آیه ۲۸ زخرف و غدیر
آیه ۲۸ سوره زخرف آیه‌ای در خطبه غدیر که پیامبر صلی الله علیه و آله با اتکا به آن امامت را در نسل حضرت ابراهیم علیه السلام و در فرزندان امیرالمؤمنین از دوازده امام علیهم السلام منحصر می‌کند.
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۸ سوره زخرف در متن خطبه غدیر چنین ترسیم شده است: روشن‌کردن آينده امت از نظر كسانى كه مردم بايد به آنان مراجعه كنند در اواخر خطبه نیازمند تأکید بیشتری بود. مرجع شناخت احکام دین مسئله مهمى بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله با استناد به قرآن پايه آن را محكم فرمود. اين مهم در قالب آيه‌اى كه امامت را منحصر در نسل حضرت ابراهيم عليه السلام مى‌داند، با تکیه بر آیات قرآن در كوتاهترين جمله بيان شده تا اثبات شود که امامت فقط در نسل پيامبر و على عليهما السلام خواهد بود.
آمدن آیه ۲۸ سوره زخرف در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین تحلیل شده است: از آنجا که نسل حضرت ابراهیم علیه السلام بسیارند، برای جلوگیری از اشتباه در تعیین امامان از نسل او، تنها نسلی که از پیامبر اسلام و حضرت علی علیه السلام است و از نسل هر یک از آنان دوازده امام می‌آید، معتبر است. این دوازده امام از امیرالمؤمنین علیه السلام تا حضرت مهدی علیه السلام، تنها افراد شایسته برای امامت هستند.
از منظری دیگر آمدن آیه ۲۸ سوره زخرف در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین تحلیل شده است: براى آنكه اصحاب صحيفه و هر كس دیگری كه با چشم طمع به خلافت مىنگريست، از اين آرزو قطع اميد كند و از شنيدن هر پاسخ مثبتى درباره تغيير مسير امامت منصرف شود، خداوند غدير را به‌ميان آورد.
آیه‌ای مربوط به دستورات الهى دربارۀ ولايت در غدیر
آیه ۲۸ سوره زخرف از جمله آیاتی است که در متن خطبه غدیر آمده است. بستر استفاده از این آیه چنین تصویر شده است: غدير همان اندازه كه يک اعتقاد بود يک دستور نيز بود؛ دستورى به گستردگى جوانب مختلف آن، كه مجموعهاى از ایمان، اطاعت و پيمان در يک سو و حمد و سپاس از اين نعمت در سوى ديگرِ آن به‌چشم مىخورد. اين فرامين خاص كه در غدير به مردم داده شد وظايف آنان را در آن مقطع خاص به‌عنوان مقدمهاى براى آينده تعيين كرد.
آيات پشتيبانِ اوامر غديرى مستقيماً در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است. آياتى كه به اين عنوان در غدير به‌صورت تركيب و تضمين در كلام حضرت ديده مىشود ۱۰ آيه است.[۱] یکی از این آیات، آيه ۲۸ سوره زخرف است: 
وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِى عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ؛ و اين سخن را در فرزندان خود سخنى پاينده كرد، باشد كه به خدا باز گردند 
.
آیه در متن خطبه
به آیه ۲۸ سوره زخرف در متن خطبه غدیر دو بار اشاره شده است:
- «مَعاشِرَ النّاسِ، الْقُرْآنُ يُعَرِّفُكُمْ انَّ الائِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ وُلْدُهُ، وَ عَرَّفْتُكُمْ انَّهُمْ مِنّى وَ مِنْهُ، حَيْثُ يَقُولُ اللَّه فى كِتابِهِ: «وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِى عَقِبِهِ؛ اى مردم، قرآن به شما مىشناساند كه امامان بعد از على فرزندان او هستند و من هم به شما شناساندم كه امامان از نسل من و اويند. آنجا كه خدا مى‌فرمايد: امامت را مطلبى باقى در نسل ابراهيم قرار داد».[۲]
- «مَعاشِرَ النّاسِ، فَبايِعُوا اللَّه وَ بايِعُونى وَ بايِعُوا عَلِيّاً اميرَالْمُؤْمِنينَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ وَ الائِمَّةَ مِنْهُمْ فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ كَلِمَةً باقِيَةً (در نسخه‌ای دیگر: فَانَّها كَلِمَةٌ باقِيَةٌ يَهْلِكُ بِها مَنْ غَدَرَ وَ يَرْحَمُ اللَّه مَنْ وَفى)؛ اى مردم، با خدا بيعت كنيد و با من بيعت نماييد و با على اميرالمؤمنين و حسن و حسين و امامان از ايشان در دنيا و آخرت به‌عنوان امامتى كه در نسل ايشان باقى است بيعت كنيد. (در نسخه‌ای دیگر: ...و امامان از ايشان در دنيا و آخرت بيعت كنيد، چرا كه اين امامت يک مسئله باقى در نسل ايشان است، و خداوند به‌خاطر آن بيعت‌شكنان را هلاک مىكند و وفاداران را مورد رحمت خويش قرار مىدهد)».[۳]
موقعیت تاریخی اشاره به آیه
به آیه ۲۸ سوره زخرف دوبار در متن خطبه غدیر اشاره شده است؛ به همین دلیل موقعیت تاریخی اشاره به این آیه هم از سوی برخی محققان دوباره مورد تحلیل قرار گرفته است:
- روشن‌کردن آينده امت از نظر كسانى كه مردم بايد به آنان مراجعه كنند و از آنان دستور بگيرند، در اواخر خطبه نیازمند دقت و تأکید بیشتری بود. مرجع شناخت حلال و حرام و معروف و منكر مسئله مهمى بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله با استناد به قرآن پايه آن را محكم فرمود. اين مهم در قالب آيه‌اى كه امامت را منحصر در نسل حضرت ابراهيم عليه السلام مى داند، با تکیه بر ایات قرآن در كوتاهترين جمله بيان شده است. از آيه ۲۶ اين سوره زخرف نام حضرت ابراهیم علیه السلام به‌ميان مىآيد كه توحيد را بر اساس فطرت خويش نزد خاندانش علنى ساخت. بلافاصله خداوند چنين موحّدی را لايق آن دانسته كه امامت در نسل او باشد.[۴]
- در آخرين فرازهاى خطبه غدير كه سخن از بيعت است، پيامبر صلى الله عليه و آله با توجه‌دادن به اينكه بيعت غدير به‌معناى بيعت با همه امامان است آن را به‌عنوان يک دستور درباره بیعت مطرح فرمود و قسمتى از آيه ۲۸ سوره زخرف را شاهد آورده تا اثبات كند امامت فقط در نسل پيامبر و على عليهما السلام خواهد بود. از آنجا كه يک بار ديگر اين استشهاد و استناد به آيه به‌صورت صريح‌ترى در بخش دهم خطبه ذكر شده، در اينجا فقط به‌صورت اشاره و با تضمين كَلِمَةً باقِيَةً در كلام حضرت آمده است.[۵]
موقعيت قرآنى آیه
آيه ۲۸ سوره زخرف در قرآن ذيل سخنان حضرت ابراهيم عليه السلام درباره توحيد قرار دارد كه از آيه ۲۶ آغاز مىشود: «حضرت ابراهيم به پدر و قومش گفت: من از آنچه شما مى‌پرستيد بيزارم، مگر آنكه فطرت مرا به‌وجود آورده كه او به‌زودى مرا هدايت مىكند». پس از پايان سخنان حضرت ابراهيم عليه السلام، خداوند مى‌فرمايد: «ما آن را كلمه باقى در نسل او قرار داديم».[۶]
تحلیل اعتقادی اول: امامت نسل ابراهيم در ائمه عليهم السلام
آمدن آیه ۲۸ سوره زخرف در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین تحلیل شده است: از آنجا که نسل حضرت ابراهیم علیه السلام بسیارند، برای جلوگیری از اشتباه در تعیین امامان از نسل او، تنها نسلی که از پیامبر اسلام و حضرت علی علیه السلام است و از نسل هر یک از آنان دوازده امام می‌آید، معتبر است. این دوازده امام از امیرالمؤمنین علیه السلام تا حضرت مهدی علیه السلام، تنها افراد شایسته برای امامت هستند و این تفسیر با دقت در سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله روشن می‌شود. پیامبر اسلام در ضمن بیان آیه‌ای می‌فرماید: «من به شما شناساندم که امامان از نسل من و علی هستند»؛ به این معنا که امامت در نسل حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام منحصر به نسلی است که از محمد و علی علیهما السلام سرچشمه می‌گیرد.
غدیر تنها یک اعتقاد نبود بلکه یک دستور نیز بود که در آن مجموعه‌ای از ایمان، اطاعت، پیمان و همچنین حمد و شکرگزاری از این نعمت به مردم ارائه شد. در این دستورها وظایف مردم در آن مقطع خاص مشخص شد تا مقدمه‌ای برای آینده‌های نزدیک باشد. در واقع، این دستورات به‌طور دقیق و کامل در آیات قرآن، به‌ویژه در آیه ۲۸ سوره زخرف، که می‌فرماید وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِى عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ تأسیس و پشتیبانی شده است. این آیه اشاره به این دارد که امامت به‌عنوان یک امر باقی‌مانده در نسل حضرت ابراهیم علیه السلام قرار داده شده است.
در تفسیر آیه خطبه غدیر، ضمیر «ها» در کلمه وَ جَعَلَها به‌معنای امامت است و منظور از عَقِبِهِ نسل حضرت ابراهیم علیه السلام است که در آن امامت باقی خواهد ماند. پیامبر اسلام در این خطبه به مردم اعلام می‌کند که این دوازده امام از نسل او و حضرت علی علیه‌السلام شناخته می‌شوند و این معنا در بسیاری از احادیث و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیه‌السلام تأکید شده است؛ برای نمونه:
- پیامبر صلی الله علیه و آله: خداوند تبارک و تعالى امامت را در نسل حسين عليه السلام قرار داد و اين همان كلام خداى عزوجل است كه مى‌فرمايد: وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِى عَقِبِهِ .[۷]
- اميرالمؤمنين عليه السلام همين آيه را قرائت نمود و فرمود: پيامبر از نسل حضرت ابراهيم علیه السلام بود و ما اهل بيت نسل حضرت ابراهيم و نسل محمديم.[۸]
- امام صادق عليه السلام نيز درباره اين آيه فرمود: منظور امامت است كه خداوند آن را تا روز قيامت در نسل حسين عليه السلام باقى گذارده است.[۹]
تحلیل اعتقادی دوم: غدیر برای قطع امید اصحاب صحیفه
از منظری دیگر آمدن آیه ۲۸ سوره زخرف در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین تحلیل شده است: براى آنكه اصحاب صحيفه و هر كس دیگری كه با چشم طمع به خلافت مىنگريست، از اين آرزو قطع اميد كند و از شنيدن هر پاسخ مثبتى درباره تغيير مسير امامت منصرف شود، خداوند غدير را به‌ميان آورد.
اگر در غدير فقط على بن ابىطالب عليه السلام معرفى مى‌شد آرزوهايى براى روزگار بعد از او شكل مىگرفت، اما با معرفى دوازده امام از نسل پيامبر صلى الله عليه و آله كه سلاله ابراهيم هستند و تا آخرين روز دنيا ادامه امامت آنان است، خداوند اميد همه را قطع كرد.
حضرت فاطمه زهرا عليها السلام در اين باره مى‌فرمايد: به خدا قسم، پيامبر صلى الله عليه و آله در روز غدير ولايت را براى على عليه السلام محكم كرد تا اميد شما را بدين وسيله از آن قطع كند.[۱۰]
در حديثی از امام باقر علیه السلام هم آمده كه خداوند درباره اصحاب صحيفه اين مطلب را قبل از هم‌پيمانى آنان نازل كرد تا شايد از كار خود دست بردارند و از تصميم خود برگردند آنجا كه مى‌فرمايد: «خدا امامت را امرى باقى در نسل او قرار داد تا شايد باز گردند».[۱۱]
پانویس
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ اسرار غدير، ص۱۵۶، بخش۱۰.
- ↑ اسرار غدیر، ص۱۵۹، بخش۱۱ و پاورقی۶ از نسخه «و».
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۴۸.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۲۲۱.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۲۲۱-۲۲۲.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۶، ص۳۳۱، ح۱۹۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۴، ص۱۷۹، ح۱۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۵، ص۲۶۰، ح۲۵.
- ↑ عوالم العلوم، ج۱۱، ص۵۹۵، ح۵۸.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ج۱، ص۲۴۲.
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.