ابن مردویه
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوبکر احمد بن موسی بن مردویه بن فورک |
| تولد | ۳۲۳ ه- اصفهان |
| وفات | ۴۱۰ ه |
| محل دفن | خمینی شهر-اصفهان |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابو سهل بن زیاد قطان، میّون بن اسحاق خراسانی، اسماعیل خطیب |
| شاگردان | ابوعبدالله ثقفی، عبدالرزاق بن عمر، عبدالوهاب بن منده |
| تالیفات | التفسیر المسند للقرآن، کتاب الصحیح، مسند فی الحدیث |
| تحصیلات | بصره، کوفه، بغداد و اهواز |
| مذهب | اهل سنت |
| اطلاعات فرهنگی | |
| زمینه فعالیت | تفسیر، حدیث، رجال، طب، جغرافیا |
ابن مردویه اصفهانی، ابوبکر احمد بن موسی بن مردویه بن فورک، یکی از محدثان و مفسرین بزرگ اهل سنت در قرن چهارم و پنجم هجری است.[۱] او در سال ۳۲۳ هجری در اصفهان به دنیا آمد و در سال ۴۱۰ هجری درگذشت.[۲] ابن مردویه به عنوان یکی از حافظان بزرگ حدیث شناخته شده است[۳] و از شاگردان سلیمان بن احمد طبرانی و ابوالشیخ اصفهانی بود.
زندگی‌نامه[۴][۵]
ابن مردویه در خانواده‌ای اهل علم به دنیا آمد و برای فراگیری حدیث به شهرهای بصره، کوفه، بغداد و اهواز سفر کرد. او در سال ۳۴۹ هجری در بغداد و در سال ۳۵۱ هجری در اهواز بود. ابن مردویه در اصفهان بزرگ شد و در همان‌جا به تحصیل پرداخت.
او از محضر شیوخ متعددی حدیث آموخت،[۶] از جمله:
- ابو سهل بن زیاد قطان
- میّون بن اسحاق خراسانی
- محمد بن عبدالله بن علم الصفار
- اسماعیل خطیب
- محمد بن علی بن دحیم شیبانی
- احمد بن عبدالله بن دلیل
- اسحاق بن محمد بن علی کوفی
- محمد بن احمد بن علی اسواری
- احمد بن عیسی خفاف
- احمد بن محمد بن عاصم کرانی
ابن مردویه شاگردان بسیاری داشت[۷] که از آنها می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
- ابوالقاسم عبدالرحمن بن محمد بن اسحاق اصفهانی
- عبدالوهاب بن منده (برادر عبدالرحمن)
- ابوالخیر محمد بن احمد بن درا
- ابومنصور محمد بن احمد بن شکرویه
- ابوبکر محمد بن حسن بن محمد بن سلیم
- ابوعبدالله ثقفی
- ابومطیع محمد بن عبدالواحد مصری
- احمد بن عبدالرحمان ذکوانی
- عبدالرزاق بن عمر
- عبیدالله بن محمد بن اسحاق بن منده
ابوبکر احمد بن موسی بن مردویه بن فورک ابن مردویه در بیست و سوم یا بیست و چهارم رمضان سال ۴۱۰ هجری درگذشت[۸]و در خمینی‌شهر اصفهان به خاک سپرده شد.
تألیفات
ابوبکر بن مردویه از محدثان پرکار در تألیف و نویسندگان برجسته در علوم مختلف بود. او در زمینه‌های تفسیر، حدیث، رجال، طب، جغرافیا و غیره تألیفاتی داشته است. متأسفانه اکثر آثار او در گذر زمان از بین رفته است و تنها چند صفحه از کتاب «معجم البلدان» و سه مجلس از «الأمالی» او باقی مانده است که در برخی کتابخانه‌های جهان نگهداری می‌شود.
فهرست مؤلفات ابوبکر بن مردویه:[۹]
- تفسیر القرآن (التفسیر المسند للقرآن) - در هفت جلد.
- الأمالی (۳۰۰ مجلس)
- المستخرج علی صحیح البخاری.
- کتاب الصحیح.
- مسند فی الحدیث.
- حدیث الطیر.
- التشهد طرقه وألفاظه (در یک مجلد کوچک).
- جزء فی انتقاء من حدیث أهل البصرة.
- کتاب الأربعین.
- حدیث رد الشمس.
- کتاب المتون.
- کتاب السیرة.
- حدیث السبیل.
- مسانید الشعراء.
- کتاب الدعاء.
- کتاب العلم.
- الأبواب.
- کتاب الفرائد.
- کتاب الأمثال.
- الشیوخ.
- أولاد المحدّثین.
- المعجم.
- معجم البلدان.
- التاریخ.
- تاریخ أصبهان.
- الجامع المختصر فی الطب.
- فضائل ابی‌بکر.
- ما نزل من القرآن فی علی.
- کتاب المناقب.
جایگاه علمی
ذهبی در مورد تعداد شیوخ ابن مردویه گفت: «کم کسی به‌اندازه طبرانی و ابن مردویه به جمع‌آوری احادیث نایل شده است. شیوخ آنها به حدود هزار نفر می‌رسد».[۱۰] برخی بر این باورند که ابن مردویه از حاکم نیشابوری در جمع‌آوری احادیث برتر بوده است.
ذهبی نقل می‌کند که ابوموسی گفته است: «اگر ابن مردویه خراسانی بود، شهرتش از حاکم بیشتر می‌بود».[۱۱] منابع به نبوغ ابن مردویه در روایت، تواضع و ثبات او در نقل احادیث اشاره کرده‌اند.
این عالم اهل سنت به عنوان «ملک الحفاظ»[۱۲] و «طراز المحدثین» شناخته شده است.[۱۳] ذهبی او را «حافظ ثابت علامه» توصیف کرده است.[۱۴] ابونعیم اصفهانی نیز از او به عنوان «حافظ» یاد کرده است که احادیث ائمه و شیوخ را جمع‌آوری کرده است.[۱۵]
ابن مردویه در جمع‌آوری تفصیلات احادیث و روایات مختلف تلاش کرده است. علماء از جمله ذهبی، صفدی،[۱۶] ابن تغری بردی[۱۷] و داودی[۱۸] از او به عنوان حافظ بزرگ و ثقه یاد کرده‌اند.
ذهبی در مورد او گفت: «او از فرسان حدیث بود، فهم و هوشیار بود، بسیار حدیث داشت و از تصانیف او می‌توان فهمید که در حفظ حدیث چه جایگاهی دارد»[۱۹].
ابن قیم الجوزیه نیز از ابن مردویه به عنوان یکی از حفاظ بزرگ نام برده است که احادیث مهمی را روایت کرده است. تاج‌الدین سبکی نیز از او به عنوان یکی از فرسان علم حدیث یاد کرده است.[۲۰]
روایت حدیث غدیر[۲۱]
یکی از علما و بزرگان اهل سنت که حدیث غدیر را نقل کرده احمد بن موسی اصفهانی، ابوبکر، ابن مَردَوَیه (ت ۳۲۳- م ۴۱۰ ق) است.
میرزا محمد بن معتمدخان بدخشانی حدیث غدیر را در «مفتاح النجا» از ابن مردویه نقل کرده است.[۲۲]
سیوطی:[۲۳] ابن مردویه خبره فنّ حدیث و رجال بوده و در این رشته‌ها کتاب نوشته است.
همچنین وی از خبرگانِ صاحب تفسیر و تاریخ بوده و کتاب «المستخرج علی البخاری» از او است.
او از ابوسهل بن زیاد قطّان و دیگران حدیث شنیده است.
روایتِ نزول آیه اکمال و آیه تبلیغ در غدیر[۲۴]
یکی از وجوه دلالت حدیث غدیر بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام نزول آیه اکمال و آیه تبلیغ در رویداد غدیر است.
اختصاص آن به غدیر هم نزد شیعه و غیر شیعه از مسلمات است، و بین مفسرین و محدثین اهل سنت مشهور است، اگر چه بعضی از آنان در صدد انحراف شأن نزول آیه بوده‌اند.
از جمله احمد بن موسی بن مَردَوَیه اصفهانی، ابوبکر، ابن مَردَوَیه (ت ۳۲۳ - م ۴۱۰ ق) است.
میرزا محمد بن معتمدخان بدخشی در «مفتاح النجا فی مناقب آل العبا»:
حدیث نزول آیه اکمال در واقعه غدیر خم را از ابن مردویه از ابوسعید خُدری و نیز از عبدالرزاق رَسعَنی از ابن‌عباس روایت کرده است.[۲۵]
همچنین سیوطی در «الدرّ المنثور» و بدخشی در «مفتاح النجا» نزول آیه تبلیغ در غدیر خم درباره علی علیه السلام را از ابن مَردَوَیه از ابن مسعود نقل کرده است.[۲۶]
ذهبی و سیوطی و زُرقانی و ابن قیم جوزیّه و تاج الدین سُبکی و سمعانی و ابن کثیر و کاتب چَلَبی و شمس الدین محمد ابن جَزَری و دهلوی:[۲۷]
او را توثیق کرده و دقت او در ثبت و ضبط اخبار و رجال و نیز تألیفات او را به خصوص در تفسیر و تاریخ ستوده‌اند.
وی در اصفهان و عراق از ابوسهل بن زیاد قطّان، میمون بن اسحاق خراسانی، محمد بن عبدالله بن علم صفّار، اسماعیل خطبی، محمد بن علی بن دُحَیم شیبانی، احمد بن عبدالله بن دلیل، اسحاق بن محمد بن علی کوفی، محمد بن احمد بن علی اسواری، احمد بن عیسی خفاف، احمد بن محمد بن عاصم کرانی و طبقه ایشان روایت کرده، و ابوالقاسم عبدالرحمن بن منده و برادرش عبدالوهّاب، ابوالخیر محمد بن احمد، ابومنصور محمد بن سکرویه، ابوبکر محمد بن حسن بن محمد بن سُلَیم، ابوعبداللَّه ثقفی، ابومطیع محمد بن عبدالواحد مصری، حمزة بن حسین مؤدِّب اصفهانی و بسیاری دیگر از او روایت کرده‌اند.
وی کتاب‌های «التاریخ» و «التفسیر» و «المسند» و «المستخرج علی البخاری» را نگاشت.
همچنین ابن مردویه ملقّب به لقب حافظ است. لقبی که در اصطلاح دانشمندان علم حدیث از القاب بسیار ارزشمند است.
شیخ علی قاری و بدخشی و در «لواقح الأنوار» در شرح حال سیوطی از ابن حجر، همگی در مورد لقب حافظ و جلالت آن سخن گفته‌اند.[۲۸]
نقل غدیریه حسّان بن ثابت[۲۹]
یکی از وجوه دلالت حدیث غدیر بر امامت و جانشینی، شعر حسّان بن ثابت است.
قضیه شعر سرودن حسّان بن ثابت در روز غدیر خم، در مقابل و به اذن پیامبر صلی الله علیه و آله را شماری از بزرگان اهل سنت نقل کرده‌اند، که از جمله آنان ابن مَردَوَیه (ت ۲۴۰ یا ۲۴۱ - م ۳۲۷ ق) است.
در «کشف الغُمَّة» از ابن مردویه از ابن عباس نزول آیه تبلیغ و حدیث و ماجرای غدیر را نقل کرده است.
ابن عباس می‌افزاید: به خدا سوگند که ولایت علی علیه السلام بر گردن قوم واجب گشت. و حسّان بن ثابت اشعارش را سرود.
پانویس
- ↑ عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار؛ ج9؛ ص101
- ↑ شذرات الذهب ج 3 ص 184
- ↑ ابن مردویه الحافظ الکبیر العلامة أبو بکر أحمد بن موسی بن مردویه الاصبهانی، صاحب «التفسیر» و «التاریخ» و «المستخرج علی البخاری. عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار، ج6، ص: 285. تذکرة الحفاظ ج 3 ص 1065
- ↑ عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار؛ ج6؛ ص284
- ↑ ابن‌مردویه، احمد بن موسی، مناقب علی بن أبی طالب علیه السلام و ما نزل من القرآن فی علی، صفحه: ۱۳، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، قم - ایران، 1382 ه. ش
- ↑ عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار؛ ج9؛ ص103
- ↑ عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار؛ ج9؛ ص103
- ↑ تذکرة الحفاظ ج 3/ 1050. شرح المواهب اللدنیة ج 1/ 68
- ↑ ابن‌مردویه، احمد بن موسی، مناقب علی بن أبی طالب علیه السلام و ما نزل من القرآن فی علی، صفحه: ۲۱، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، قم - ایران، 1382 ه. ش
- ↑ سیر أعلام النبلاء، ج ١٧، ص ٣٦.
- ↑ سیر أعلام النبلاء، ج ١٧، ص ٣٦.
- ↑ الیقین، ص ٩. نهج الحق، ص ٣٥٨.
- ↑ المناقب، ص ٦٨، ٨٩، ١١٧
- ↑ سیر أعلام النبلاء، ج ١٧، ص ٣٠٨.
- ↑ تاریخ أصبهان، ج ١، ص ٢٠٦
- ↑ الوافی بالوفیّات، ج ٨، ص ٨٠١.
- ↑ النجوم الزاهرة، ج ٤، ص ٢٤٥
- ↑ طبقات المفسرین، ج ١، ص ٩٤.
- ↑ و قال الذهبی: «کان من فرسان الحدیث، فهما یقظا متقنا، کثیر الحدیث جدّاً، و من نظر فی توالیفه عرف محلّه من الحفظ. و من تصانیفه کتاب المستخرج علی صحیح البخاری بعلوّ فی کثیر من أحادیث الکتاب حتّی کأنّه لقی البخاری» سیر أعلام النبلاء، ج ١٧، ص ٣٠٨.
- ↑ ابن‌مردویه، احمد بن موسی، مناقب علی بن أبی طالب علیه السلام و ما نزل من القرآن فی علی، صفحه: ۱۳، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، قم - ایران، 1382 ه. ش
- ↑ چکیده عبقات الانوار (حدیث غدیر): ص ۲۵۸.
- ↑ مفتاح النجا (مخطوط).
- ↑ طبقات الحفّاظ: ص ۴۱۲. همچنین ر.ک. تذکرة الحفّاظ: ج ۳ ص ۱۰۵۰. النجوم الزاهرة: ج ۴ ص ۲۵۴. تاریخ اصفهان: ج ۱ ص ۱۶۸. طبقات الداوودی: ج ۱ ص ۹۳. شَذَرات الذهب: ج ۳ ص ۱۹۰.
- ↑ چکیده عبقات الانوار (حدیث غدیر): ص ۴۴۶، ۴۶۳. غدیر در قرآن: ج ۱ ص ۸۷.
- ↑ مفتاح النجا فی مناقب آل العباعلیهم السلام (مخطوط).
- ↑ الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور: ج ۲ ص ۲۹۸. مفتاح النجا (مخطوط). نفحات الازهار: ج ۸ ص۱۹۵، ۲۵۷.
- ↑ تذکرة الحفّاظ: ج ۳ ص ۱۰۵۰. العِبَر فی خبر من غَبَر: حوادث سال ۴۱۰. طبقات الحفّاظ: ص ۴۱۲. شرح المواهب اللَدنیّه: ج ۱ ص ۶۸. زاد المعاد فی هدی خیر العباد: ج ۳ ص ۵۶. طبقات الشافعیة (سُبکی): ج ۱ ص ۳۱۷. الانساب: «الإصبهانی». تاریخ ابن کثیر: ج ۷ ص ۳۵۳. کشف الظنون: ج ۱ ص ۴۳۹. الحصن الحصین من کلام سیدالمرسلین (با شرح قاری): ص ۲۰ و ۲۵. اصول الحدیث (دهلوی).
- ↑ جمع الوسائل فی شرح الشمائل: ص ۷. تراجم الحفّاظ (مخطوط).
- ↑ چکیده عبقات الانوار (حدیث غدیر): ص ۴۷۷.