آيه ۱۵ یونس و غدیر: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۵۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
== | {{جعبه اطلاعات آیه | ||
| عرض = | |||
| تصویر =آیه ۱۵ سوره یونس.png | |||
| اندازه تصویر = | |||
| توضیح_تصویر = | |||
| عنوان =آيه ۱۵ یونس و غدیر | |||
| سوره =یونس | |||
| آیه =۱۵ | |||
| جزء =۱۱ | |||
| شأن نزول = | |||
| مکان نزول =مکه | |||
| موضوع =تبدیل‌ناپذیری منتخب الهی غدیر با دیگران | |||
| صوت =صوت ۱۵ یونس.mp3 | |||
| توضیح صوت =ترتیل آیه ۱۵ سوره یونس با صدای شهریار پرهیزگار | |||
}} | |||
'''آیه ۱۵ سوره یونس''' آیه‌ای که در پاسخ به منافقانی نازل شد که پس از نصب امام علی علیه السلام در غدیر خواهان جایگزینی او با فرد دیگری شدند. در این آیه، مقام ولایتْ مقامی الهی تلقی شده که پیامبر صلی الله علیه و آله هم توان تغییر آن را ندارد. | |||
بستر نزول آیه ۱۵ سوره یونس چنین ترسیم شده است: پس از اتمام [[خطبه غدیر]] و [[بیعت]] همگانى با اميرالمؤمنين عليه السلام، [[منافقین]] براى شبههاندازى در رخداد غدیر مسئله جایگزینی على عليه السلام با کسی ديگری را مطرح کردند. آنگاه نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و با گستاخى اين درخواست را مطرح كردند. در این درخواست [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبكر]] و [[عمر بن خطاب|عمر]] به‌عنوان گزینه‌های جایگزینی پیشنهاد شدند. پيامبر در پاسخ گفت: من اين كار را با رأى خود انجام نداده‌ام كه درباره آن اختيارى داشته باشم. اين خداوند است كه به من دستور داده و آن را بر من واجب كرده است. در این هنگام خداوند در پاسخ به آنان آيه ۱۵ سوره يونس را نازل كرد در رد درخواست آنان نازل شد. روایاتی در تأیید شأن نزول این آیه در منابع آمده است. | |||
آنچه از نزول آیه ۱۵ سوره یونس در شأن غدير استفاده شده پنج نكته است که از سوی برخی محققان چنین تفصیل داده شده است: اینکه غدیر از آیات روشن الهی است؛ اینکه منکر غدیر منکر روز قیامت است؛ اینکه على عليه السلام قرآن ناطق است و اینکه غدیر امری الهی و آسمانی بوده است؛ اینکه اعتراض‌کنندگان و پیشنهاددهندگان جایگزینی کافر هستند. | |||
== آیه‌ای درباره منکران غدیر == | |||
آیه ۱۵ سوره یونس از جمله آياتى دانسته شده كه در غدير و پس از [[خطبه غدیر]] در مورد طرح [[منافقین]] (جايگزينى شخص ديگرى براى [[جانشین|خلافت]] به‌جاى اميرالمؤمنين عليه السلام) بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده است:<ref>برای اطلاع بیشتر درباره این آیه و غدیر نگاه کنید: غدير در قرآن، ج۱، ص۳۵۱-۳۶۱؛ واقعه قرآنى غدير، ص۱۴۱.</ref> | |||
= | {{قرآن|وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما يَكُونُ لِى أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِى إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما يُوحى إِلَيَّ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّى عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ|ترجمه=و هنگامى كه آيات روشن ما بر آنان تلاوت مىشود، كسانى كه اميد ملاقات ما را ندارند مىگويند: قرآنى غير از اين براى ما بياور يا آن را تبديل كن. بگو: براى من چنين حقى نيست كه آن را از پيش خود تبديل نمايم. من جز آنچه بر من وحى مىشود تابع چيز ديگرى نيستم. من اگر سرپيچى از امر پروردگارم نمايم، از عذاب روزى بزرگ مى‌ترسم}}. | ||
== موقعيت تاريخى نزول == | |||
موقعیت تاریخی نزول آیه ۱۵ سوره یونس چنین ترسیم شده است: پس از اتمام [[خطبه غدیر]] و [[بیعت]] همگانى با اميرالمؤمنين عليه السلام، چهارمين روشى كه [[منافقین]] براى شبههاندازى در رخداد غدیر در پيش گرفتند مسئله جایگزینی على عليه السلام با کسی ديگر بود. آنان ابتدا اين مطلب را در بين خود مطرح كردند و گفتند: اى كاش امام ديگرى غير از على براى ما قرار مىداد و به‌جاى او ديگرى را جايگزين مىكرد. قلبهاى ما هرگز طاقت ولايت على همراه با اطاعت او را ندارد. از پيامبر بخواهيم كه او را براى ما به ديگرى تبديل كند. اى كاش على را امام قرار نمىداد و ما را امام قرار مىداد، يا اكنون كه او را امام قرار داده تغيير مىداد و ما را به‌جاى او قرار مىداد. | |||
آنگاه نزد | آنگاه نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و با گستاخى اين درخواست را مطرح كردند. سخنگوى آنان [[معاذ بن جبل]]، يكى از امضاكنندگان [[صحیفه ملعونه اول]] بود. در این درخواست [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبكر]] و [[عمر بن خطاب|عمر]] به‌عنوان گزینه‌های جایگزینی پیشنهاد شدند؛ امری که نشان‌دهنده منشأ توطئهها بود. آنان گفتند: يا رسول اللَّه، مردم تازه مسلمان شده‌اند و راضى نمى‌شوند كه نبوت در شما و امامت در پسر عمويتان باشد. اگر آن را به غير او منتقل نماييد بهتر خواهد بود. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: من اين كار را با رأى خود انجام نداده‌ام كه درباره آن اختيارى داشته باشم. اين خداوند است كه به من دستور داده و آن را بر من واجب كرده است. در این هنگام خداوند در پاسخ به آنان آيه ۱۵ سوره يونس را نازل كرد. با نزول این آیه روشن شد که كرد پیامبر حق تغيير جانشین الهی خود را ندارد و در كوچک‌ترين سرپيچى در اعلان ولايت على عليه السلام از عذاب الهى هراسان است.<ref>تفسیر فرات الکوفی، ص۱۷۷؛ بحارالانوار، ج۲۳، ص۲۱۰؛ بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۴۸؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۶۰-۱۶۱؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۹۷؛ الصراط المستقيم، ج۱، ص۳۱۴.</ref> | ||
== احادیثی درباره شأن نزول آیه == | |||
روایاتی كه جزئيات و مراحل توطئه منافقين برای جایگزینی منتخب غدیر را ترسيم می‌كند چهار حديث دانسته شده است: | |||
خداوند | === حديث اول === | ||
[[امام باقر علیه السلام]] درباره مرحله اول توطئه، كه در مجلس خصوصى خواهان امام ديگرى به‌جاى على عليه السلام شدند، چنين بيان مىکند: اينكه خدا مى‌فرمايد: «قرآنى غير از اين بياور يا اين را تبديل كن»، اين سخن دشمنان پيامبر صلى الله عليه و آله است كه پشت سر حضرت سخن مىگفتند و گمان مىكردند خداوند سخن آنان را نمىشنود. آنان مىگفتند: «اى كاش امام ديگرى غير از على براى ما قرار مىداد و به‌جاى او ديگرى را جايگزين مىكرد»! خداوند عزوجل در رد سخن آنان فرمود: «بگو: من حق ندارم از پيش خود او را تبديل به ديگرى نمايم»؛ يعنى اميرالمؤمنين على بن ابىطالب عليه السلام را. «جز آنچه بر من وحى مىشود تابع چيز ديگرى نيستم»؛ يعنى آنچه درباره على عليه السلام بر من وحى شده است.<ref>تفسیر فرات الکوفی، ص۱۷۷.</ref> | |||
=== حديث دوم === | |||
در [[احاديث مرتبط با غدير|حدیث]] ديگرى همين منظره تمايل غاصبان خلافت آمده و در واقع اين توطئه از سوى آنان براى مطرح‌شدن خودشان برای خلافت بوده است: كلام خداوند تعالى: «كسانى كه اميد ملاقات ما را ندارند گفتند: قرآنى غير از اين بياور يا آن را تبديل به غير آن كن». اين سخن دشمنان خدا پشت سر پيامبر صلى الله عليه و آله است، در حالى كه گمان مىكردند آن حضرت سخنشان را نمىشنود كه گفتند: «اى كاش على را امام قرار نمىداد و ما را امام قرار مىداد؛ يا اكنون كه او را امام قرار داده تبديل مىكرد و ما را به‌جاى او قرار مىداد». خداوند عزوجل در رد آنان فرمود: بگو براى من چنين حقى نيست كه آن را از پيش خود تبديل نمايم.<ref>مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۳۹؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۶۱.</ref> | |||
=== حديث سوم === | |||
[[امام باقر علیه السلام]] در حديث ديگرى، مرحله جدىتر اين توطئه (تصريح به نام [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبکر]] و عمر) را با تکیه بر آیه ۱۵ یونس چنین ترسیم کرد: | |||
كلام خداوند تعالى: «هنگامى كه آيات روشن ما بر آنان تلاوت مىشود، كسانى كه اميد ملاقات ما را ندارند مىگويند: قرآنى غير از اين براى ما بياور يا آن را تبديل كن. بگو: براى من چنين حقى نيست كه آن را از پيش خود تبديل نمايم. من جز آنچه بر من وحى مىشود تابع چيز ديگرى نيستم». منظور از اين كلام خداوند آن است كه گفتند: «اگر به‌جاى على عليه السلام ابوبكر و عمر را قرار دهد، تابع او مىشويم».<ref>بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۴۸، ح۱۲۴.</ref> | |||
=== حديث چهارم === | |||
[[حذیفه یمانی]]، كه خود حاضر در غدير بود، مرحله نهايى اين توطئه را چنين ترسيم کرده است: منافقين به‌هم نگاه كردند و گفتند: «قلبهاى ما هرگز طاقت ولايت على همراه با اطاعت او را ندارد. از پيامبر بخواهيم كه او را براى ما تبديل كند». آنان نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و اين درخواست خود را به او خبر دادند. خداوند متعال آيهاى از قرآن كريم نازل كرد: «بگو من حق ندارم از پيش خود آن را تغيير دهم. من جز آنچه بر من وحى مىشود تابع چيز ديگرى نيستم. من اگر سرپيچى از امر پروردگارم نمايم، از عذاب روزى بزرگ مى‌ترسم».<ref>الاقبال، ج۲، ص۲۴۱-۲۴۲؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۹۷.</ref> | |||
=== حدیث پنجم === | |||
در چهار روايت قبل، به جواب‌بودن آيه ۱۵ یونس به سخن منافقان در غدير و نزول آن در آن موقعيت تصریح شده است. در يک [[حدیث]] از [[امام کاظم علیه السلام]] شأن نزول اين آيه در غدير پس از سخن [[معاویة بن ابی‌سفیان]] ذكر شده است. اين حديث منافاتى با احاديث قبلى ندارد، زيرا اين گفت‌وگوها بين منافقان از جمله معاويه بوده و در همين حديث سخن مطرح‌شده به جمع آنان نسبت داده شده است. متن حديث چنين است: معاويه پسر هند برخاست و با تكبر به راه افتاد و با حال غضب از مجلس غدير خارج شد در حالى كه مىگفت: «به‌خدا قسم محمد را بر گفتارش تصديق نمىكنيم». خداوند اين آيه را نازل كرد: «كسانى كه اميد ملاقات ما را نداشتند گفتند: قرآنى غير از اين بياور يا آن را تبديل كن»، منظورشان اين بود كه امامانى غير از على براى ما قرار ده. همه اينها از روى حسد نسبت به على عليه السلام بود كه پاک‌ترين بود. اين اظهار حسد بود و آنچه در سينههايشان نهفته بود بزرگتر از اين بود.<ref>الصراط المستقيم، ج۱، ص۳۱۴.</ref> | |||
== تحليل اعتقادى آیه در رخداد غدیر == | |||
آنچه از نزول آیه ۱۵ سوره یونس در شأن غدير استفاده شده پنج نكته است که از سوی برخی محققان چنین تفصیل داده شده است: | |||
=== غدير از آيات روشن الهى === | |||
ولايتى كه در غدير مطرح شد از آيات بينات الهى است؛ چرا كه خداوند مى‌فرمايد: «هنگامى كه آيات روشن ما بر آنها تلاوت شود...». اين بدان معنى است كه اعلان ولايت در غدير هم از آيات و حجتهاى الهى بر مردم است، كه خداوند بدين وسيله تا ابد بر انسان‌ها اتمام حجت کرد و هم برنامه غدير به‌قدرى دقيق بود كه مطلب براى همه روشن شد و عذرى براى كسى باقى نگذارد؛ چنانكه حضرت زهرا عليها السلام مى‌فرمايد: «بعد از روز غدير خم، خداوند هيچ دليل و عذرى براى احدى باقى نگذاشته است».<ref>دلائل الامامة، ص۱۲۲؛ بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۶۱.</ref> | |||
=== منكر غدير منكر قيامت === | |||
كسانى كه تحمل ولايت على عليه السلام را نداشتند و خواهان جايگزينى بودند، از سوى خداوند صريحاً منکران روز قيامت معرفى شده‌اند: «كسانى كه اميد ملاقات ما را ندارند». اين بدان معناست كه پيشنهاد تبديل در امر امامت به‌معناى ناآشنايى با مبانى اسلام و بى‌اعتقادى به صدور فرامان‌های آن از منبع وحى است. دارنده چنين اعتقادى در واقع با خدا كارى ندارد و از قيامت نمىترسد، بلكه فقط به فكر تأمين خواستههاى دنيوى خويش است، به هر صورت كه ممكن شود. اين چيزى است كه در همه خلفاى غاصب، از [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبكر]] و [[عمر بن خطاب|عمر]] گرفته تا [[بنی امیه|بنىاميه]] و [[بنی عباس|بنىالعباس]]، مشهود است. | |||
=== على عليه السلام قرآن ناطق === | |||
با تصريح روايات بر نزول آيه ۱۵ یونس در مورد اعلان ولايت در غدير، كلمهاى كه در آیه منطبق بر اميرالمؤمنين عليه السلام مىشود كلمه «قرآن» است؛ چرا كه از قول دشمنان على عليه السلام مى‌فرمايد: «قرآنى غير از اين بياور». امام صادق عليه السلام نيز در تفسير آيه مى‌فرمايد: منظور اميرالمؤمنين عليه السلام است.<ref>تفسير القمى، ج۱، ص۳۱۰؛ بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۴۸، ح۱۲۵. </ref> اين معناى قرآن ناطق بودن اميرالمؤمنين عليه السلام و معادل‌بودن او با قرآن است كه در [[حدیث ثقلین فراز حساس خطبه غدیر|حدیث ثقلین]] بيان شده، آنجا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: من در ميان شما دو چيز گران‌بها باقى مىگذارم كه اگر به آن دو تمسک كنيد، هرگز گمراه نمىشويد: كتاب خدا و اهل بيتم. خداوند لطيف خبير به من سپرده كه اين دو از يكديگر جدا نمى‌شوند تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند مانند اين دو (حضرت دو انگشت سبابه خود را كنار يكديگر قرار دادند)، نه مانند اين دو (حضرت انگشت سبابه و وسط را نشان دادند).<ref>کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ص۵۹.</ref> | |||
=== آسمانى بودن غدير === | |||
سه قسمت در آیه ۱۵ سوره یونس ارتباط غدير با وحى را از جوانب مختلف تأیید می‌کند و هر يک از آنها دليلی بر آسمانى‌بودن غدير است. اين سه قسمت چنین تحلیل شده‌اند: | |||
==== | ==== اول: برنامه ربّانى پيامبر صلى الله عليه و آله ==== | ||
«من حق ندارم آن را از پيش خود تبديل نمايم». اين جمله ناظر به برنامه ربّانى پيامبر صلى الله عليه و آله برای رسالت خويش است: اینکه در همه موارد معارف و احكام اسلام - بدون استثناء- از خود سخن نمى‌گويد؛ او امين پروردگار است كه هرگز در وحی الهی تغييرى نمىدهد. بنابراين با قاطعيت به همه اهل جهان اعلام شده كه غدير يک امر الهى است كه هيچ كس قادر به تغيير و تبديل آن نيست و انجام هر تغييرى در آن، از سوى هر كس، مخالفت مستقيم با فرمان خداست. پس کار اهل [[سقیفه]] و اتباع آنان {{متن عربی|تبديل مِنْ تِلْقاءِ نَفْس}} (تغییر به دلخواه) است كه حتى شخص پيامبر صلى الله عليه و آله خود را از آن برئ مىداند. | |||
==== دوم: وَحْيانى بودن غدير ==== | |||
«من تابع نيستم، مگر آنچه بر من وحى مىشود». اين جمله صراحت در وحيانى‌بودن غدير دارد. گذشته از عبارت {{متن عربی|يُوحى إِلَىَّ}} كه تصريح به حضور وحى در غدير است، كلمه {{متن عربی|أَتَّبِعُ}} اين معنى را محكم‌تر مى‌كند كه اصلاً براى پيامبر خدا راه ديگرى وجود ندارد؛ يعنى اگر پيرو وحى نباشد، پس ناچار پيرو انسان‌ها خواهد بود يا از هواى نفس خويش سخن خواهد گفت. گويا حضرت با قاطعيت مى‌فرمايد: من تابع وحى هستم و بس. من هيچ منبعى جز وحى براى رسالتم ندارم. من از غير آنچه خدا به‌وسيله وحى بر من نازل مى‌كند مطلب ديگرى براى ابلاغ به مردم ندارم. اين قسمت آيه تداعى‌كننده قسمت اول [[آيه ۶۷ مائده و غدیر|آیه تبلیغ]] است كه می‌گوید آنچه درباره غدير تبليغ مىكنى از جانب خداوند نازل شده است. | |||
==== سوم: حُجَج منتخب خدا ==== | |||
«من اگر از امر پروردگارم سرپيچى كنم، از عذاب روز عظيمى مى‌ترسم». اين جمله ناظر به اين است كه حجج الهى بندگان منتخب خدا هستند كه هرگز تخطى از امر الهى در رسالتشان ندارند. خوفى كه آنان از خدا دارند از همه بندگان بالاتر است و این مانع سرپيچى آنان از امر الهى است. درباره غدير معناى اين جمله چنين مىشود كه وقتى ولايت على عليه السلام از طرف خداست و من حق تغيير آن را ندارم، يک راه مى‌ماند و آن اينكه عصيان پروردگار نمايم و آن را تبديل کنم؛ در حالى كه من از عذاب الهى وحشت دارم و خداترسى اين اجازه را به من نمىدهد. اين قسمت آيه تداعى‌كننده قسمت دوم [[آيه ۶۷ مائده و غدیر|آیه تبلیغ]] است كه فرمود: «اگر ولايت را ابلاغ نكنى، رسالت خدا را نرساندهاى» و پيامبر صلى الله عليه و آله در شرح آن فرمود: آنچه خدا به من وحى كرده ادا مىنمايم از خوف اينكه مبادا اگر انجام ندهم، عذابى از او بر من فرود آيد كه هيچ كس نتواند آن را دفع كند.<ref>برای اطلاع بیشتر نگاه کنید: اسرار غدير، ص۱۳۸، بخش۲.</ref> | |||
مُفضَّل از [[امام صادق علیه السلام]] يک جمعبندى در تفسير اين آيه نقل كرده كه همه اين جوانب سه‌گانه را در بر مىگيرد. او از آن حضرت درباره {{متن عربی|ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ}} سؤال كرد و حضرت فرمود: آنان گفتند: «على را تبديل كن» و معنايش اين بود كه: «او را تبديل كن و يا خليفهاى غير از او براى ما قرار ده». خداوند سبحان در جواب گفته آنان به پيامبرش فرمود: «بگو من حق ندارم آن را از پيش خود تغيير دهم، من -در ولايت او بر شما- جز آنچه بر من وحى شده تابع چيز ديگرى نيستم. من اگر از پروردگارم -در بيان ولايت- سرپيچى كنم از عذاب روز عظيمى ترس دارم.<ref>الكافى، ج۱، ص۴۱۹، ح۳۷؛ بحارالانوار، ج۲۳، ص۲۱۰، ح۱۵؛ تأويل الآيات الظاهره، ص۲۲۰.</ref> | |||
در | |||
=== پنجم: كفر اعتراض‌كنندگان بر غدير === | |||
با توجه به رواياتى كه درخواست‌كنندگان جایگزینی على عليه السلام را معرفى كرده، دقت در متن آيه كه بيانگر اعتقاد قلبى اعتراض‌كنندگان به منصوب‌نبودن على عليه السلام از سوى خداست، تصوير پنهان اين پيشنهاد به‌دست مى‌آيد که چنین مورد تحلیل قرار گرفته است: | |||
==== | ==== نكته اول: توطئهاى با عنوان تقاضاى جایگزینی ==== | ||
درخواست جایگزینی از سوى آنان پس از شنيدن [[خطبه غدیر]] بود، كه حضرت در آن مسئله ولايت، الهى‌بودن آن، امر بودن آن و نزول [[آيه ۶۷ مائده و غدیر|آیه تبلیغ]] را كاملاً بيان کرد و حتى بيعت زبانی گرفت. بنابراين اصلاً جايى براى اين پيشنهاد نبود و مطرح‌كردن آن حاكى از مطلب ديگرى بود. | |||
==== نكته دوم: پيشنهادِ مخالفتِ خدا با درخواست تبديل ==== | |||
وقتى خداوند در پاسخ آنان سه مسئله «از پيش خود گفتن»، «پيروى از وحى» و «عصيان و سرپيچى از امر پروردگار» را مطرح می‌کند، ناظر به اين است كه آنان متوجه بودهاند كه اين اعتراضشان چنين مفهومى دارد؛ گويا در پيشنهادشان به پيامبر صلى الله عليه و آله چنين گفتهاند: اى فرستاده خدا، اگر چه ما از خطبه تو فهميديم كه ولايت على از طرف خداست و كوتاهى در آن نرساندن رسالت الهى و مستوجب عذاب است، پس از چنين تأكيدى روشن است كه خداوند راه تغيير و تبديل در اين باره را بسته است؛ ولى بيا و از پيش خود دست به چنين اقدامى بزن و صاحب مقام ولايت را تغيير ده و به وحى كارى نداشته باش و از اينكه عصيان پروردگار پيش مى‌آيد نگران مباش! اگر آنان اين‌گونه هم نگفته باشند، مطرح‌كردن چنين پيشنهادى بعد از آن خطابه غَرّا جز اين معنى را نمىدهد. به همین دلیل حضرت در پاسخ آنان می‌گوید: من از پيش خود چنين كارى را نمىتوانم انجام دهم و من تابع خدايم و هرگز از امر خدا سرپيچى نمی‌كنم. | |||
==== | ==== نكته سوم: پيشنهاد تبديل مساوى با كفر ==== | ||
در آيه اعتراض‌كنندگان صريحاً افراد بىاعتقاد به قيامت معرفى شده‌اند، آنجا كه آنان را «کسانی که به دیدار ما امیدی ندارند» معرفی می‌کند؛ يعنى اگر كسى خود را در انتظار روزى بداند كه بايد پاسخگوى پروردگارش باشد، هرگز جرأت چنين پيشنهادى را به خود نمىدهد. او به‌خوبى مىفهمد كه خدا حجت را تمام كرده و اگر بنا باشد در هر يک از اوامر الهى بندگان پيشنهاداتى براى خدا داشته باشند، معنايى جز مسخره‌كردن خدا نخواهد داشت. | |||
==== نتيجه‌گيرى از نكات سه‌گانه ==== | |||
پيشنهادكنندگان جایگزینی على عليه السلام با ديگرى به خدا و روز جزا اعتقاد نداشتند. براى آنان نبوت پيامبر صلى الله عليه و آله هم رياست‌طلبى بود و معتقد بودند كه حضرت پس تسلط خود، اكنون مىخواهد خویشاوند خود را بر مردم مسلط كند، چنانكه به‌صراحت اين را گفتند.<ref>غدير در قرآن، ج۱، ص۲۲۲.</ref> با اين اعتقاد مسئلهاى به نام ارتباط ولايت با خدا را بهانهاى از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله براى تحكيم سخنان خود مىدانستند. با چنين تفكرى به‌راحتى پيشنهاد جایگزینی دادند و بر آن اصرار ورزيدند و اميد داشتند كه بتوانند حضرت را وادار به خواسته خود كنند. خدا و رسول هم در برابر اين پيشنهاد پاسخ قاطع دادند و بار ديگر ارتباط غدير با وحى را مؤكد نمودند تا بر همه مشخص شود که خلافت الهی قابل تغییر نیست. آن كس كه مقام ولايت را منصوب كرده خداى حكيم است كه هر كارى را از روى حكمت انجام مىدهد و معرفى على عليه السلام در غدير براى مقام امامت و خلافت اقتضاى حكمت الهى است كه تغيير در آن معنى ندارد. | |||
==== اعتراض‌كنندگان چه كسانى بودند؟ ==== | |||
دانستن اين نكته كه اعتراض‌كنندگان در غدير در واقع بت‌پرستان سابق بودند که اسلام را مسخره مىكردند، تحليل بسيارى از آنچه در حاشيه غدير از سوى دشمنان به وقوع پيوست را آسان مى‌كند. همچنین، پايه اقدامات مخرّب اهل [[سقیفه]] را در طول حكومتشان روشن مىکند. در نامه [[عمر بن خطاب|عمر]] به [[معاویة بن ابی‌سفیان]] اسرار این اعتراض روشن می‌شود. | |||
در | او در آغاز نامهاش چنين مىنويسد: به هُبَل و به بتهاى كوچک و بزرگ و به لات و عُزّى قسم، كه عمر از آغازى كه آنها را عبادت كرده، انكارشان ننموده است و هرگز خدايى براى كعبه عبادت نكرده و هيچ سخنى از محمد را تصديق نكرده و سر تسليم در برابر او نشان نداده، مگر براى آنكه بر او حيله كند و ضربه ناگهانى بر او بزند. او براى ما سحر عظيمى را آورد كه سحر او از سحر بنىاسرائيل بالاتر بود. او گذشته از سحر آنان چيزهاى تازه‌اى آورد كه اگر آنان حاضر بودند، اقرار مىكردند كه او سيد ساحران است. اى پسر ابوسفيان، بر روش قوم خود باش و از دين خود پيروى كن و بر آنچه گذشتگانت به آن معتقد بودهاند وفادار باش كه انكار كردند اين كعبهاى را كه مىگويند براى آن خدايى هست كه دستور داده به آنجا بيايند و طواف كنند و آن را قبله آنان قرار داده است... . مگر از پرستش بتها و لات و عُزّى كه از سنگ و چوب و مس و نقره و طلا هستند چه ايرادى ديده بود. نَه! قسم به لات و عزّى، ما هيچ دليلى براى خروج از اعتقادى كه قبلاً داشتيم نيافتيم، اگر چه آنان مردم را به اشتباه انداختند. با چشم بصيرت بنگر و با گوش شنونده دل بسپار و با عقل و قلبت در كار آنان دقت كن و از لات و عُزّى تشكر كن كه ابوبكر بر امت محمد خليفه شد و در اموال و خون و دين و جان و حلال و حرام آنان حكومت و تصرف كرد.<ref>بحارالانوار، ج۳۰، ص۲۸۹.</ref> | ||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
==منابع== | |||
{{منابع}} | |||
* '''اسرار غدیر'''؛ محمدباقر انصاری، قم: نشر مولود کعبه، ۱۴۲۰ق. | |||
* '''بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار'''؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. | |||
* '''تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة'''؛ شرف‌الدین علی حسینی استرآبادی، تحقیق: حسین استادولی، قم:مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۹ق. | |||
* '''تفسير فرات الکوفی'''؛ فرات بن ابراهیم کوفی، تحقیق: محمد الکاظم، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۰ق. | |||
* '''تفسير القمی'''؛ على بن ابراهيم قمى، تحقیق: طيّب موسوى جزائرى، قم: دار الكتاب، ۱۴۰۴ق. | |||
* '''دلائل الامامة'''؛ محمد بن جریر طبری صغری، تحقیق: قسم الدراسات الإسلامية مؤسسة البعثة، قم: مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳ق. | |||
* '''الصراط المستقيم إلی مستحقی التقديم'''؛ علی بن محمد نباطی عاملی، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران: مکتبة المرتضوية، ۱۳۸۴ق. | |||
* '''غدیر در قرآن، قرآن در غدیر'''؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش. | |||
* '''کتاب سلیم بن قیس الهلالی'''؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاء‌الدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامية)، ۱۴۰۷ق. | |||
* '''مناقب آل ابی‌طالب'''؛ محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، تحقیق: محمدحسین آشتیانی و سید هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسه انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق. | |||
* '''واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی'''؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش. | |||
{{پایان منابع}} | |||
[[رده:قرآن و غدیر]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۳ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۵۶
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | یونس |
| شماره آیه | ۱۵ |
| جزء | ۱۱ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | تبدیل‌ناپذیری منتخب الهی غدیر با دیگران |
| ترتیل آیه | |
آیه ۱۵ سوره یونس آیه‌ای که در پاسخ به منافقانی نازل شد که پس از نصب امام علی علیه السلام در غدیر خواهان جایگزینی او با فرد دیگری شدند. در این آیه، مقام ولایتْ مقامی الهی تلقی شده که پیامبر صلی الله علیه و آله هم توان تغییر آن را ندارد.
بستر نزول آیه ۱۵ سوره یونس چنین ترسیم شده است: پس از اتمام خطبه غدیر و بیعت همگانى با اميرالمؤمنين عليه السلام، منافقین براى شبههاندازى در رخداد غدیر مسئله جایگزینی على عليه السلام با کسی ديگری را مطرح کردند. آنگاه نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و با گستاخى اين درخواست را مطرح كردند. در این درخواست ابوبكر و عمر به‌عنوان گزینه‌های جایگزینی پیشنهاد شدند. پيامبر در پاسخ گفت: من اين كار را با رأى خود انجام نداده‌ام كه درباره آن اختيارى داشته باشم. اين خداوند است كه به من دستور داده و آن را بر من واجب كرده است. در این هنگام خداوند در پاسخ به آنان آيه ۱۵ سوره يونس را نازل كرد در رد درخواست آنان نازل شد. روایاتی در تأیید شأن نزول این آیه در منابع آمده است.
آنچه از نزول آیه ۱۵ سوره یونس در شأن غدير استفاده شده پنج نكته است که از سوی برخی محققان چنین تفصیل داده شده است: اینکه غدیر از آیات روشن الهی است؛ اینکه منکر غدیر منکر روز قیامت است؛ اینکه على عليه السلام قرآن ناطق است و اینکه غدیر امری الهی و آسمانی بوده است؛ اینکه اعتراض‌کنندگان و پیشنهاددهندگان جایگزینی کافر هستند.
آیه‌ای درباره منکران غدیر
آیه ۱۵ سوره یونس از جمله آياتى دانسته شده كه در غدير و پس از خطبه غدیر در مورد طرح منافقین (جايگزينى شخص ديگرى براى خلافت به‌جاى اميرالمؤمنين عليه السلام) بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده است:[۱]
وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما يَكُونُ لِى أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِى إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما يُوحى إِلَيَّ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّى عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ؛ و هنگامى كه آيات روشن ما بر آنان تلاوت مىشود، كسانى كه اميد ملاقات ما را ندارند مىگويند: قرآنى غير از اين براى ما بياور يا آن را تبديل كن. بگو: براى من چنين حقى نيست كه آن را از پيش خود تبديل نمايم. من جز آنچه بر من وحى مىشود تابع چيز ديگرى نيستم. من اگر سرپيچى از امر پروردگارم نمايم، از عذاب روزى بزرگ مى‌ترسم 
.
موقعيت تاريخى نزول
موقعیت تاریخی نزول آیه ۱۵ سوره یونس چنین ترسیم شده است: پس از اتمام خطبه غدیر و بیعت همگانى با اميرالمؤمنين عليه السلام، چهارمين روشى كه منافقین براى شبههاندازى در رخداد غدیر در پيش گرفتند مسئله جایگزینی على عليه السلام با کسی ديگر بود. آنان ابتدا اين مطلب را در بين خود مطرح كردند و گفتند: اى كاش امام ديگرى غير از على براى ما قرار مىداد و به‌جاى او ديگرى را جايگزين مىكرد. قلبهاى ما هرگز طاقت ولايت على همراه با اطاعت او را ندارد. از پيامبر بخواهيم كه او را براى ما به ديگرى تبديل كند. اى كاش على را امام قرار نمىداد و ما را امام قرار مىداد، يا اكنون كه او را امام قرار داده تغيير مىداد و ما را به‌جاى او قرار مىداد.
آنگاه نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و با گستاخى اين درخواست را مطرح كردند. سخنگوى آنان معاذ بن جبل، يكى از امضاكنندگان صحیفه ملعونه اول بود. در این درخواست ابوبكر و عمر به‌عنوان گزینه‌های جایگزینی پیشنهاد شدند؛ امری که نشان‌دهنده منشأ توطئهها بود. آنان گفتند: يا رسول اللَّه، مردم تازه مسلمان شده‌اند و راضى نمى‌شوند كه نبوت در شما و امامت در پسر عمويتان باشد. اگر آن را به غير او منتقل نماييد بهتر خواهد بود. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: من اين كار را با رأى خود انجام نداده‌ام كه درباره آن اختيارى داشته باشم. اين خداوند است كه به من دستور داده و آن را بر من واجب كرده است. در این هنگام خداوند در پاسخ به آنان آيه ۱۵ سوره يونس را نازل كرد. با نزول این آیه روشن شد که كرد پیامبر حق تغيير جانشین الهی خود را ندارد و در كوچک‌ترين سرپيچى در اعلان ولايت على عليه السلام از عذاب الهى هراسان است.[۲]
احادیثی درباره شأن نزول آیه
روایاتی كه جزئيات و مراحل توطئه منافقين برای جایگزینی منتخب غدیر را ترسيم می‌كند چهار حديث دانسته شده است:
حديث اول
امام باقر علیه السلام درباره مرحله اول توطئه، كه در مجلس خصوصى خواهان امام ديگرى به‌جاى على عليه السلام شدند، چنين بيان مىکند: اينكه خدا مى‌فرمايد: «قرآنى غير از اين بياور يا اين را تبديل كن»، اين سخن دشمنان پيامبر صلى الله عليه و آله است كه پشت سر حضرت سخن مىگفتند و گمان مىكردند خداوند سخن آنان را نمىشنود. آنان مىگفتند: «اى كاش امام ديگرى غير از على براى ما قرار مىداد و به‌جاى او ديگرى را جايگزين مىكرد»! خداوند عزوجل در رد سخن آنان فرمود: «بگو: من حق ندارم از پيش خود او را تبديل به ديگرى نمايم»؛ يعنى اميرالمؤمنين على بن ابىطالب عليه السلام را. «جز آنچه بر من وحى مىشود تابع چيز ديگرى نيستم»؛ يعنى آنچه درباره على عليه السلام بر من وحى شده است.[۳]
حديث دوم
در حدیث ديگرى همين منظره تمايل غاصبان خلافت آمده و در واقع اين توطئه از سوى آنان براى مطرح‌شدن خودشان برای خلافت بوده است: كلام خداوند تعالى: «كسانى كه اميد ملاقات ما را ندارند گفتند: قرآنى غير از اين بياور يا آن را تبديل به غير آن كن». اين سخن دشمنان خدا پشت سر پيامبر صلى الله عليه و آله است، در حالى كه گمان مىكردند آن حضرت سخنشان را نمىشنود كه گفتند: «اى كاش على را امام قرار نمىداد و ما را امام قرار مىداد؛ يا اكنون كه او را امام قرار داده تبديل مىكرد و ما را به‌جاى او قرار مىداد». خداوند عزوجل در رد آنان فرمود: بگو براى من چنين حقى نيست كه آن را از پيش خود تبديل نمايم.[۴]
حديث سوم
امام باقر علیه السلام در حديث ديگرى، مرحله جدىتر اين توطئه (تصريح به نام ابوبکر و عمر) را با تکیه بر آیه ۱۵ یونس چنین ترسیم کرد:
كلام خداوند تعالى: «هنگامى كه آيات روشن ما بر آنان تلاوت مىشود، كسانى كه اميد ملاقات ما را ندارند مىگويند: قرآنى غير از اين براى ما بياور يا آن را تبديل كن. بگو: براى من چنين حقى نيست كه آن را از پيش خود تبديل نمايم. من جز آنچه بر من وحى مىشود تابع چيز ديگرى نيستم». منظور از اين كلام خداوند آن است كه گفتند: «اگر به‌جاى على عليه السلام ابوبكر و عمر را قرار دهد، تابع او مىشويم».[۵]
حديث چهارم
حذیفه یمانی، كه خود حاضر در غدير بود، مرحله نهايى اين توطئه را چنين ترسيم کرده است: منافقين به‌هم نگاه كردند و گفتند: «قلبهاى ما هرگز طاقت ولايت على همراه با اطاعت او را ندارد. از پيامبر بخواهيم كه او را براى ما تبديل كند». آنان نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و اين درخواست خود را به او خبر دادند. خداوند متعال آيهاى از قرآن كريم نازل كرد: «بگو من حق ندارم از پيش خود آن را تغيير دهم. من جز آنچه بر من وحى مىشود تابع چيز ديگرى نيستم. من اگر سرپيچى از امر پروردگارم نمايم، از عذاب روزى بزرگ مى‌ترسم».[۶]
حدیث پنجم
در چهار روايت قبل، به جواب‌بودن آيه ۱۵ یونس به سخن منافقان در غدير و نزول آن در آن موقعيت تصریح شده است. در يک حدیث از امام کاظم علیه السلام شأن نزول اين آيه در غدير پس از سخن معاویة بن ابی‌سفیان ذكر شده است. اين حديث منافاتى با احاديث قبلى ندارد، زيرا اين گفت‌وگوها بين منافقان از جمله معاويه بوده و در همين حديث سخن مطرح‌شده به جمع آنان نسبت داده شده است. متن حديث چنين است: معاويه پسر هند برخاست و با تكبر به راه افتاد و با حال غضب از مجلس غدير خارج شد در حالى كه مىگفت: «به‌خدا قسم محمد را بر گفتارش تصديق نمىكنيم». خداوند اين آيه را نازل كرد: «كسانى كه اميد ملاقات ما را نداشتند گفتند: قرآنى غير از اين بياور يا آن را تبديل كن»، منظورشان اين بود كه امامانى غير از على براى ما قرار ده. همه اينها از روى حسد نسبت به على عليه السلام بود كه پاک‌ترين بود. اين اظهار حسد بود و آنچه در سينههايشان نهفته بود بزرگتر از اين بود.[۷]
تحليل اعتقادى آیه در رخداد غدیر
آنچه از نزول آیه ۱۵ سوره یونس در شأن غدير استفاده شده پنج نكته است که از سوی برخی محققان چنین تفصیل داده شده است:
غدير از آيات روشن الهى
ولايتى كه در غدير مطرح شد از آيات بينات الهى است؛ چرا كه خداوند مى‌فرمايد: «هنگامى كه آيات روشن ما بر آنها تلاوت شود...». اين بدان معنى است كه اعلان ولايت در غدير هم از آيات و حجتهاى الهى بر مردم است، كه خداوند بدين وسيله تا ابد بر انسان‌ها اتمام حجت کرد و هم برنامه غدير به‌قدرى دقيق بود كه مطلب براى همه روشن شد و عذرى براى كسى باقى نگذارد؛ چنانكه حضرت زهرا عليها السلام مى‌فرمايد: «بعد از روز غدير خم، خداوند هيچ دليل و عذرى براى احدى باقى نگذاشته است».[۸]
منكر غدير منكر قيامت
كسانى كه تحمل ولايت على عليه السلام را نداشتند و خواهان جايگزينى بودند، از سوى خداوند صريحاً منکران روز قيامت معرفى شده‌اند: «كسانى كه اميد ملاقات ما را ندارند». اين بدان معناست كه پيشنهاد تبديل در امر امامت به‌معناى ناآشنايى با مبانى اسلام و بى‌اعتقادى به صدور فرامان‌های آن از منبع وحى است. دارنده چنين اعتقادى در واقع با خدا كارى ندارد و از قيامت نمىترسد، بلكه فقط به فكر تأمين خواستههاى دنيوى خويش است، به هر صورت كه ممكن شود. اين چيزى است كه در همه خلفاى غاصب، از ابوبكر و عمر گرفته تا بنىاميه و بنىالعباس، مشهود است.
على عليه السلام قرآن ناطق
با تصريح روايات بر نزول آيه ۱۵ یونس در مورد اعلان ولايت در غدير، كلمهاى كه در آیه منطبق بر اميرالمؤمنين عليه السلام مىشود كلمه «قرآن» است؛ چرا كه از قول دشمنان على عليه السلام مى‌فرمايد: «قرآنى غير از اين بياور». امام صادق عليه السلام نيز در تفسير آيه مى‌فرمايد: منظور اميرالمؤمنين عليه السلام است.[۹] اين معناى قرآن ناطق بودن اميرالمؤمنين عليه السلام و معادل‌بودن او با قرآن است كه در حدیث ثقلین بيان شده، آنجا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: من در ميان شما دو چيز گران‌بها باقى مىگذارم كه اگر به آن دو تمسک كنيد، هرگز گمراه نمىشويد: كتاب خدا و اهل بيتم. خداوند لطيف خبير به من سپرده كه اين دو از يكديگر جدا نمى‌شوند تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند مانند اين دو (حضرت دو انگشت سبابه خود را كنار يكديگر قرار دادند)، نه مانند اين دو (حضرت انگشت سبابه و وسط را نشان دادند).[۱۰]
آسمانى بودن غدير
سه قسمت در آیه ۱۵ سوره یونس ارتباط غدير با وحى را از جوانب مختلف تأیید می‌کند و هر يک از آنها دليلی بر آسمانى‌بودن غدير است. اين سه قسمت چنین تحلیل شده‌اند:
اول: برنامه ربّانى پيامبر صلى الله عليه و آله
«من حق ندارم آن را از پيش خود تبديل نمايم». اين جمله ناظر به برنامه ربّانى پيامبر صلى الله عليه و آله برای رسالت خويش است: اینکه در همه موارد معارف و احكام اسلام - بدون استثناء- از خود سخن نمى‌گويد؛ او امين پروردگار است كه هرگز در وحی الهی تغييرى نمىدهد. بنابراين با قاطعيت به همه اهل جهان اعلام شده كه غدير يک امر الهى است كه هيچ كس قادر به تغيير و تبديل آن نيست و انجام هر تغييرى در آن، از سوى هر كس، مخالفت مستقيم با فرمان خداست. پس کار اهل سقیفه و اتباع آنان «تبديل مِنْ تِلْقاءِ نَفْس» (تغییر به دلخواه) است كه حتى شخص پيامبر صلى الله عليه و آله خود را از آن برئ مىداند.
دوم: وَحْيانى بودن غدير
«من تابع نيستم، مگر آنچه بر من وحى مىشود». اين جمله صراحت در وحيانى‌بودن غدير دارد. گذشته از عبارت «يُوحى إِلَىَّ» كه تصريح به حضور وحى در غدير است، كلمه «أَتَّبِعُ» اين معنى را محكم‌تر مى‌كند كه اصلاً براى پيامبر خدا راه ديگرى وجود ندارد؛ يعنى اگر پيرو وحى نباشد، پس ناچار پيرو انسان‌ها خواهد بود يا از هواى نفس خويش سخن خواهد گفت. گويا حضرت با قاطعيت مى‌فرمايد: من تابع وحى هستم و بس. من هيچ منبعى جز وحى براى رسالتم ندارم. من از غير آنچه خدا به‌وسيله وحى بر من نازل مى‌كند مطلب ديگرى براى ابلاغ به مردم ندارم. اين قسمت آيه تداعى‌كننده قسمت اول آیه تبلیغ است كه می‌گوید آنچه درباره غدير تبليغ مىكنى از جانب خداوند نازل شده است.
سوم: حُجَج منتخب خدا
«من اگر از امر پروردگارم سرپيچى كنم، از عذاب روز عظيمى مى‌ترسم». اين جمله ناظر به اين است كه حجج الهى بندگان منتخب خدا هستند كه هرگز تخطى از امر الهى در رسالتشان ندارند. خوفى كه آنان از خدا دارند از همه بندگان بالاتر است و این مانع سرپيچى آنان از امر الهى است. درباره غدير معناى اين جمله چنين مىشود كه وقتى ولايت على عليه السلام از طرف خداست و من حق تغيير آن را ندارم، يک راه مى‌ماند و آن اينكه عصيان پروردگار نمايم و آن را تبديل کنم؛ در حالى كه من از عذاب الهى وحشت دارم و خداترسى اين اجازه را به من نمىدهد. اين قسمت آيه تداعى‌كننده قسمت دوم آیه تبلیغ است كه فرمود: «اگر ولايت را ابلاغ نكنى، رسالت خدا را نرساندهاى» و پيامبر صلى الله عليه و آله در شرح آن فرمود: آنچه خدا به من وحى كرده ادا مىنمايم از خوف اينكه مبادا اگر انجام ندهم، عذابى از او بر من فرود آيد كه هيچ كس نتواند آن را دفع كند.[۱۱]
مُفضَّل از امام صادق علیه السلام يک جمعبندى در تفسير اين آيه نقل كرده كه همه اين جوانب سه‌گانه را در بر مىگيرد. او از آن حضرت درباره «ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ» سؤال كرد و حضرت فرمود: آنان گفتند: «على را تبديل كن» و معنايش اين بود كه: «او را تبديل كن و يا خليفهاى غير از او براى ما قرار ده». خداوند سبحان در جواب گفته آنان به پيامبرش فرمود: «بگو من حق ندارم آن را از پيش خود تغيير دهم، من -در ولايت او بر شما- جز آنچه بر من وحى شده تابع چيز ديگرى نيستم. من اگر از پروردگارم -در بيان ولايت- سرپيچى كنم از عذاب روز عظيمى ترس دارم.[۱۲]
پنجم: كفر اعتراض‌كنندگان بر غدير
با توجه به رواياتى كه درخواست‌كنندگان جایگزینی على عليه السلام را معرفى كرده، دقت در متن آيه كه بيانگر اعتقاد قلبى اعتراض‌كنندگان به منصوب‌نبودن على عليه السلام از سوى خداست، تصوير پنهان اين پيشنهاد به‌دست مى‌آيد که چنین مورد تحلیل قرار گرفته است:
نكته اول: توطئهاى با عنوان تقاضاى جایگزینی
درخواست جایگزینی از سوى آنان پس از شنيدن خطبه غدیر بود، كه حضرت در آن مسئله ولايت، الهى‌بودن آن، امر بودن آن و نزول آیه تبلیغ را كاملاً بيان کرد و حتى بيعت زبانی گرفت. بنابراين اصلاً جايى براى اين پيشنهاد نبود و مطرح‌كردن آن حاكى از مطلب ديگرى بود.
نكته دوم: پيشنهادِ مخالفتِ خدا با درخواست تبديل
وقتى خداوند در پاسخ آنان سه مسئله «از پيش خود گفتن»، «پيروى از وحى» و «عصيان و سرپيچى از امر پروردگار» را مطرح می‌کند، ناظر به اين است كه آنان متوجه بودهاند كه اين اعتراضشان چنين مفهومى دارد؛ گويا در پيشنهادشان به پيامبر صلى الله عليه و آله چنين گفتهاند: اى فرستاده خدا، اگر چه ما از خطبه تو فهميديم كه ولايت على از طرف خداست و كوتاهى در آن نرساندن رسالت الهى و مستوجب عذاب است، پس از چنين تأكيدى روشن است كه خداوند راه تغيير و تبديل در اين باره را بسته است؛ ولى بيا و از پيش خود دست به چنين اقدامى بزن و صاحب مقام ولايت را تغيير ده و به وحى كارى نداشته باش و از اينكه عصيان پروردگار پيش مى‌آيد نگران مباش! اگر آنان اين‌گونه هم نگفته باشند، مطرح‌كردن چنين پيشنهادى بعد از آن خطابه غَرّا جز اين معنى را نمىدهد. به همین دلیل حضرت در پاسخ آنان می‌گوید: من از پيش خود چنين كارى را نمىتوانم انجام دهم و من تابع خدايم و هرگز از امر خدا سرپيچى نمی‌كنم.
نكته سوم: پيشنهاد تبديل مساوى با كفر
در آيه اعتراض‌كنندگان صريحاً افراد بىاعتقاد به قيامت معرفى شده‌اند، آنجا كه آنان را «کسانی که به دیدار ما امیدی ندارند» معرفی می‌کند؛ يعنى اگر كسى خود را در انتظار روزى بداند كه بايد پاسخگوى پروردگارش باشد، هرگز جرأت چنين پيشنهادى را به خود نمىدهد. او به‌خوبى مىفهمد كه خدا حجت را تمام كرده و اگر بنا باشد در هر يک از اوامر الهى بندگان پيشنهاداتى براى خدا داشته باشند، معنايى جز مسخره‌كردن خدا نخواهد داشت.
نتيجه‌گيرى از نكات سه‌گانه
پيشنهادكنندگان جایگزینی على عليه السلام با ديگرى به خدا و روز جزا اعتقاد نداشتند. براى آنان نبوت پيامبر صلى الله عليه و آله هم رياست‌طلبى بود و معتقد بودند كه حضرت پس تسلط خود، اكنون مىخواهد خویشاوند خود را بر مردم مسلط كند، چنانكه به‌صراحت اين را گفتند.[۱۳] با اين اعتقاد مسئلهاى به نام ارتباط ولايت با خدا را بهانهاى از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله براى تحكيم سخنان خود مىدانستند. با چنين تفكرى به‌راحتى پيشنهاد جایگزینی دادند و بر آن اصرار ورزيدند و اميد داشتند كه بتوانند حضرت را وادار به خواسته خود كنند. خدا و رسول هم در برابر اين پيشنهاد پاسخ قاطع دادند و بار ديگر ارتباط غدير با وحى را مؤكد نمودند تا بر همه مشخص شود که خلافت الهی قابل تغییر نیست. آن كس كه مقام ولايت را منصوب كرده خداى حكيم است كه هر كارى را از روى حكمت انجام مىدهد و معرفى على عليه السلام در غدير براى مقام امامت و خلافت اقتضاى حكمت الهى است كه تغيير در آن معنى ندارد.
اعتراض‌كنندگان چه كسانى بودند؟
دانستن اين نكته كه اعتراض‌كنندگان در غدير در واقع بت‌پرستان سابق بودند که اسلام را مسخره مىكردند، تحليل بسيارى از آنچه در حاشيه غدير از سوى دشمنان به وقوع پيوست را آسان مى‌كند. همچنین، پايه اقدامات مخرّب اهل سقیفه را در طول حكومتشان روشن مىکند. در نامه عمر به معاویة بن ابی‌سفیان اسرار این اعتراض روشن می‌شود.
او در آغاز نامهاش چنين مىنويسد: به هُبَل و به بتهاى كوچک و بزرگ و به لات و عُزّى قسم، كه عمر از آغازى كه آنها را عبادت كرده، انكارشان ننموده است و هرگز خدايى براى كعبه عبادت نكرده و هيچ سخنى از محمد را تصديق نكرده و سر تسليم در برابر او نشان نداده، مگر براى آنكه بر او حيله كند و ضربه ناگهانى بر او بزند. او براى ما سحر عظيمى را آورد كه سحر او از سحر بنىاسرائيل بالاتر بود. او گذشته از سحر آنان چيزهاى تازه‌اى آورد كه اگر آنان حاضر بودند، اقرار مىكردند كه او سيد ساحران است. اى پسر ابوسفيان، بر روش قوم خود باش و از دين خود پيروى كن و بر آنچه گذشتگانت به آن معتقد بودهاند وفادار باش كه انكار كردند اين كعبهاى را كه مىگويند براى آن خدايى هست كه دستور داده به آنجا بيايند و طواف كنند و آن را قبله آنان قرار داده است... . مگر از پرستش بتها و لات و عُزّى كه از سنگ و چوب و مس و نقره و طلا هستند چه ايرادى ديده بود. نَه! قسم به لات و عزّى، ما هيچ دليلى براى خروج از اعتقادى كه قبلاً داشتيم نيافتيم، اگر چه آنان مردم را به اشتباه انداختند. با چشم بصيرت بنگر و با گوش شنونده دل بسپار و با عقل و قلبت در كار آنان دقت كن و از لات و عُزّى تشكر كن كه ابوبكر بر امت محمد خليفه شد و در اموال و خون و دين و جان و حلال و حرام آنان حكومت و تصرف كرد.[۱۴]
پانویس
- ↑ برای اطلاع بیشتر درباره این آیه و غدیر نگاه کنید: غدير در قرآن، ج۱، ص۳۵۱-۳۶۱؛ واقعه قرآنى غدير، ص۱۴۱.
- ↑ تفسیر فرات الکوفی، ص۱۷۷؛ بحارالانوار، ج۲۳، ص۲۱۰؛ بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۴۸؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۶۰-۱۶۱؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۹۷؛ الصراط المستقيم، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ تفسیر فرات الکوفی، ص۱۷۷.
- ↑ مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۳۹؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۶۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۴۸، ح۱۲۴.
- ↑ الاقبال، ج۲، ص۲۴۱-۲۴۲؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۹۷.
- ↑ الصراط المستقيم، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ دلائل الامامة، ص۱۲۲؛ بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۶۱.
- ↑ تفسير القمى، ج۱، ص۳۱۰؛ بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۴۸، ح۱۲۵.
- ↑ کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ص۵۹.
- ↑ برای اطلاع بیشتر نگاه کنید: اسرار غدير، ص۱۳۸، بخش۲.
- ↑ الكافى، ج۱، ص۴۱۹، ح۳۷؛ بحارالانوار، ج۲۳، ص۲۱۰، ح۱۵؛ تأويل الآيات الظاهره، ص۲۲۰.
- ↑ غدير در قرآن، ج۱، ص۲۲۲.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۰، ص۲۸۹.
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: نشر مولود کعبه، ۱۴۲۰ق.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة؛ شرف‌الدین علی حسینی استرآبادی، تحقیق: حسین استادولی، قم:مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۹ق.
- تفسير فرات الکوفی؛ فرات بن ابراهیم کوفی، تحقیق: محمد الکاظم، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۰ق.
- تفسير القمی؛ على بن ابراهيم قمى، تحقیق: طيّب موسوى جزائرى، قم: دار الكتاب، ۱۴۰۴ق.
- دلائل الامامة؛ محمد بن جریر طبری صغری، تحقیق: قسم الدراسات الإسلامية مؤسسة البعثة، قم: مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳ق.
- الصراط المستقيم إلی مستحقی التقديم؛ علی بن محمد نباطی عاملی، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران: مکتبة المرتضوية، ۱۳۸۴ق.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاء‌الدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامية)، ۱۴۰۷ق.
- مناقب آل ابی‌طالب؛ محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، تحقیق: محمدحسین آشتیانی و سید هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسه انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق.
- واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.