ص۶۰۷؛ المسترشد، ص۷۲۷؛ بحارالانوار، ج۲۴، ص۶۴؛ بحارالانوار، ج۳۵، ص۲۶.
- ↑ المزار الکبیر، ص۳۰۹؛ بحارالانوار، ج۹۷، ص۳۵۱.
- ↑ الامالی للصدوق، ص۶۵۶.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۸، ص۱۵۹.
- ↑ الامالی للمفید، ص۲۱۳.
- ↑ امالى للطوسى، ص۱۰۶؛ بحارالانوار، ج۳۸، ص۱۵۹.
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- الامالی؛ محمد بن حسن طوسی، قم: دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- الامالی؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، تحقیق: محمدباقر کمره‌ای، تهران: انتشارات کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- الامالی؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تحقیق: حسین استاولی و علی‌اکبر غفاری، قم: منشورات جامعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، ۱۴۱۳ق.
- تفسير فرات الکوفی؛ فرات بن ابراهیم کوفی، تحقیق: محمد الکاظم، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۰ق.
- شواهد التنزيل لقواعد التفضيل فی الآیات النازلة فی أهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم؛ عبیدالله بن عبدالله حسکانی، تحقیق: محمدباقر حسکانی، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۱ق.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- المزار الکبیر؛ محمد بن جعفر بن مشهدی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۹ق.
- المسترشد فی إمامة أمير المؤمنين علی بن أبی طالب عليه السلام؛ محمد بن جریر طبری امامی، تحقیق: احمد محمودی، تهران: مؤسسة الثقافة الإسلامیة لکوشانپور، ۱۴۱۵ق.