آیه ۲۴ بقره و غدیر

آیه ۲۴ بقره و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	بقره
شماره آیه	۲۴
جزء	۱
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	عذاب شدید و دردناک در انتظار منکران غدیر
ترتیل آیه ترجمه صوتی

آیه ۲۴ سوره بقره آیه درباره دشمنان غدیر در خطبه غدیر که کفرِ منکران ولایت و امامت امیرالمؤمنین علیه السلام و سرکشی آنان نسبت به امر الهی را مورد تأکید قرار می‌دهد.

موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۴ سوره بقره در رخداد غدیر چنین توصیف شده است: در اوایل خطابه غدیر، قبل از آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله امیرالمؤمنین علیه السلام را بر سر دست بلند کند، برای ورود به مطلب اصلی درباره شئون و مقامات امام بعد از خود مطالبی بیان فرمود. آنگاه به‌عنوان امتحانی سخت که پیش روی مردم است یادآور شد که خداوند نسبت به منکران و مخالفان ولی بعد از خود بخششی نخواهد داشت و آنان را دچار عذاب کافران خواهد نمود.

با استفاده از آیه ۲۴ سوره بقره در خطبه غدیر عاقبت اخروی منکران غدیر چنین ترسیم شده است: اینکه خداوند آنان را نمی‌بخشد و خداوند آنان را عذاب فوق‌العاده می‌نماید. همچنین از آمدن این آیه در خطبه مطالب زیر برداشت شده است: اینکه ولایت از اصول دین است؛ اینکه عذاب شدید در انتظار منکران ولایت خواهد بود؛ اینکه انکار ولایت مساوی با کفر است.

آیه‌ای مربوط به مقابله با دشمنان غدیر

آیه ۲۴ سوره بقره از جمله آیات مورداستفاده در غدیر برای تبیین مراحل امتحان الهی غدیر درباره دشمنان آن قلمداد شده است. برخی محققان مبنای استفاده از این آیه را چنین تبیین کرده‌اند: بزرگ‌ترین امتحان بشریت در غدیر امتحانی همه‌جانبه بود که اتمام حجت آن به نحو کامل انجام گرفت و برای هیچ‌کس به هیچ دلیل و بهانه‌ای راه گریز نماند.

در این امتحان الهی، هم جهاتی که می‌توانست سر منشأ آزمایش باشد متعدد بود و هم عللی که می‌توانست انگیزه شیطانی برای سقوط در امتحان باشد در جلوه‌های مختلف به‌میان آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله در خطابه بلند خود، این شرایط امتحان را برای مردم تبیین کرد تا با آمادگی کامل به استقبال آن بروند. این آینده تلخِ امتحان را حضرت به اشارت و صراحت پیش‌بینی کرد و مراحل چنین امتحان بزرگی را با استشهاد به ۱۱ آیه تضمین شده در خطبه غدیر بیان کرد.

از جمله این آیات آیه ۲۴ سوره بقره است: فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ ۖ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ؛ و هرگاه چنین نکرده‌اید -که هرگز نتوانید کرد- پس بترسید از آتشی که برای کافران مهیّا شده و هیزم آن مردمان و سنگ‌ها هستند.

آیه در متن خطبه

آیه ۲۴ سوره بقره در متن خطبه غدیر، با لحاظ تفاوت نسخه‌ها، چنین گزارش شده است: مَعاشِرَ النّاسِ، انَّهُ امامٌ مِنَ اللَّه (خ ل: انَّهُ امامُكُمْ بِامْرِ اللَّه)، وَ لَنْ يَتُوبَ اللَّه عَلى احَدٍ انْكَرَ وِلايَتَهُ وَ لَنْ يَغْفِرَ لَهُ، حَتْماً عَلَى اللَّه انْ يَفْعَلَ ذلِكَ بِمَنْ خالَفَ امْرَهُ وَ انْ يُعَذِّبَهُ عَذاباً نُكْراً ابَدَ الْآبادِ وَ دَهْرَ الدُّهُورِ. فَاحْذَرُوا انْ تُخالِفُوهُ فَتَصْلُوا ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ؛ اى مردم، او از طرف خدا امام است (خ ل: او به امر خدا امام شماست)، و هركس ولايت او را انكار كند، خداوند هرگز توبه‌اش را نمى‌پذيرد و او را نمى‌بخشد. حتمى است بر خداوند كه با كسى كه با او مخالفت نمايد چنين كند و او را به عذابى شديد تا ابديت و تا آخر روزگار معذّب نمايد. پس بپرهيزيد از اينكه با او مخالفت كنيد و گرفتار آتشى شويد كه هيزم آن مردم و سنگ‌ها هستند و براى كافران آماده شده است.

موقعیت تاریخی استفاده از آیه

موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۴ سوره بقره در رخداد غدیر چنین توصیف شده است: در اوایل خطابه غدیر، قبل از آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله امیرالمؤمنین علیه السلام را بر سر دست بلند کند، برای ورود به مطلب اصلی درباره شئون و مقامات امام بعد از خود مطالبی بیان فرمود. آنگاه به‌عنوان امتحانی سخت که پیش روی مردم است یادآور شد که خداوند نسبت به منکران و مخالفان ولی بعد از خود بخششی نخواهد داشت و آنان را دچار عذاب کافران خواهد نمود.

پیامبر صلی الله علیه و آله این مطلب را با تضمین قسمت آخر آیه ۸ سوره طلاق و بخش دوم آیه ۲۴ سوره بقره در کلام خود، با تغییر مختصری آورده است. در آیه سوره بقره کلمه «نار» را که در آیه با «الف و لام» و «آلتی» است به صورت نکره و بدون موصول آورده است؛ بنابراین، جمله النَّارَ الَّتِى وَقُودُهَا را به‌صورت ناراً وَقُودُها آمده است.

تحلیل اعتقادی آیه

در برخی منابع، آمدن آیه ۲۴ بقره در خطبه غدیر مورد تحلیل اعتقادی گرفته است:

تحلیل اعتقادی اول

آنچه از عبارات شدید این جمله به‌ضمیمه آوردن آیه ۸ سوره طلاق در این قسمت از خطبه قابل دریافت است این است که کفرِ منکران ولایت و امامت علی علیه السلام و سرکش‌بودن آنان نسبت به اوامر الهی به حکم قرآن است. پیامبر صلی الله علیه و آله در این قسمت خطابه، ابتدا می‌فرماید: علی از طرف خدا امام است. آنگاه به‌عنوان نتیجه‌گیری، خدا را در این اعتقاد طرف پاسخ مردم قرار می‌دهد و دو مسئله درباره ولایت مطرح می‌نماید: یکی انکار ولایت و دیگری مخالفت با امیرالمؤمنین علیه السلام.

بنابراین، دو گروه مورد اشاره کلام پیامبر صلی الله علیه و آله هستند: یکی کسانی که به امامت امیرالمؤمنین علیه السلام اعتقاد ندارند و اصلاً آن را نپذیرفته‌اند؛ دیگری کسانی که عملاً به مخالفت با او برخاسته‌اند، اگرچه در دل خلافت او را قبول داشته باشند و به حقانیت او اقرار نمایند، مانند کسانی که به خاطر مسائل مادی دست از آن حضرت کشیدند و به معاویه پیوستند.

آنگاه در بیان سزای این دو گروه ۵ تأکید به کار گرفته است:

• حَتْمٌ عَلَى اللَّه: با این عبارت حتمی و قطعی بودن عذاب را یادآور شده است.
• لَنْ: کلمه نفی مؤکد و در مواردی نفی ابدی است و به‌معنای «هرگز» است.
• ابَدَ الْآبادِ: ابدی‌بودن را - گذشته از کلمه «لَنْ» - با کلمه «ابَد» آورده و با اضافه به «آباد» مؤکدتر شده است.
• دَهْرَ الدُّهُورِ: تأکید دیگری بر ابدی‌بودن است.
• احْذَرُوا: کلمه اعلان خطر است و تأکید دیگری به‌حساب می‌آید.

با این تأکیدات جزای آنان را در دو جهت ذکر کرده است:

1. خداوند آنان را نمی‌بخشد: این مطلب در قالب عبارت زیر است: «خدا هرگز توبه کسی که ولایت او را انکار کند نمی‌پذیرد و هرگز او را نمی‌آمرزد».
2. خداوند آنان را عذاب فوق‌العاده می‌نماید: این مطلب این‌گونه آمده است: «بر خداست که منکران ولایت را عذاب شدیدی تا ابدیت بی‌انتها و تا آخر روزگاران نماید»؛ «بر حذر باشید و بترسید از اینکه با او مخالفت کنید» و «در اثر مخالفت با علی گرفتار آتشی شوید که هیزم آن مردم و سنگ‌ها هستند و برای کافران آماده شده است».

تحلیل اعتقادی دوم

نقاط حساس این قسمت از خطابه غدیر در سه جهت خلاصه شده است:

جهت اول: ولایت از اصول دین

حاصل مخالفت با امیرالمؤمنین علیه السلام و انکار ولایت آتش جهنم است. کسی نباید از کنار این عقیده اساسی با بی‌توجهی عبور کند و محبت و ولایت آن حضرت را از مستحبات فکری به‌حساب آورد. ولایت مطلقه امامان معصوم علیهم السلام که از اصول دین است، باید در اعتقاد یک مسلمان با تمام جوانب آن روشن باشد و پاسخ‌های شفافی برای قبر و قیامت درباره آن داشته باشد و نقطه‌ای را پیش‌روی خود ببیند که کوتاهی در آن مساوی با عذاب الهی است.

جهت دوم: عذاب شدید برای انکار ولایت

عذابی که برای انکار ولایت و مخالفت با علی علیه السلام در نظر گرفته شده عذاب شدیدی و غیرعادی است. دو جهت غیرعادی بودن آن را قرآن تصریح کرده و پیامبر صلی الله علیه و آله هم در خطبه فرموده است: یکی اینکه هیزم آن سنگ است و مانند آتش‌های دنیایی نیست؛ دیگر اینکه خود انسان‌های مستحق آتشْ هیزم آن هستند؛ آنان نه فقط در آتش معذب می‌شوند، بلکه خودشان هیزمی برای عذاب دیگران می‌گردند.

جهت سوم: انکار ولایت کفر است

انکار ولایت علی علیه السلام و مخالفت با آن حضرت فقط گناه نیست، بلکه سرکشی از امر پروردگار و تجاوز از حد و مساوی با کفر است، چرا که صریحاً می‌فرماید: اگر با علی مخالفت کنید، با عذابی که برای کافران آماده شده عذاب خواهید شد. همچنین در آیه عبارت «عذاب سخت» آورده شده که آغاز آن عبارت «از امر پروردگارشان سرپیچی کردند» است، و این به آن معنی است که ضدیت با علی علیه السلام مساوی با کفر است.

در این باره احادیث بسیاری از پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شده که این قسمت از خطبه غدیر را تبیین می‌نماید:

• از آنجا که علی امیرالمؤمنین علیه السلام امامٌ مِنَ اللَّه؛ امامی منصوب توسط خدا است، پیامبر صلی الله علیه و آله در حدیثی می‌فرماید: ما آمَنَ بِاللَّه مَنْ انْكَرَكَ؛ كسى كه تو را انكار كند به خدا ايمان نياورده است.
• در حدیثی دیگر می‌فرماید: ما آمَنَ بى مَنْ انْكَرَكَ؛ كسى كه تو را انكار كند به من (يعنى پيامبر صلى الله عليه و آله) ايمان نياورده است.
• در جای دیگر نه تنها ایمانِ منکرِ علی علیه السلام قبول نشده، بلکه او را کافر دانسته شده است: كَفَرَ مَنْ انْكَرَكَ؛ هركس تو را انكار كند كافر شده است.
• در حدیث جامع‌تری چنین آمده است: مَنْ انْكَرَ امامَةَ عَلِىٍّ بَعْدى كانَ كَمَنْ انْكَرَ نُبُوَّتى فى حَياتى، وَ مَنْ انْكَرَ نُبُوَّتى كانَ كَمَنْ انْكَرَ رُبُوبِيَّةَ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ هركس امامت على را بعد از من انكار كند، مانند كسى است كه نبوت مرا در زمان حياتم انكار كرده باشد، و هركس نبوت مرا انكار كند، مانند كسى است كه ربوبيّت پروردگارش را منكر شود.
• در حدیث دیگری ولایت علی علیه السلام سرمایه مؤمن معرفی شده است و می‌فرماید: مَنْ لَمْ يَلْقَ اللَّه بِوِلايَتِكَ لَمْ يَلْقَهُ بِشَىْءٍ؛ هركس خدا را با ولايت تو ملاقات نكند، چيزى همراه خود براى ملاقات خدا نبرده است.
• در حدیث دیگری به این مطلب تصریح شده که انکار ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام اثر دو جانبه دارد و در روز قیامت هرکس حضرت را نشناسد آن حضرت هم او را نمی‌شناسد: لا يَدْخُلُ النّارَ الاّ مَنْ انْكَرَكَ وَ انْكَرْتَهُ؛ داخل آتش نمى‌شود مگر كسى كه تو را انكار كند و تو او را انكار نمايى.
• هشدار درباره علی علیه السلام به‌قدری جدی است که نه‌تنها انکار آن حضرت، بلکه شک درباره او هم کفر و جهنم را در پی دارد: احْذَرْ انْ يَدْخُلَكَ فى عَلِىٍّ شَكٌ فَانَّ الشَّكَّ فى عَلِىٍّ كُفْرٌ بِاللَّه تَعالى؛ بپرهيز از اينكه درباره على شكى بر قلبت وارد شود، زیرا شک درباره على كفر به خداى تعالى است.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
• الامالی؛ محمد بن حسن طوسی، قم: دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
• الامالی؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، تحقیق: محمدباقر کمره‌ای، تهران: انتشارات کتابچی، ۱۳۷۶ش.
• الامالی؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تحقیق: حسین استاولی و علی‌اکبر غفاری، قم: منشورات جامعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، ۱۴۱۳ق.
• تفسیر فرات الکوفی؛ فرات بن ابراهیم کوفی، تحقیق: محمد الکاظم، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۰ق.
• شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازلة فی أهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم؛ عبیدالله بن عبدالله حسکانی، تحقیق: محمدباقر حسکانی، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۱ق.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• المزار الکبیر؛ محمد بن جعفر بن مشهدی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۹ق.
• المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام؛ محمد بن جریر طبری امامی، تحقیق: احمد محمودی، تهران: مؤسسة الثقافة الإسلامیة لکوشانپور، ۱۴۱۵ق.