شیخ طوسی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی |
| سرشناسی | موسس حوزه علمیه نجف |
| تولد | رمضان سال ۳۸۵ هجری قمری در طوس |
| وفات | ۲۲ محرم سال ۴۶۰ هجری قمری در نجف |
| محل دفن | نجف، خانه شخصی که تبدیل به مسجد شد |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | شیخ مفید، سید مرتضی، حسین بن عبیدالله غضائری و دیگران |
| شاگردان | بیش از ۳۰۰ نفر مجتهد از جمله ابوعلی طوسی (فرزند وی)، شهر آشوب، ابوالفتح کراجکی و دیگران |
| تحصیلات | شاگردی شیخ مفید و سید مرتضی |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات فرهنگی | |
| زمینه فعالیت | فقه، کلام، حدیث، تفسیر قرآن، رجال |
| علت شهرت | بنیانگذار حوزه علمیه نجف، احیای اجتهاد شیعه مستقل |
شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی،[۱] یکی از بزرگترین فقها و متکلمان امامیه در قرون چهارم و پنجم هجری بود که حوزه علمیه نجف را بنیان نهاد. او از اساتید بزرگی چون شیخ مفید و سید مرتضی بهرهها برد و پس از آنان به درجه استادی رسید و کرسی مرجعیت شیعه را اداره کرد. آثار مهمی مانند تهذیب الاحکام و الاستبصار از او به جای مانده که از کتب اربعه حدیثی شیعه بهشمار میروند.
زندگینامه
ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی (۳۸۵ تا ۴۶۰ هجری قمری) که با عناوینی همچون شیخ طائفه و شیخ شناخته میشود،[۲] یکی از بزرگترین فقها، محدثان و متکلمان امامیه در قرون چهارم و پنجم هجری بود. وی تحصیلات مقدماتی خود را تا سن ۲۳ سالگی در زادگاهش طوس به پایان رساند و سپس به بغداد مهاجرت کرد.[۳] در بغداد، ابتدا شاگردی شیخ مفید و سپس سید مرتضی را کرد و بعدها به درجه استادی رسید.[۴] پس از وفات سید مرتضی، به مدت دوازده سال کرسی تدریس استاد را بر عهده داشت و به شهرت بسزایی دست یافت. همچنین به دستور خلیفه عباسی، ریاست کرسی علم کلام در جهان اسلام به او سپرده شد.[۵]
شیخ طوسی مبارزهای علمی را در حوزه فقه و کلام آغاز کرد که باعث شد اجتهاد شیعه از اجتهاد اهل سنت به استقلال برسد. او پس از بیش از چهار دهه اقامت در بغداد،[۶] به دلیل حوادث ناگوار شامل آتشسوزی در کتابخانهها و چندین بار آسیب به محلههای شیعهنشین بغداد، در سال ۴۴۸ قمری به نجف مهاجرت کرد.[۷] این مهاجرت نقطه عطفی در تاریخ تشیع بهشمار میرود؛ زیرا شیخ طوسی حوزه علمیه نجف را به شکلی استوار بنیان نهاد که بیش از هزار سال تاکنون به عنوان مرکزی مهم در علوم دینی شناخته شده است.
شیخ طوسی در گسترههای گوناگون علوم دینی از جمله فقه، اصول فقه، حدیث، کلام، تفسیر قرآن و رجال، آثار ماندگاری را به جای گذاشت که تعداد آنها به بیش از ۲۰۰ اثر میرسد. از جمله مهمترین آثار او میتوان به «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار» که از کتابهای چهارگانه حدیثی در مکتب شیعه هستند، اشاره کرد. در حوزه تفسیر قرآن، کتاب او «التبیان فی تفسیر القرآن» نخستین تفسیر جامع شیعی بر قرآن بهشمار میآید. همچنین کتابهای مهم دیگری مانند «الخلاف» و «المبسوط» در فقه از او باقی مانده است.[۸]
در زندگی علمی خود، شیخ طوسی شاگردان متعددی داشت که شمار قابل توجهی از آنان مجتهدان شیعه و حتی اهل سنت بودهاند. همچنین استادان برجستهای مانند شیخ مفید و سید مرتضی نقش مؤثری در آموزش وی داشتند. پس از وفات سید مرتضی، زعامت علمی جامعه شیعی به عهده شیخ طوسی درآمد و او با تدریس و تألیف و تربیت شاگردان، به تقویت و توسعه مکتب امامیه ادامه داد.
در سال ۴۴۸ قمری، به هنگام حمله سلجوقیان به بغداد که موجب آتشسوزی و نابودی برخی مراکز شیعی شد، شیخ طوسی خانه و کتابخانه خود را ترک کرد و به نجف رفت. او در آنجا مرگ را در سال ۴۶۰ قمری تجربه کرد و در خانه خود که بعدها تبدیل به مسجدی مشهور در نجف شد، دفن گردید.[۹]
تألیفات
تألیفات شیخ طوسی اهمیت ویژهای در تاریخ علوم اسلامی دارند، زیرا وی با دسترسی به منابع عظیم و متنوعی مانند کتابخانه کرخ و کتابخانه سید مرتضی، توانست مجموعهای گسترده و مستند از آثار در حوزههای فقه، کلام، حدیث، تفسیر و رجال تألیف کند که مرجع مهمی برای فقیهان و دانشمندان شیعه در قرنهای بعدی شدند. این آثار به گونهای بودند که حدود یکصد سال پس از او، مخالفت با فتاوا و آراء شیخ طوسی به معنای مخالفت با معیار علمی و فقهی شیعه تلقی میشد و تا مدتها پایه و اساس علوم اسلامی در مکتب امامیه را شکل دادند. ازجمله آثار او میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- «التبیان فی تفسیر القرآن»
- «المسائل الرحبیه»
- «تهذیب الاحکام»
- «الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار»
- «الأمالی»
- «تلخیص الشافی»
- «المفصح فی الامامه»
- «الغیبه»
- «الاقتصاد فی ما یجب علی العباد»
- «النقض علی ابن شاذان فی مسألة الغار»
- «مقدمة فی المدخل الی علم الکلام»
- «ریاضة العقول»
- «ما یعلّل و ما لا یعلّل»
- «المسائل فی الفرق بین النبی و الامام»
- «المسائل الرازیة فی الوعید»
- «ما لا یسع المکلّف الإخلال به»
- «تمهید الاصول»
- «الکافی (شیخ طوسی)»
- «تعلیق ما لا یسع»
- «مسألة فی وجوب الجزیة علی الیهود و المنتمین الی الجبابرة»
- «النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی»
- «المبسوط»
- «الایجاز فی الفرائض»
- «الجُمَل و العقود»
- «المسائل الجنبلانیه»
- «المسائل الحائریه»
- «المسائل الحلبیه»
- «مسألة فی تحریم الفقاع»
- «مسئلة مواقیت الصلاة»
- «مسائل الخلاف»
- «العُدّة فی اصول الفقه»
- «مسألة فی العمل بخبر الواحد»
- «الرجال»
- «اختیار الرجال کشّی»
- «فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین»
- «مختصر فی عمل یوم و لیله»
- «مصباح المتهجد»
- «مختصر المصباح المتهجد»
- «هدایة المسترشد و بصیرة المتعبد»
- «مناسک الحج مجرد العمل و الادعیه»
- «مقتل الحسین»
- «مختصر اخبار المختار»
- «انس الوحید»
- «المسائل الالیاسیه»
- «مسائل ابنالبراج»
- «المسائل الجبریه»
- «المسائل الدمشقیه»
- «المسائل القمیه»
- «مسألة فی الاحوال»
در سند خطبه غدیر
یکی از افرادی که در سند خطبه غدیر در کتاب «الاحتجاج» طبرسی - که به امام باقر علیه السلام منتهی میشود - آمده شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی است.[۱۰]
مسجد غدیر
از زمان وقوع واقعه غدیر آنجا به عنوان مکانی متبرک در تاریخ ثبت شد، و چون بر سر راه حجاج بود هیچگاه از خاطرهها محو نشد. آنجا را به نام مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله نام نهادند و به زیارت آنجا آمدند.[۱۱]
در کنار احیای مسجد غدیر از سوی حضرات معصومین علیهم السلام و اصحاب و علما، از جمله شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) نیز تصریحاتی دارد. او در مصباح المتهجد میگوید: «وقتی حاجی از مکّه به سوی مدینه حرکت کرد و به مسجد غدیر رسید وارد آن شود …».[۱۲]
برای توضیح بیشتر مراجعه شود به عنوان: مسجد غدیر.
پانویس
- ↑ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۹.
- ↑ فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷
- ↑ الرجال، ابن داود حلی، ج۱، ص۱۶۹
- ↑ درآمدی بر فقه شیعه، ج۱، ص۳۷۷–۳۷۹
- ↑ فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۹۰
- ↑ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۳۰، ص۳۴۲.
- ↑ البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۱۹،
- ↑ معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴–۱۱۵.
- ↑ معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ اسرار غدیر: ص ۱۰۹.
- ↑ چهارده قرن با غدیر: ص ۲۱۲. غدیر کجاست؟: ص ۳۲.
- ↑ مصباح المتهجد: ص ۷۰۹.