کتاب خطی
ارزش و ضرورت مقابله نسخه هاى خطبه غدير[۱]
يكى از روش هاى تحقيقى مقابله متون با يكديگر و مشخص شدن تفاوت ها و زيادتى و نقصان است. در مورد «خطبه غدیر» نيز ارزش متن مقابله شده خطبه را جهات زير روشن می كند:
احاديثِ منقول از پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه عليهم السلام و اصحاب آنان، مسير چهارده قرن را پيموده تا به دست ما رسيده است. گذرگاه ها و تنگناهاى سختى از قبيل تقیه، مساعد نبودن شرائط فرهنگى و اقتصادى شيعه، نبودن چاپ و عدم امكان رعايت اصول فنى در نسخه بردارى، اشتباهات كتابتى ناسخين و عوامل ديگرى از اين قبيل باعث اختلاف نسخه ها در يک روایت معين شده است.
لذا مقابله و تطبيق نسخه هاى يک كتاب، و يا مقابله متن يک حدیث كه در چند كتاب مختلف روايت شده، بسيارى از مشكلاتِ مربوط به متون را حل می كند، و هر نسخه ابهام و مشكلى را كه در نسخه ديگر وجود داشته بر طرف مى سازد و بدين ترتيب متن منقح و كامل به دست مى آيد.
در مورد «خطبه غدير» سه جهت مهم، لزوم مقابله را مؤكدتر مى نمايد:
الف) اهميتِ خود خطبه غدير به عنوان يک حديث سرنوشت ساز و لزوم توجه خاص امت به اين منشور دائمى، كه وظيفه به دست آوردن متن منقّح آن را سنگين تر میكند.
ب) طولانى بودن متن، كه طبعاً در متون طولانى موارد مبهم و مشكل در الفاظ و معانى بيشتر است و از طريق مقابله حل مى شود.
ج) سماعى بودن حديث، يعنى حديث به صورت املاء نبوده است كه راوى بتواند آن را با حوصله بنويسد، بلكه در هنگام سخنرانىِ حضرت آن را به خاطر سپرده و بعد نقل كرده است، و طبعاً موارد زياده و نقيصه در چنين مواردى بيشتر مى شود، و از طريق مقابله است كه كلمه ها و جمله هاى افتاده به جاى خود باز مى گردد.
تبليغ غدير با احياى نُسخ خطى[۲]
يكى از گرايش هاى تحقيقى در مورد غدير و از انواع راهكارها و تحقيقاتى كه محققان از طريق آن ها در آستان غدير خدمت نموده اند و يا جا دارد كه خدمت نمايند احياء نُسَخ خطى است.
تحقيقات علمى كه درباره غدير در دو جهت جلوه بيشترى دارد: مقابله و تنظيم و ويرايش نسخ خطى مربوط به غدير، بحث هاى سندى و رجالى درباره متون مرتبط با غدير.
خطبه غدير[۳]
در مورد «خطبه غدير» سه جهت مهم، لزوم مقابله نسخه هاى آن را مؤكدتر مى نمايد: اهميتِ خود خطبه، طولانى بودن متن، سماعى بودن حديث.
لذا آخرين اقدام اساسى كه درباره متن «خطبه غدير» انجام گرفته مقابله آن با سه روايت امام باقر عليه السلام و حذيفة بن اليمان و زيد بن ارقم است.
به تعبير ديگر:
متن كامل خطبه غدير پس از مقابله و تطبيق آن در مدارک نُه گانه اش، يعنى كتاب هاى «روضة الواعظين» و «الاحتجاج» و «اليقين» و «التحصين» و «العُدَد القويّة» و «الاقبال» و «الصراط المستقيم» و «نهج الايمان» و «نزهة الكرام» تنظيم و تلفيق و تنقيح شده است، و در يازده بخش تقديم خواهد شد و در اول هر بخش عنوانى براى آن ذكر مى شود.
كتب خطى در موضوع غدير[۴]
كتابهاى خطى كه در موضوع غدير تألیف شده اند - كه در كتاب «غدير در آئينه كتاب» جمع آورى شده است[۵] - به حسب محل نگهدارى ۴۶ كتاب است، زيرا بعضى كتابها چندين نسخه دارند و نيز بعضى كتابها خطى به چاپ رسيده و تعدادى از كتب مفقود است.
اين تعداد كتاب به جز دستنويس مؤلفان كه ۱۴۷ كتاب است و ۵۱ كتاب كه محل نگهدارى آنها مشخص نيست و يا امروزه مفقود است، بدين شرح در مراكز زير نگهدارى می شود:
كتابخانه دانشگاه تهران، ۴ كتاب.
كتابخانه گوهرشاد (مشهد)، ۱ كتاب.
كتابخانه شاهچراغ عليه السلام (شيراز)، ۲ كتاب.
كتابخانه آستان قدس رضوى، ۴ كتاب.
كتابخانه مجلس شورى (تهران)، ۱ كتاب.
كتابخانه آقاى مرعشى نجفى (قم)، ۸ كتاب.
كتابخانه آقاى گلپايگانى (قم)، ۲ كتاب.
كتابخانه وزيرى (يزد)، ۱ كتاب.
كتابخانه سيد محمدعلى روضاتى (اصفهان)، ۲ كتاب.
كتابخانه مدرسه سپهسالار (تهران)، ۱ كتاب.
كتابخانه دانشكده الهيات تهران، ۱ كتاب.
كتابخانه نوربخش (تهران)، ۱ كتاب.
كتابخانه مجلس سابق، ۱ كتاب.
كتابخانه ملى ايران (تهران)، ۱ كتاب.
كتابخانه جلال الدين ارموى (تهران)، ۱ كتاب.
كتابخانه شيخ على خيابانى، ۱ كتاب.
كتابخانه مركزى و اسناد، ۱ كتاب.
مكتبة الإمام الرضا عليه السلام، ۱ كتاب.
كتابخانه ظاهريّه (دمشق)، ۱ كتاب.
المكتبة العربية فى الجامع الكبير (صنعاء)، ۱ كتاب.
كتابخانه فيضى (بمبئى)، ۱ كتاب.
كتابخانه خدابخش (پتنه)، ۱ كتاب.
كتابخانه شيخ عبدالقيوم (بمبئی)، ۱ كتاب.
كتابخانه الجمعية الإسماعيلية (کراچى)، ۱ كتاب.
كتابخانه سلطنتى برلین، ۳ كتاب.
انستيتو اسماعيليه (لندن)، ۱ كتاب.
كتابخانه سيد حسن صدر (کاظمین)، ۱ كتاب.
كتابخانه حاج آقا بزرگ تهرانى (نجف)، ۱ كتاب.
نتايج مقابله خطبه غدير[۶]
پس از مقابله، ارزش نسخه ها و روايت ها نسبت به يكديگر معلوم مى شود و درجه علمى هر يک را به راحتى مى توان تشخيص داد.
مقابله خطبه غدير در نسخه هاى مختلف نتايج زير را نشان داده است:
الف) هر سه روايت توافق كلى دارند. روايت امام باقر علیه السلام و روايت حذیفه و روايت زید بن ارقم در متن خطبه به طور كلى توافق دارند، به جز موارد مربوط به اختلاف كلمات و عبارات كه در هر حديثى يک امر عادى است.
اين تطابق از نظر علمى با توجه به طولانى بودن حدیث بسيار مهم است، به خصوص با در نظر گرفتن اين نكته كه امام باقر عليه السلام از طريق علم الهى و غيبى خطبه را نقل فرموده اند و شخصاً در غدير حاضر نبوده اند در حالى كه حذيفه و زيد بن ارقم از شاهدان و حاضران واقعه غدير بوده اند. اضافه بر آن كه حذيفه و زيد بن ارقم از راويان مورد اعتماد عامه نيز هستند.
ب) هر سه روايت مؤيد و مكمل يكديگرند، به اين معنى كه در مقابله نسخه ها كلمه يا جمله اى در نسخه اى از روايت امام باقر عليه السلام وجود دارد و در نسخه ديگر وجود ندارد، و همان كلمه يا جمله در روايات زيد بن ارقم و حذيفه نيز در روايتى وجود دارد و در روايتى وجود ندارد.
اين حاكى از قصور يا اشتباه راويان و ناسخين است و نشان مى دهد كه اصل هر سه روايت در حد بالايى بر يكديگر منطبق بوده است.
ج) در دو يا سه مورد كه به مسئله تولى و تبرى مربوط مى شود، جمله مزبور در بعضى نسخه ها از هر سه روايت به صورت كنايه آمده و يا حذف شده است، و اين حاكى از شرائط خاص تقيه در راويان خطبه است. نمونه آن مسئله «اصحاب صحيفه» و نام اولين بيعت كنندگان است كه در بعضى نُسخ صراحتاً نيامده است.
د) در روايتِ كتاب «الاقبال» سید بن طاووس، و نيز كتاب «الصراط المستقيم» علامه بياضى نوعى تلخيص مشهود است كه يا مؤلف در مقام اختصار بوده و يا راوى اصل، آن را مختصر نموده است.
به هر حال، مقدار موجود از متن در اين دو كتاب نيز مقابله شده و موارد اختلاف نسخه در آنها با ذكر نام اين دو كتاب در پاورقى ها ذكر خواهد شد.
هـ) روايت كتاب «روضة الواعظين» در بسيارى از موارد با كتاب «التحصین» مشابهت دارد، و در موارد خاصى با ساير نُسَخ فرق دارد.
و) روايت كتاب «نهج الايمان» در بسيارى از موارد با كتاب «العُدَد القويّة» مشابهت دارد و در مواردى مشكلات عبارات را حل كرده است.
ز) روايت كتاب «التحصين» دو صفحه از آخر حديث ناقص است كه در پاورقىِ متن كامل به محل آن اشاره شده است.
ح) روايت كتاب «الیقین» در مواردى زياده دارد، و در مواردى نيز جمله بندىِ آن با روايت هاى ديگر فرق دارد.