ارتداد امت پس از پیامبر در خطبه غدیر
مَعاشِرَ النّاسِ، اُنْذِرُکُمْ 
اَنّی رَسُولُ اللَّهِ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِیَ الرُّسُلُ اَفَإِنْ مِتُّ اَوْ قُتِلْتُ انْقَلَبْتُمْ عَلی اَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ الصّابِرینَ
. اَلا وَ اِنَّ عَلِیّاً هُوَ الْمَوْصُوفُ بِالصَّبْرِ وَ الشُّکْرِ، ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ وُلْدی مِنْ صُلْبِهِ
ای مردم! شما را بیم میدهم که «من رسول خدایم، و پیش از من رسولانی آمده و در گذشتهاند، آیا اگر من نیز از جهان بروم یا کشته شوم، شما به آیین پیشینیان خود بازمیگردید، و کسی که به قهقرا بازگردد هرگز به خداوند ضرری نخواهد رسانید و خداوند سپاسگزاران شکیبا را پاداش خواهد داد. آگاه باشید! علی به این دو صفت شکیبایی و سپاسگزاری آراسته است. و پس از او فرزندان من از نسل او (دارای این صفاتند).
ارتداد امت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر موضوعی است که در پیامبر صلی الله علیه و آله برای امت خود درباره امر الهی ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام پیشبینی کرده است.
پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر با استناد به آیه ۱۴۴ آل عمران ارتداد امت را در ترک ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام پیشبینی نمود؛ ارتدادی که نه در ظاهر عبادات، بلکه در زندهکردن روحیات جاهلی در پوشش اسلام تحقق یافت. این آیه هشداری بود که مسلمانان در برابر پیامد رفتار خود مسؤولاند و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز خویش را منذر معرفی کرد.
شکر واقعی نعمت دین، که بزرگترین عطای الهی و از طریق رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله به بشر رسیده، در اطاعت عملی از خدا و رسول و پذیرش امامت معنا مییابد و چنین شاکرانی در قیامت پاداش میگیرند.
پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله، کاملترین مصداق شاکر امیرالمؤمنین علیه السلام بود که با صبر و بردباری دین را حفظ کرد، در حالیکه بسیاری دیگر دین را وسیله مقاصد دنیوی ساختند؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز صبر و شکر امیرالمؤمنین علیه السلام را منحصر و متمایز دانست.
ارتداد امت و معنای آن
بهگفته برخی شارحان خطبه غدیر پیامبر صلی الله علیه و آله در این قسمت از خطبه ارتداد امت درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام را پیشبینی کرده است؛ این پیشبینی با اتکا به آیه ۱۴۴ سورهٔ آل عمران انجام شده است: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرین؛ جز این نیست که محمد صلی الله علیه و آله پیامبری است که پیش از او پیامبرانی دیگر بودهاند. آیا اگر بمیرد یا کشته شود شما به آیین پیشین خود بازمیگردید؟ هر کس که بازگردد هیچ زیانی به خدا نخواهد رسانید. خدا سپاسگزاران را پاداش خواهد داد.
این آیه نشان میدهد که بازگشت به جاهلیت پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله به معنای ارتداد ظاهری و ترک عبادات نبود، زیرا مسلمانان نماز و روزه و حج را ادامه دادند؛ بلکه به معنای زندهکردن روحیات جاهلی چون حسد و کینه در پوشش اسلام بود.
با توجه به علم خداوند به ضمایر بندگان، استفهام در آیه حقیقی نیست بلکه هشداری است تا مسلمانان مراقب باشند اعمال و رسوم جاهلی را دوباره در جامعه خود جاری نسازند.
از آنجا که مردم در این اعمال مختار بودند و میتوانستند به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله پایبند بمانند، در برابر پیامدهای رفتار خود مسؤولاند. بر همین اساس، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز این آیه را تلاوت کرده و خود را منذر معرفی نمودند.[۱]
شکرکنندگان چه کسانی هستند؟
مطلب دیگری که در ذیل این قسمت از خطبه غدیر توسط برخی شارحان خطبه به آن پرداخته شده توضیح این است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شکرکنندگان در آیه ۱۴۴ سوره آل عمران را معرفی کرده است؛ با این توضیح:
شکر نعمت از نظر عقل و شرع واجب است و بزرگترین نعمت الهی دین میباشد؛ زیرا سعادت دنیا و آخرت انسان در پرتو آن تحقق مییابد. از آنجا که دین بهوسیله رسول خدا صلی الله علیه و آله به بشر رسیده، نعمت رسالت بهعنوان مهمترین جلوه این عطای الهی جایگاه ویژهای دارد. و لذا خداوند متعال با صراحت تمام در قرآن مجید بر مؤمنان به سبب دادن این نعمت منت گذاشته و فرموده است:
لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی ضَلالٍ مُبین؛ خداوند بر مؤمنان انعام فرمود آنگاه که از خودشان به میان خودشان پیامبری مبعوث کرد تا آیاتش را بر آنها بخواند و پاکشان سازد و کتاب و حکمت بیاموزد، هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند(آل عمران:۱۶۴).
شکر نعمت دین تنها در گفتار نیست، بلکه در عمل و اطاعت بیقید و شرط از خدا و رسول تحقق مییابد و استمرار آن در امامت معنا پیدا میکند؛ چنین شاکرانی در قیامت پاداش نیکو خواهند داشت.
پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله، کاملترین مصداق شاکر امیرالمؤمنین علیه السلام بود که عمر خود را وقف دفاع از دین و مقابله با انحرافات کرد، هرچند با سختترین فشارها و نابسامانیها روبهرو بود.
در مقابل، بسیاری از مسلمانان دین را وسیله اهداف دنیوی ساختند و حتی پیش از دفن پیکر رسول خدا صلی الله علیه و آله در سقیفه به دنبال قدرت رفتند؛ تنها معدود افرادی چون سلمان، ابوذر و مقداد با تأسی به امیرالمؤمنین علیه السلام بر خط شکر حقیقی پایدار ماندند. رسول خدا صلی الله علیه و آله هم جملهٔ شریفهٔ «أَلَا وَ إِنَّ عَلِیّاً هُوَ الْمَوْصُوفُ بِالصَّبْرِ وَ الشُّکْرِ ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ وُلْدِی مِنْ صُلْبِهِ» را طوری ادا فرموده که افادهٔ حصر میکند؛ چون تقدیم مسندالیه بر مسند مفید حصر است.
نکته ای که در عبارت «بِالصَّبر» به نظر میرسد آن است که این کلمه اشاره است بر اینکه امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله گرفتار مصائب و دردهای دین خواهد شد، که تاریخ صدق مدعا را به اثبات رسانید و دیدیم که او با بردباری مصلحت دین را بر مصالح شخصی مقدم داشت.[۲]
پانویس
منابع
- شرح خطبه غدیر؛ محمدرضا شریفی، اصفهان: انتشارات نورالحیات، ۱۴۴۶ق.
- شرح و تفسیر خطبه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در غدیر خم؛ محمدتقی نقوی، تهران: انتشارات منیر، ۱۳۷۴ش.